YERLİ VE YABANCI ANTEPFISTIĞI ÇEŞİT VE TİPLERİNİN CEYLANPINAR TARIM İŞLETMESİ NDE SULANAN KOŞULLARDA ADAPTASYONU ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR

Transkript

1 YERLİ VE YABANCI ANTEPFISTIĞI ÇEŞİT VE TİPLERİNİN CEYLANPINAR TARIM İŞLETMESİ NDE SULANAN KOŞULLARDA ADAPTASYONU ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR PROJE NO : TÜBİTAK-TARP-1894 PROF. DR. BEKİR EROL AK PROF. DR. NURETTİN KAŞKA ZİR.YÜK. MÜH. İZZET AÇAR YRD. DOÇ.DR. ALİ İKİNCİ ZİR.YÜK.MÜH. İSMAİL TOSUN ŞUBAT 2003 ŞANLIURFA

2 ÖNSÖZ Antepfıstığı, yüz yıllardır Güneydoğu Anadolu Bölgesinde, öteki kültür bitkilerinin yetişemeyeceği kadar kötü toprak şartlarda yağışın çok düşük olduğu sulama olanağının son yıllara kadar hiç olmadığı yerlerde yetişebilmektedir. Öte yandan antepfıstığı iklim istekleri bakımından oldukça seçici olması, gerçek kaliteye ulaşabilmesi için özel iklim isteğinin olması nedeniyle her ülkede de yetişmemektedir. Dünya üretiminin ton olduğu ve bunun % 80 inden fazlası sadece Iran, Türkiye ve A.B.D. tarafından üretilmektedir. Bu durumda oldukça kıymetli bir ürün olması ve iyi gelir getirmesi de kaçınılmaz olmaktadır. Daha önceden de belirtildiği gibi kötü toprak şartlarında da rahatlıkla yetişebiliyor olması nedeniyle bu güne kadar devamlı marjinal alanlarda ve sulanmayan verimli olmayan şartlarda yetiştirilmesine neden olmuştur. Bu durumda verim ve kalite de öteki modern yetiştiricilik yapan öteki ülkelerdeki gibi olamamaktadır. Ülkemizde 1980 yılından itibaren Fıstık Yabanileri diye adlandırılan öteki Pistacia türlerinin aşılanmaya başlamasıyla birlikte gerek ağaç bitki varlığı gerekse verimde önemli düzeyde artışlar olmuştur. Bununla birlikte bu durum kırsal geliri kısıtlı yörelerde yaşayan insanlar için de gelir kaynağı olmuştur. Bu şekilde aşılama işlemlerinin yaygınlaşması sayesinde Hakkari den Aydın iline kadar tüm yabani varlığı olan yörelerde fıstık aşılama çalışmaları yoğun bir şekilde devam etmiştir. Dünyada önemli bir üretici ülke konumunda olan ülkemizin, modern yetiştiricilik kuralları çerçevesinde gerekli ve yeterli sulama, gübreleme, tarımsal mücadele, budama vb. teknik ve kültürel uygulamaları tam olarak uygun arazilerde bulunan bahçelere ve yeni kurulacak bahçelere uygulayarak verimliliği artırması gerekmektedir. Bu çalışmada değişik antepfıstığı çeşitlerinin sulanan koşullarda meyveye yatma özellikleri ortaya çıkarılmış olmaktadır. Böylece üreticilere önerilecek gençlik kısırlık süresi kısa, meyve kalitesi iyi, periyodisite gösterme özelliği az olan çeşit yada çeşitler ortaya çıkmış olmaktadır. Proje devamlı özellikte olup bu çalışma tamamlandıktan sonrada devam edecektir. Bu proje, TÜBİTAK-TOGTAG desteğiyle TARP çerçevesinde yürütülmüştür. GAP Bölgesi için günümüzde giderek artan ve gelecekte daha fazla bir öneme sahip olacağına inandığımız antepfıstığında sulanan koşullarda yürüttüğümüz bu projeye destek vererek katkı sağlayan ve araştırmanın yürütülmesi sırasında sınırsız anlayış, teşvik ve destek gördüğümüz Yürütme Komitesi Sekreteri Prof. Dr. Neşet KILINÇER ile TOGTAG üye ve çalışanlarına ve ayrıca projenin her aşamasında emeği geçen tüm araştırıcılara katkılarından dolayı teşekkürlerimi sunarım. Şubat 2003, Şanlıurfa Prof. Dr. Bekir Erol AK

