Mövzu 21:Bioqaz istehsalı və tullantısız (aztullantılı) texnologiyaların kənd təsərrüfatında tətbiqi

Transkript

1 Mövzu 21:Bioqaz istehsalı və tullantısız (aztullantılı) texnologiyaların kənd təsərrüfatında tətbiqi Plan: 1.Bioqaz və onun növləri 2.Bioqazın istehsalı üçün xammal 3.Bioqaz alınması üçün qurğuların quruluşu 4.Tullantısız və aztullantılı istehsal prosesləri 5.Biotexnologiyanın tətbiqi Bioqazın istehsalı və tətbiqi Bioloji kütlənin anaerob qıcqırması nəticəsində yaranan, metan qazının (CH4) ayrılması ilə müşayiət olunan qazdır. Anaerob qıcqırma havasız şəraitdə baş verən qıcqırma prosesidir (şəkil 21.1). İstənilən kəndli təsərrüfatında il ərzində kifayət qədər peyin, bitki qalıqları, müxtəlif bitki və heyvan mənşəli üzvi tullantılar yığılır. Adətən onlar parçalandıqdan sonra üzvi gübrələr kimi istifadə olunur. Lakin bu çürümə prosesi zamanı istilik və qazın ayrılmasını çox az insanlar bilir. Halbuki bu enerjidən kənd sakinləri çox səmərəli istifadə edə bilər. Yanacaq qazı. Bioqaz adi təbii qaz kimi istilik yaradılmasında, elektrik enerjisi istehsalında istifadə edilir. Onu sıxmaq, avtomobilə doldurmaq, göndərmək və ya qonşuya satmaq mümkündür; Elektrik enerjisi. Bir m 3 bioqazdan 2-3 kvt saat elektrik enerjisi istehsal etmək mümkündür (bioqaz kogeneratorda yanarkən elektrik enerjisi verir); İstilik. Bioqaz qazanxanalarda həm istilik alınması üçün, əksinə həm də soyutma sistemlərində buxarlandırıcı kimi, eyni zamanda mal-qara qaynar su və buxar əldə etmək üçün istifadə oluna bilər; Gübrə. Qıcqırdılmış kütlə ekoloji təmiz maye və bərk gübrədir biohumus). Onun tərkibi nitratlar, patogen mikroblar, helmint sürfələrindən ibarət olub, xarakterik pis iy-qoxsu yoxdur. Bu gübrələr məhsuldarlığı 40-50% artırır; Utilizasiya və təmizləmə. Bioqaz qurğuları təmizləmə sistemləri əvəz edir. Adi bioloji tullantıları, məsələn, peyini ən azı 3 il istifadə etməyərək saxlamaq lazımdır. Bioqurğular həmin peyini istifadə olan biogübrəyə çevirir. Peyini daşımağa görə əlavə pul xərcləməyə ehtiyac olmur, bioqaz istehsal etmək üçün isə havayı xammal əldə etmək mümkündür. Üzvi tullantıların parçalanması bakteriyaların təsiri nəticəsində baş verdiyindən ətraf mühitin bu prosesə təsiri güclüdür. Belə ki, alınan qazın miqdarı, əsasən, mühitin temperaturundan asılı olur. Теmperatur artdıqca üzvi xammalın parçalanma sürəti və fermentasiya dərəcəsi artır. Məhz buna görə, ilk bioqaz 1

2 BİOKÜTLƏ ÜZVİ MADDƏLƏR QEYRİ-ÜZVİ MADDƏLƏR PİY ŞƏKƏR ZÜLAL LİQNİN MİNERALLAR BİOQAZ Metan və karbon di-oksid (CH4 və CO2 ) HƏZM MƏHSULLARI NPK Şək.21.1.Biokütlənin anaerob qıcqırması prosesi qurğuları isti iqlimə malik olan ərazilərdə meydana gəlmişdir. Lakin etibarlı izolyasiya, suyun qızdırılması bicosz generatorlarını iqlimi soyuq olan rayonlarda, qışda temperatur 20 C-ə enən ərazilərdə quraşdırmağa imkan verir. Bioqazın tərkibi. Bioqazın tərkibini 55-75% metan qazı (CH 4 ) 45% karbon qazı (CO2), cüzi miqdarda H 2 və kükürd qazı (H 2 S) təşkil edir. Bioqazın tərkibindən CO 2 çıxarıldıqdan sonra biometan alınır. Biometan təbii qazın tam analoqudur. Orta hesabla 1 kq üzvi maddənin bioloji parçalanması zamanı 0,18 kq metan, 0,32 kq karbon qazı, 02kq su və 0,3 kq parçalanmayan qalıq yaranır. Aşağıdakı cədvəldə bioqazın kimyəvi tərkibi verilmişdir. Bioqaz almaq üçün lazım olan xammal. Bioqaz istehsalında xammala qarşı müəyyən tələblər mövcuddur: xammal bakteriyaların inkişafı üçün əlverişli olmalıdır; bioloji parçalanan üzvi maddələrlə zəngin olmalıdır; su ilə zəngin olmalıdır (90-94;); mühit neytral olmalıdır; bakteriaların inkişafına mane olan maddələr (sabun, yuyucu tozu, antibiotik) olmamalıdır. Bütün üzvi birləşmələr - peyin, melass, сесə, pivə qalıqları,çuğundur puçalı, fekal çöküntüləri, balıq və malkəsmə sexlərinin tullantıları (qan, piy, bağırsaq), ot, məişət tullantıları, çirkab suları, süd zavodunun tullantıları, biodizel istehsalının tullantıları (texniki qliserin), şirə istehsalı tullantıları (meyvə, giləmeyvə cecələri), yosunlar, kraxmal istehsalı 2

3 Cədvəl 21.1 Bioqazm kimyəvi tərkibi Maddələr Kimyəvi düsturu Miqdarı, % Metan CH Karbon qazı C Su buxarı H 2 O 0-10 Azot N 2 <5 Oksigen 0 2 <2 Hidrogen H 2 <1 Kükürd qazı H 2 S <1 Ammonyak NH 3 <1 tullantıları, kartof emalı tullantıları, çips istehsalı tullantıları (qabığı, çürüntüsü və s.). Fermentasiya prosesi nəticəsində rezervuardakı maye, əsasən, 3 fraksiyaya parçalanır: 1.İri hissəciklərdən ibarət olan üst qat (qartmaq). Bu qaz qovuqcuqlarının bərk hissəcikləri yuxarı qaldırması nəticəsində yaranır. Müəyyən vaxtdan sonra yaranan bərk qat bioqazın ayrılmasına mane olur. 2.Fermentatorun orta hissəsində maye toplanır. 3.Aşağı, çirkli hissə çöküntü yaradır. Bakteriyalar orta təbəqədə daha aktiv olur. Ona görə də rezervuar-dakı maye mütəmadi olaraq (ən azı sutkada 1-6 dəfə) qarışdırılmalıdır. Qarışdırma prosesi müxtəlif - yollarla həyata keçirilir: mexaniki qurğularla; - hidravlik vasitələrlə (nasosun təsiri ilə resirkulyasiya); -pnevmatik sisteminlərin təsiri ilə və s. Hasil olunan bioqazın miqdarı istifadə olunan xammalın növündən və onun tərkibindəki quru maddənin miqdarmdan asılıdır. Bir ton iri-buynuzlu mal-qara peyinindən m 3 bioqaz alınır, onun da 60%-ni metan qazı təşkil edir. Bəzi bitki kütlələrindən 70% metan qazından ibarət m 3 bioqaz almaq mümkündür. Maksimum bioqazı piydən almaq olur. Onun miqdarı 1300 m 3 təşkil edib, 87% metandan ibarət olur. Praktikada 1 kq quru maddədən litr bioqaz almaq mümkündür. Bioqaz, tullantılardan başqa, həm də xüsusi yetişdirilmiş bitkilərdən- energetik kulturalardan da alınır. Buna misal silos qarğıdalısı və silfili göstərmək olar. Bu maddələrin hər tonundan alman qazm miqdarı 500 m 3 -ə çatır. Bəşəriyyətin bioqazdan istifadəsinin tarixi çox qədimdir. M.ə. II minillikdə müasir Almaniya ərazisində primitiv bioqaz qurğularindan istifadə edilirdi. XVII əsrdə 3