3 İÇİNDEKİLER ÖZ... ABSTRACT... Sayfa No TABLO LİSTESİ... III ŞEKİL LİSTESİ... IV 1. GİRİŞ MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Vegetatif Gelişme Fenolojik Gözlemler: Pomolojik Analizler Fiziksel Özellikler İstatistiksel Analizler BULGULAR VE TARTIŞMA Vegetatif Gelişme Anaç Çap Gelişimi Kalem Çap Gelişimi Sürgün Gelişimi Sürgün Uzunluğu, Anaç ve Kalemin Gelişimi Arasındaki 34 İlişkiler Fenolojik Gözlemler Pomolojık Analizler Fiziksel Analizler Meyveye Yatma Ve Verimlilik SONUÇ KAYNAKLAR I II

4 BİBLİYOGRAFİK BİLGİ FORMU 1. Proje No: TÜBİTAK/TOGTAG/TARP Rapor Tarihi : Projenin Başlangıç ve Bitiş Tarihleri: Projenin Adı : Yerli Ve Yabancı Antepfıstığı Çeşit Ve Tiplerinin Ceylanpınar Tarım İşletmesi nde Sulanan Koşullarda Adaptasyonu Üzerinde Araştırmalar 5. Proje Yürütücüleri ve Yardımcı Araştırıcılar: PROF. DR. BEKİR EROL AK (Proje Yürütücüsü) PROF. DR. NURETTİN KAŞKA ZİR.YÜK. MÜH. İZZET AÇAR YRD. DOÇ.DR. ALİ İKİNCİ ZİR.YÜK.MÜH. İSMAİL TOSUN 6. Projenin Yürütüldüğü Kuruluş ve Adresi : TİGEM Ceylanpınar Tarım İşletmesi Müdürlüğü - Şanlıurfa Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Şanlıurfa 7. Destekleyen Kuruluş(ların) Adı ve Adresi: TÜBİTAK- Tarım Orman ve Gıda Teknolojileri Araştırma Grubu- Ankara TİGEM- Ceylanpınar Tarım İşletmesi Müdürlüğü - Şanlıurfa Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Şanlıurfa 8. Öz (Abstarct): Bu çalışma, yılları arasında Ceylanpınar Tarım İşletmesi nde yürütülmüştür. Araştırmada kökenleri değişik ülkeler olan 36 çeşit ve tip (Siirt, Kırmızı, Bilgen, Hacı Reşo, Ohadi, Kerman, Sefidi, Mümtaz, Vahidi, Sel-1, Sel-2, Sel-3, Sel-4, Sel-5, Sel-6, Sel-7, Sel-8, Sel-9, Sel- 10, Sel-11, Sel-12, Sel-13, Sel-14, Sel-15, Sel-16, Çakmak, Kaleh-gouchi, Halebi, Keten Gömleği, Değirmi, Beyazben, Sultani, Uzun, M-1, Tardiva ve Gialla) kullanılmıştır. Araştırma alanına 1992 yılında Pistacia vera çöğürleri dikilerek bahçenin tesisi yapılmış ve 1995 yılı Haziran döneminde T göz aşısı yöntemiyle aşılanmıştır. 2 Temmuz 1999 tarihine kadar yağmurlama sulama yöntemiyle, bu tarihten sonra damla sulama sistemi döşenerek sulanmaya başlanmıştır. Araştırma alanında bulunan çeşit ve tiplerin vegatatif gelişme özellikleri, çiçek açarak meyveye yatma durumları ile bu meyvelerin pomolojik ve fiziksel özellikleri saptanmıştır. Elde edilen bulgulara göre; anaçlarda 4 yıllık gelişme oranı en iyi Kerman çeşidinde, kalem çapı olarak da en iyi gelişme oranı Sultani çeşidinde belirlenmiştir. Sürgün gelişimi bakımından ortalama olarak en iyi Gialla çeşidinde olmuştur. Çiçek açarak verime yatma bakımından en erken Siirt, Sel-1 ve Sel-4 tiplerinde aşılamadan 2 yıl sonra olmuştur. Araştırmada kullanılan çeşit ve tiplerden 2002 yılına kadar 19 çeşit ve tipde gençlik kısırlık dönemi sona ermiştir. Meyveye yatma üzerine sulamanın olumlu etkisi olmuştur. Meyvelerde yapılan pomolojik ve fiziksel analizler sonucunda yıllara göre farklı değerler elde edilmiştir. Sonuç olarak sulamanın etkisiyle antepfıstığı çeşit ve tiplerinde ağaç vegatatif gelişmesi çok iyi olmuş ve meyveye yatma süreleri de kısalmıştır. Anahtar Kelimeler : Antepfıstığı, çeşit, tip, sulama, gençlik kısırlığı, fenoloji, pomoloji 9. Proje İle İlgili Yayın /Tebliğlerle İlgili Bilgiler : Proje sonuçlarının bir bölümü, Şanlıurfa da Eylül 2000 de düzenlenen TARP Sempozyumunda bildiri olarak sunulmuştur.projenin bir bölümü İspanya da (Zaragoza) Düzenlenen Third International Symposium on Pistachios and Almonds adlı toplantıda sunulmuş ve Acta Horticulturae de ( Number: 591, ) basılmıştır. 10. Bilim Dalı Doçentlik Bilim Dalı Kodu: Meyve Yetiştirme ve Islahı ISIC Kodu: Uzmanlık Alanı Kodu : Bahçe Bitkileri 11. Dağıtım : Sınırlı( ) Sınırsız ( X ) 12. Raporun Gizlilik Durumu : Gizli ( ) Gizli Değil ( X )