4 Y.Helmont biokütlənin parçalanması zamanı yanan qazın ayrıldığını müşahidə etdi. H.Devi 1808-ci ildə bioqazın tərkibində metan qazının olduğunu tapdı. İlk bioqaz qurğusu 1859-cu ildə Hindistanda quraşdırılmışdır. Bioqaz 1895-ci ildə Böyük Britaniyada küçələrin işıqlandırılmasında tətbiq edilirdi. Mikrobiologiyanın inkişafı ilə 1930-cu ildə bioqaz istehsalı prosesində iştirak edən bakteriyalar müəyyən edildi. Bioqaz yanacaq qismində istehsalatda - elektrik enerjisi, istilik və ya buxar, avtomobil yanacağı və s. sahələrdə çox geniş tətbiq olunur. Hindistan, Vyetnam, Nepal və s. ölkələrdə kiçik (bir ailəlik) bio-qaz qurğularından məişətdə geniş istifadə olunur. Bioqaz qurğularından Çində daha geniş istifadə edilir. Həb keçən əsrin sonlarında burada 10 mln-dan çox bioqaz qurğusu olmuşdur. Bu qurğular ildə 7 mlrd. m 3 bioqaz istehsal etmişlər. Bu, 60 mln. kəndlinin yanacaq tələbatıdır cı ildə Çində artıq 18 mln. bioqaz qurğusu olmuşdur. Bu qurğuların istismarı təxminən 11 mln. ton şərti yanacağa qənaət edir. Bioqaz qurğuları fermalar, quşçuluq fabriki, spirt zavodu, ət kombinatlarında təmizləyici qurğular kimi istifadə oluna bilər. Bioqaz qurğusu veterinar-sanitar zavodlarını əvəz edə bilər. İnkişaf etmiş ölkələrdə bioqaz istehsalı və istifadəsi üzrə aparıcı yer Danimarkaya məxsusdur. Bioqaz bu ölkənin enerji balansının 18%-ə qədərini təşkil edir. Mütləq göstərici üzrə liderlik (8 mln. ədəd) isə Almaniyaya məxsusdur. Qərbi Avropada quşçuluq fermalarının yarıya qədərinin qızdırıcılıq sistemləri bioqaz əsasında qurulmuşdur. Volvo və Scania bioqaz əsasında işləyən avtobuslar istehsal edir. Bu tip avtobuslar İçveçrənin Bern, Bazel, Cenevrə, Lütsern, Lozanna şəhərlərində daha intensiv istifadə edilir. İsveçrə Qaz Sənayesi Assosiasiyasının proqnozlarma əsasən 2010-cu ildə Isveçrənin nəqliyyatının 10%-i bioqazla işləyəcək. Bioqazın istehsalı metan qazının atmosferə atılmasının qarşısını alır. Metanın istixana effektinə təsiri CO 2 qazına nisbətən 21 dəfə çoxdur. O, atmosferdə 12 il qalır. Metanın tutulması qlobal istiləşmənin qarşısının alınmasında ən sürətli və effektli metoddur. Emal edilmiş peyin, barda və digər tullantılar kənd təsərrüfatında gübrə kimi istifadə edilir. Bu öz növbəsində kimyəvi gübrələrin istifadəsini və qrunt sularına təzyiqi azaldır. Bioqaz bərpa olunan enerji mənbəyi hesab edilir (şəkil 21.2). Çünki onun yaranması bitkilərlə bağlıdır. Bitkilər isə davamlı qulluq zamanı hər il bərpa olunduğundan tükənməz resurs sayılır. Milyon illər ərzində yaranan təbii qazın isə ən optimal ehtiyatı il qiymətləndirilir. O, bəşəriyyət tarixi baxımından bərpa oluman deyil. Hal-hazırda sənaye və kustar üsulla hazırlanmış bioqaz qurğularından istifadə edilir. Sənaye qurğularım kustar analoqlarından fərqləndirən cəhətlər onların 4

5 mexanizasiyaya, qızdırıcı sistemlərinə, homogenizasiya və avtomatika qurğularına malik olmasındadır. Avropada geniş tətbiq edilən sadə bioqaz istehsal edən qurğunun prinsipial sxeminə nəzər salaq (şəkil 21.3). Bu sistem 3 qonşu ailənin hər birinin 3 komforlu qaz pilitə və bir duxovkasını təbii qaz ilə təmin edir. Fermentator diametri 4 m, dərinliyi 2 m olan (təxmini həcmi 21 m 3 ) çalada taxtapuş dəmirindən quraşdırılır. Tikiş yerləri əvvəlcə elektrik, sonra isə qaz qaynağı ilə birləşdirlir. Şəkil Bitkilərin köməkliyi ilə yaranan bioqaz bərpa olunan və tükənməz enerji növüdür. Antikorroziya müdafiəsi üçün rezervuarın daxili hissəsi qatran ilə örtülür. Fermentatorun kənarında 1 m dərinliyə malik olan beton örtüklü dairəvi kanal inşa edilir. Su ilə doldurulmuş bu qurğu hidrosürgü rolunu oynayır. Zəngşəkilli qurğunun şaquli hissəsi bu hissədə sürüşərək rezervuarı hermetik bağlayır. Qaz hündürlüyü 2,5 m olan zəng qurğusunun yuxan hissəsində toplanır. O, qalınlığı 2 mm olan təbəqə dəmirdən hazırlanır. Kanalcıqdakı suyun axar olması onun qış vaxtı donmasının qarşısını alır. Fermentator təxminən 12 m 3 təzə peyin ilə doldurulur, üzərinə mal sidiyi əlavə edilir (su qatılmır). Generator 7 gündən sonra fəaliyyətə başlayır. Bəzən bu qurğuya orijinal konstruksiya əlavə edilir. Fermentatora bir-biri ilə T - şəkilli şlanq vasitəsilə birləşdirilmiş 3 ədəd traktor təkəri kamerası əlavə edilir (şəkil 21.4). 5 Şək.21.3.Bioqaz alınan qurğunun sxemi: 1-xammal doldurulmuş fermentator çalası;2-zəng; 3-çıxış-qol borusu; 4-bioqaz verilən boru şlanqı; 5-su doldurulmuş hidrosürgü kanalcığı.

6 Gecə bioqazdan istifadə edümədiyindən o, zəngdə yığılır. Bu zaman onun ifrat təzyiq nəticəsində çevrilməsi təhlükəsi yaranır. Rezin rezervuar əlavə tutum funksiyasını daşıyır. Fermentatorun fəaliyyətinə optimal şəraitin təmin edilməsi üçün peyin isti su ilə qarışdırılır, xammalın rütubətliyinin 90%, temperaturunun isə C qiymətində ən yaxşı nəticə alınır. Fermentatorun qızdırılması üçün istixana effektindən istifadə edilir. Bunun üçün çənin üzərində metal karkas quraşdırılaraq polietilen qat ilə örtülür. O, əlverişsiz hava şəraitində istiliyi saxlayır, xammalın parçalanmasını sürətləndirir. Şək Traktor təkəri kameri Ən geniş yayılmış sənaye metodu anaerob qıcqırmaya əsaslanır. Sənaye miqyaslı bioqaz qurğuları, əsasən, aşağıdakı hissələrdən ibarət olur (şəkil 21.5). 6

7 -Homogenizasiya çəni; -Bərk (maye) xammalın yükbyicisi; -Reaktor; -Qarışdırıcı; -Qazholder; -Su qarışdırıcısı və istilik sistemi; -Qaz sistemi; -Nasos stansiyası; -Separator; -Nəzarət cihazlan; -Təhlükəsiz sistemi. Qurğunun iş prinsipi aşağıdakı qaydada olur. Tullantılar nasos stansiyası və ya yükləyici vasitəsilə mütəmadi olaraq reaktora verilir. Reaktor mikser quraşdırılmış, qızdırıcı və istilik izolyasiyası sisteminə malik olan dəmir-beton rezervuardan ibarətdir. Reaktorda tullantılar ilə qidalanan faydalı bakteriyalar yaşayır. Bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində bioqaz yaranır. Bakteriyaların həyatmı təmin etmək üçün yem -35 C qızdırılmış və periodik olaraq qarışdırılmış tullantı tələb Şəkil Sənaye tipli bioqaz qurğusımun prinsipial sxemi 7