5 ÖZ YERLİ VE YABANCI ANTEPFISTIĞI ÇEŞİT VE TİPLERİNİN CEYLANPINAR TARIM İŞLETMESİ NDE SULANAN KOŞULLARDA ADAPTASYONU ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Bekir Erol AK (1) Nurettin KAŞKA (2) İzzet AÇAR (3) Ali İKİNCİ (1) İsmail TOSUN (4) ( 1 ): Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Şanlıurfa. ( 2 ): Sütçü İmam Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Kahramanmaraş. ( 3 ): Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Gaziantep. ( 4 ): Atatürk Bahçe Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Yalova. Bu çalışma, yılları arasında Ceylanpınar Tarım İşletmesi nde yürütülmüştür. Araştırmada kökenleri değişik ülkeler olan 36 antepfıstığı çeşit ve tip (Siirt, Kırmızı, Bilgen, Hacı Reşo, Ohadi, Kerman, Sefidi, Mümtaz, Vahidi, Sel-1, Sel-2, Sel-3, Sel- 4, Sel-5, Sel-6, Sel-7, Sel-8, Sel-9, Sel-10, Sel-11, Sel-12, Sel-13, Sel-14, Sel-15, Sel-16, Çakmak, Kaleh-gouchi, Halebi, Keten Gömleği, Değirmi, Beyazben, Sultani, Uzun, M-1, Tardiva ve Gialla) kullanılmıştır. Araştırma alanına 1992 yılında Pistacia vera çöğürleri dikilerek bahçenin tesisi yapılmış ve 1995 yılı Haziran döneminde T göz aşısı yöntemiyle aşılanmıştır. 2 Temmuz 1999 tarihine kadar yağmurlama sulama yöntemiyle, bu tarihten sonra damla sulama sistemi döşenerek sulanmaya başlanmıştır. Araştırma alanında bulunan çeşit ve tiplerin vegatatif gelişme özellikleri, çiçek açarak meyveye yatma durumları ile bu meyvelerin pomolojik ve fiziksel özellikleri saptanmıştır. Elde edilen bulgulara göre; anaçlarda 4 yıllık gelişme oranı en iyi Kerman çeşidinde, kalem çapı olarak da en iyi gelişme oranı Sultani çeşidinde belirlenmiştir. Sürgün gelişimi bakımından ortalama olarak en iyi Gialla çeşidinde olmuştur. Çiçek açarak verime yatma bakımından en erken Siirt, Sel-1 ve Sel-4 tiplerinde aşılamadan 2 yıl sonra olmuştur. Araştırmada kullanılan çeşit ve tiplerden 2002 yılına kadar 19 çeşit ve tipde gençlik kısırlık dönemi sona ermiştir. Meyveye yatma üzerine sulamanın olumlu etkisi olmuştur. Meyvelerde yapılan pomolojik ve fiziksel analizler sonucunda yıllara göre farklı değerler elde edilmiştir. Sonuç olarak sulamanın etkisiyle antepfıstığı çeşit ve tiplerinde ağaç vegatatif gelişmesi çok iyi olmuş ve meyveye yatma süreleri de kısalmıştır. Anahtar Kelimeler : Antepfıstığı, çeşit, tip, sulama, gençlik kısırlığı, fenoloji, pomoloji