8 olunur. Yaranan bioqaz ilk öncə saxlama kamerasında (qazholder) toplanır, təmizləmə sistemindən keçirilir, sonra istehlakçıya (qazan və ya elektrogenerator) verilir. Reaktor havasız şəraitdə işbyərək hermetik və təhlükəsizdir. Bəzi xammal növlərinin qıcqırdılmasında xüsusi ikimərhələli texnologiya tətbiq edilir. Məsələn, quş peyini, spirt bardasını adi reaktorda cmal etmək mümkün deyil. Bu tip xammalların emalı üçün əlavə hidroliz reaktoru lazımdır. Bu reaktor turşuluğun dərəcəsinə nəzarət edir, bununla da turşuluq və qələviliyin təsiri ilə bakteriyaların məhv olmasının qarşısı alınır. Bioqazın xüsusi növlərindən biri zibilxana qazı adlanır. Burada bioqaz zibilxanaların məişət tullantılarından alınır Tullantısız və aztullantılı istehsal Hazırda müasir geniş qaztəmizləmə texnkiası olmasına baxmayaraq xammaldan tullantı olmadan kompleks istifadə edərək ətraf mühiti çirkləndirməmək istiqamətində texnoloji proseslər yaratmaq ekologiyanın radikal həlledici məsələsi olaraq qalır. Təbii resurslardan daha səmərəli istifadə etmək yolu ilə ətraf mühitin keyfiyyətinin stabilləşdirilməsi və yaxşılaşdırılması tullantısız istehsalın yaradılması və onurı inkişaf etdirilməsilə bağlıdır. Resursların qorunması xalq təsərrüfatının artmaqda olan tələbatını təmin etmək sahəsində həlledici mənbədir. Tullantısız istehsal texnologiyasında istehsalın təşkili prinsipi belə anlaşılır: İlk xammal resursları - «istehsal» - «istifadə» - «təkrar xammal resursları» tsikli ekoloji tarazlığı pozmadan xammalın bütün komponentlərindən, bütün enerji növlərindən səmərəli istifadə olunması üzrə qurulmuşdur. Tullantısız istehsal bir kombinat, sahə, region, nəticədə nəhayət bütün xalq təsərrüfatı üçün yaradıla bilər. Tullantısız istehsal uzunmüddətli və tədrici proses olub bir-biri ilə bağlı olan bir sıra texnoloji, iqtisadi, təşkilatı, psixoloji və digər məsələlərin həllini tələb edir. Praktikada tullantısız sənaye istehsalını yaratmaq üçün ilk növbədə prinsipcə yeni texnoloji proseslərə, cihazlara, avadanlıqlara əsaslanmalıdır. Tullantısız texnologiya bütün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalının ekoloji strategiyası hesab olunur. Tullantısız texnologiyanın əsas istiqamətləri aşağıdakılardır: -tullantıların utilləşdirilməsi; - xammal və materiallardan kompleks istifadə edilməsi; - qapalı tsiklli istehsalın təşkili; çirkab sularıınn atılmaması; - zərərli maddələrin atmosferə buraxılmaması. 8

9 İstehsal tullantılarından xammal, yarımfabrikat, yanacaq və s. kimi faydalı istifadə edilməsi utilizasiya adlanır. Utilizasiyanın xalq təsərrüfatında əhəmiyyəti vardır. Bir sıra sahələrdə utilizasiya məqsədilə xüsusi sexlər və hətta utilizasiya zavodları yaradılır. Utilizasiya tullantılarının toplanması ilə xüsusi müəssisələr məşğul olur. «Tullantısız» texnologiya üzvi tullantıların təkrar emal edilməsində də tətbiq edilir. Bakıda üzvi tullantıların illik miqdarı 2,5 milyon tondan çoxdur. Bu, əsasən, ağac emalı, şərab və pivə istehsalı, dəri emalı müəssisələrinin və ət kombinatının tullantılarından ibarətdir. Bunların yalnız 5-6%-i təkrar emal edilir, qalanı isə yandırılır. Bu üzvi tullantıları emal etməklə, həm ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısı alınar, həm də xeyli gübrə istehsal etmək olar. BDU-nun alimləri (Q.Qasımov və A.Əhm-dov) üzvi tullantılardan asan və ucuz yolla gübrə istehsal etməyin üsulunu işləyib hazırlamışlar. Bu üsulu hər bir rayonda, hər bir təsərrüfatda asanlıqla tətbiq etmək mümkündür. Üzvi tullantıları 3 gün ərzində kimyəvi məhlulda islatmaq yolu ilə gübrə əldə etmək, bununla da ətraf mühiti təmizləməklə yanaşı, ondan xeyli mənfəət götürmək olar. Sankt-Peterburq yaxınlığında məişət tullantılarının mexaniki emalı ilə məşğul olan kiçik bir zavod fəaliyyət göstərir. 150-э qədər işçi olan bu zavoda məişət tullantılarından ilə 2 min tondan çox qara metal ayrılır. Burada üzvi tullantılar mikroorqanizmlərin 3 günlük təsirindən sonra insanın səhhəti üçün təhlükəli, müxtəlif xəstəliklər törədən mikroblar məhv edilir; əldə edilən məhsul xammal şəklində lazımi yerlərə göndərilir. Bir sıra təsərrüfatlarda ondan gübrə kimi istifadə olunur. Əvvəllər üzvi tullantıların təqribən 13-nü təşkil edən və mikroorqanizmlər tərəfindən təsir göstərilə bilməyən şüşə, ağac və əlvan metal qırıntılarmı, rezin və dəri parçalarmı, plastik kütləni ayıraraq tullamaq lazım gəlirdi. Sonralar alimlər bu bərk qarışıqları havasız yerdə temperaturda qızdıraraq pirokarbon, yanacaq qaz və duru qətran kimi qiymətli məhsullar almağa nail oldular. İri sənaye şəhərlərində İES və başqa müəssisələr atmosferə xeyli sulfat anhidridi buraxır. Onun təsirindən metallar karroziyaya uğrayır, tikinti qurğuları aşınır, bitkilər məhv olur, xəstəliklər artır. Halbuki, həmin stansiyaların tüstülərindən SO 2 -ni ayıraraq sulfat turşusu hazırla-maq olar. Dünyada ilk dəfə 1952-ci ildə Moskvada 12 -li İES-də bu üsuldan istifadə edilmişdir. Ukraynada tikilmiş kimya kombinatında tullantılar başqa sexlərdə kompleks emal edilərək azot gübrələrinə, mal-qara üçün zülal vitamin konsentratına, karbon qazma və onu da quru buza çevirir. Estoniyada iri azot gübrəsi zavondunda əvvəl havanı çirkləndirən tullantı indii xammal kimi istifadəyə verilir. 9

10 Kanalizasiya suları çirkli halda, tullantılarla qarışıq şəkildə çay və dənizlərə tökülür, onları və atmosferi çirkbndirir. Çirkli suların kimyəvi tərkibi onların hansı istehsal sahəsində tətbiq olunmasından asılıdır. Məsələn, neft emalı zavodlarından buraxılan sular müxtəlif üzvi maddələrlə (fenollar, amin turşuları, qatran və s.) zəngin olur. Kanalizasiya sularının tərkibində müxtəlif üzvi maddələr, fosfor, kalium və digər mikroelementlər vardır. Bir çox ölkələrdə kanalizasiya sularından gübrə kimi istifadə edilir. Bu sahədə Çin xalqı bir neçə əsrlik təcrübəyə malikdir. Berlin şəhərində kanalizasiya sularından istifadəyə hələ XIX əsrdən başlanılmışdır. Burada kanalizasiya şəbəkəsinə xüsusi meliorasiya qurğuları qoşulur və «maye gübrə» böyük təzyiq altında əkin sahələrinə verilirdi. Polşa alimi A.Lenkova qeyd edir ki, çirklənmiş sulardan yenidən istifadə edilsə, 4 qat səmərə əldə edilər: təmizləmə qurğularının tikintisinə xərc azalar: əkin sahələri əlavə su alar: süni gübrəsiz məhsuldarlıq artar: çay və dənizlərin sanitar vəziyyəti yaxşılaşar. Bunun üçün çirkli suların müxtəlif xəstəliktörədən bakteriyalardan təmizlənməsi tələb olunur. Bu isə, о qədər də böyük problem deyil. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi (istismarı) prosesi zamanı yataqda neft və qazla bərabər çoxlu miqdarda çıxarılan lay suları tullantı şəklində çay və dənizlərə axıdılır. Halbuki, həmin sularda sənaye əhəmiyyətli yod, brom, xlor, natrium və s. elementlər var. Neftçala şəhərində yerləşən yod - brom zavodunun istismar obyekti həmin yataqdakı neftli layların sularıdır. Həmin sularda yodun miqdarı litrdə mq-a çatır. Zaparojye şəhərinin bir qrup mühəndisi şəhərin zavodlarmm tullantılarından 66 növünü (bərk, qaz, maye halında) böyük bir qabda qarışdıraraq müəyyən vaxt saxlamışlar. Nəticədə tullantılar tam zərərsizləşdirilmiş, bərk, qaz və maye şəkilli müxtəlif xammal növləri alınmışdır. Atmosfer havası ətraf mühitin həyat üçün vacib olan ən əhəmiyyətli ünsürlərindən biri olmaqla onun çirklənmədən mühafizəsi günün aktual tələbidir. Luis-Con Batanın «Çirkli səma» kitabında qeyd edilir: «İkisindən biri olmalıdır: уa adamlar elə etməlidir ki, havada tüstü azalsın və yaxud əksinə, tüstü elə edər ki, yerdə adamlar azalar». Atmosferə atılan tullantıların təmizlənməsi. Qaztəmizləyən və toztutan qurğular texnoloji və sanitar qurğulara bölünür. Texnoloji təmizləyici qurğular texnoloji prosesə qoşularaq tikinti və cihazlardır. Sanitar təmizləyici qurğular isə zərərli texnoloji və ventilyasiya tullantılarının qarşısını alan tikinti qurğu və cihazlardır. Qazların texnoloji təmizlənməsi metodları onların maye və ya bərk uducularla qarşılıqlı əlaqə proseslərinə, həmçinin zəhərli qarışıqların yüksək temperatur 10

11 şəraitində və ya katalizatorların təsiri ilə toksik ol-mayan birləşmələrə çevriən kimyəvi proseslərə əsaslanır. Azot oksidlərinin bərpası katalitik metodu azot turşusu alman bir neçə sistemdə istifadə olunur. Bu zaman palladili alüminium oksidi əsa sında katalizatorlardan istifadə edilir. Sənaye tullantılarının kükürd hidridindən təmizləmə metodlarından aşağıdakıları göstərmək olar. -Amonyak metodu - bu metodla qazları SO 2 -dən təmizləməklə amonium-sulfid və amonium-bisulfat alınır. Bunlardan da satış məhsulu kimi istifadə olunur, yaxud turşu ilə parçalanaraq yüksək konsentrasiyalı SO 2 və münasib duzlar əmələ gəlir. -Kükürd anhidridini neytrallaşdırma metodu ilə eyni vaxtda sulfid və sulfatlar alınaraq qazlardan yüksək təmizləmə dərəcəsini təmin edir. -Katalitik metodlar - katalizatorların iştirakı ilə kükürd anhidridinin oksidləşməsinə əsaslanır, bu zaman duru sulfat turşusu alınır. Göstərilən kükürd anhidridindən təmizləmə metodları yerli şərait, uducuların mövcudluğu və alınan məhsullara olan tələbatı nəzərə alaraq seçilməlidir. Qazlardan tozu təmizləmək üçün aşağıdakı üsullardan istifadə edilir: -tozçökdürən kameralar və tsiklonlar -qazları yaş halda təmizləyən cihazlar -məsaməli süzgəclər -elektrik süzgəcləri Mərkəzdənqaçma tipli enerasiya cihazlarından ən geniş yayılanı tsiklonlardır. Praktikada müxtəlif tsiklonlardan istifadə olunur. Çoxlu həcmdə qazların təmizlənməsi üçün nisbətən kiçik diametrli tsiklon qrupları, yəni batareyalı tsiklonlar qoyulur. Onlar bir korpusda birləşən çoxlu miqdarda paralel düzülən tsiklon elementlərindən ibarət olub ümumi qazgətirmə - qazötürmə kollektoruna və tozları toplayan ümumi bunkerə malik olur. Sənaye qazlarım asılı hissəciklərdən təmizləmək üçün yaş üsul ən sadə və effektiv üsullardan hesab olunur, son illər bu üsul dünyada ən geniş yayılmışdır. Qazların yaş təmizləmə cihazları yüksək effektli olmaqla yanaşı, həm də quru təmizləmə cihazlarına nisbətən ucuz başa gəlir. Qazların yaş təmizləmə cihazlarında asılı hissəciklərlə yanaşı, həm də buxar və qazşəkilli komponentlər tutulur Biotexnologiyanın nailiyyətlərindən istifadə Ekoloji təhlükəsiz məhsul əldə etmək üçün texnologiyanın yeni istiqamətlərindən mikrobioloji gübrələrdən istifadəni, məişət tullantılarının sənayedə yenidən işlənməsini (emalı), heyvandarlıq tullantılarıınn kompostlaşdırılmasıınn sənaye texnologiyasını - peyin milçəklərindən istifadə edərək mal-qara ifrazatının (ekskrementlərinin) hazırlanma texnologiyasını 11

12 yenidən işləməklə (emal etməklə) tullantılardan bioqaz və ekoloji təmiz gübrə əldə edilməsi və s. göstərmək olar. Azotfıksəedən mikroorqanizmlər ekoloji təmiz və kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyətinə faydalı təsir göstərən biogübrələrin istehsalı üçün yaxşı əsas sayılır. Mikroorqanizmlər patogen mikrofloranın inkişafmı sıxışdıran fizioloji aktiv maddələr - fitohormonlar, antibiotiklər və metabolizmin digər məhsullarını yaradır. Bununla yanaşı, mikroorqanizmlər makro və mikroelementlərin bitki üçün əlverişliyini artırmağı stimullaşdırır. Bakterial gübrələrin tətbiqi nitratlarla çirklənmənin qarşısını alır və yüksək keyfiyyətli kənd təsərrüfatı məhsulu almağı təmin edir. Belə növ gübrələrin əksəriyyəti Rhizobium bakteriya cinsi əsasında hazırlanır. Bu məqsədlə Azotobakterdən istifadə olunduqda müsbət təcrübə əldə edilmişdir. Son illər Klebsiella cinsindən olan bakteriyadan alınan preparatlar, həmçinin poliştamm (bir neçə saf mikroorqanizm kul-turu) kompozisiyası da (iki və daha çox ştamm) daha perspektiv sayılmışdır. Belə kompozisiyalar öz effektivliyinə görə nadir hesab edilir. Mikrob preparatlarının əksəriyyəti torf əsasmda dənəvər və ya toz halında, həmçinin yağlı-emulsiya və ya hüceyrələrin dondurulmuş konsentrat şəklində hazırlanır. Mikrob inokulyantların böyük istehsalçılan Avstriya, Hindistan, ABŞ hesab olunur. İstehsalın təşkili və biopreparatlardan səmərəli istifadə edilməsi perspektivdə əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının orta hesabla % yüksəlməsinə imkan verəcək, daha yüksək keyfiyyətli məhsul əldə olunmasına zəmin yaradacaq, becərilən bitkilərin vegetasiya müddəti % qısalacaq, istehsalın rentabelliyi yüksələcəkdir. Bununla yanaşı, tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, mikrob inokulyantların tətbiqi ilə 1 ha-a kq azot gübrəsinə qənaət olunur, pestisidlərdən istifadə xeyli azalır. Bütün bunların nəticəsində kənd təsərrüfatı istehsalının ekologiyalaşdırılması proseslərinin formalaşması və inkişafına zəmin yaranır. Preparatların tətbiqi nəticələrindən bir neçə faktiki rəqəmlərin verilməsi yerinə düşərdi. Bir qayda olaraq, bu preparatlar yaxşı istehsalat və iqtisadi göstəricilərə nail olmağa imkan yaradır. Məsələn, bir hektara verilən hər preparat «payı» tərəvəzdən ton, taxıldan 0,5...0,8 ton, kartofdan isə 1,5...2,0 ton əlavə məhsul əldə etmək olar. Ekoloji baxımdan digər mühüm istiqamət biotexnoloji proseslərin imkanlarından - heyvandarlıq tullantılarının bioloji işlənməsi (emalı) yolu ilə mikrob gübrələrinin alınmasıdır. Bu məqsədlə aerotenklərdən istifadə edilir, bu zaman intensiv aerasiya və mayenin qarışması heyvandarlıq axıntılarında həll olan azot, fosfor və kalium üzvi birləşmələrinin tez bir zamanda mikroflora tərəfindən 12

13 oksidləşməsinə səbəb olur. Xüsusi yaradılan əlverişli mühitdə mikroorqanizmlər aktiv surətdə bu birləşmələrdən istifadə edir və tez artaraq onları öz biokütləsində toplayır. Bu yolla iki gübrə fraksiyası əldə edilir: bərk (ilkin durulducudakı qalıq) və mikroorqanizmlərin kütləsi. Aktiv mikroorqanizmlərlə durulducudakı qalığın 1:1 nisbətində 100 C-dən yuxarı temperaturda qurudularaq «Bamil» (aktiv mikroorqanizmlərin biokütləsi) biogübrəsi alınır, bu gübrənin tərkibi 5% azot, 1,6% fosfor, 0,5% kalium, 7% kalsium, həmçinin mikroelementlərdən ibarətdir. Belə gübrə torpağın bioloji aktivliyinə müsbət təsir göstərir və ekoloji tələblərə cavab verir (ağır metallarla, dərman preparatları ilə, helmintlərlə çirklənmə olmur), ümumi mikrob toxumlamasının azalmasına şərait yaradır. Bioloji gölməçələrdə toplanan sudan suvarmada və balıq yetişdirmədə (qalınalın, karp və s.) istifadə etmək olar. 13

14 14