6 ABSTRACT INVESTIGATIONS ON ADAPTATION OF DOMESTIC AND FOREIGN PISTACHIO CULTIVARS AND TYPES GROWN AT CEYLANPINAR STATE FARM UNDER IRRIGATED CONDITIONS Bekir Erol AK (1) Nurettin KAŞKA (2) İzzet AÇAR (3) Ali İKİNCİ (1) İsmail TOSUN (4) ( 1 ): University of Harran, Faculty of Agriculture, department of Horticulture, Sanliurfa. ( 2 ): University of Sutcuimam, Faculty of Agriculture, department of Horticulture, Kahramanmaras. ( 3 ): Pistachio Research Institute, Gaziantep. ( 4 ): Atatürk Central Horticultural Research Research Institute, Yalova. This work was run between 1988 and 2002 at Ceylanpinar State Farm. In this experiment 36 pistachio cultivars and types (Siirt, Kırmızı, Bilgen, Hacı Reşo, Ohadi, Kerman, Sefidi, Mümtaz, Vahidi, Sel-1, Sel-2, Sel-3, Sel-4, Sel-5, Sel-6, Sel-7, Sel-8, Sel-9, Sel-10, Sel-11, Sel-12, Sel-13, Sel-14, Sel-15, Sel-16, Çakmak, Kaleh-gouchi, Halebi, Keten Gömleği, Değirmi, Beyazben, Sultani, Uzun, M-1, Tardiva ve Gialla) originated different countries were used. The orchard was established by planting seedlings in 1992 and they were budded by T budding method in june These plants were irrigated by sprinkler system until 2 July After this date they are irrigated by drip irrigation method. In this experiment vegatative growth, bearing habits and pomological, fisical traits of pistachio cultivars and types were determinated. According to obtained results, the best development of rootstock was Kerman, and the best development of scion was Sultani cultivars. The best growth of one year old branch was obtained from Gialla cultivar in 4 years. The earliest flowering and yielding occuring were obtained from Siirt, Sel-1 and Sel-4 after two years later from budding. The juvenile period was ended in 19 cultivars and types which were used in this experiment untill Irrigation was effective factor on yielding. Different results were obtained on pomological and physical traits of fruits from year to year. As a result vegetative growth was very good and juvenile period were shortened by irrigation of pistachio cultivars and types Key words: Pistachio, cultivar, type, irrigation juvenility, phenology, pomology

7 TABLO LİSTESİ Tablo No: Tablo Adı Sayfa No Tablo 1. Araştırmada kullanılan çeşit ve tipler.. 7 Tablo 2. Ceylanpınar Tarım İşletmesi ne ait bazı iklim verileri ( ). 10 Tablo 3. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde aşı noktası altı (anaç) çap değerleri(mm) 14 Tablo 4. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde aşı noktası üstü (kalem) çap değerleri (mm) 21 Tablo 5. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi (cm). 28 Tablo 6. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası altı ile aşı noktası üzeri arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart 35 hataları ve t değerleri. Tablo 7. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası altı ile sürgün boyu arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart 36 hataları ve t değerleri Tablo 8. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası üzeri ile sürgün boyu arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart 37 hataları ve t değerleri. Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait fenolojik gözlemler. 38 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait fenolojik gözlemler 40 Tablo Yılı Değişik Antepfıstığı çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler.. 42 Tablo Yılı Değişik Antepfıstığı çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler.. 44 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik özellikleri.. 47 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman 48 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik özellikleri.. 49 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman 50 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik Özellikleri.. 51 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman.. 52 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik Özellikleri... 53

8 Tablo No: Tablo Adı Sayfa No Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman.. 54 Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde bazı fiziksel özellikler. 56 Tablo 22. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerin verime başlama yılları 58 ŞEKİL LİSTESİ Şekil No: Şekil Adı Sayfa No Şekil 1. Ceylanpınar Tarımsal Araştırma Merkezi 17 Nolu parsel.. 8 Şekil 2. Araştırma Bahçesinin damla sulama sistemi kurulduktan sonraki (1999 yılı sonbahar) görünümü 9 Şekil 3. Araştırma Bahçesinin damla sulama sistemi kurulduktan 3 yıl sonraki (Eylül ) görünümü. 9 Şekil 4. Antepfıstığında meyve boyutlarının ölçüm yapıldığı yerler.. 12 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri 15 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri. 17 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri. 18 Şekil yıllarında anaç çap gelişim oranları (%). 19 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 22 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri 23 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 24 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 25 Şekil 14. Şekil yıllarında değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap gelişim oranları.. Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi 29 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi 30 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi Şekil yıllarında değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde ortalama sürgün uzunluğu Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları. 39 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 41 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 43 Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 46 26

9 Şekil 24. Siirt antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi 60 Şekil 25. Siirt antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü Şekil 26. Sel-1 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi. 61 Şekil 27. Sel-1 antepfıstığı tip inde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü 61 Şekil 28. Sel-4 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi. 62 Şekil 29. Sel-4 antepfıstığı tip inde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.. 62 Şekil 30. Sefidi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. 63 Şekil 31. Sefidi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü. 63 Şekil 32. Ohadi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. 64 Şekil 33. Ohadi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü 64 Şekil 34. Mümtaz antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. 65 Şekil 35. Siirt antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü Şekil 36. Vahidi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi 66 Şekil 37. Vahidi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü Şekil 38. Çakmak antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi.. 67 Şekil 39. Çakmak antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü 67 Şekil 40. Halebi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi 68 Şekil 41. Halebi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü Şekil 42. Keten Gömleği antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi.. 69 Şekil 43. Keten Gömleği antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.. 69 Şekil 44. Meyveye yatmamış Sel-8 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi.. 70 Şekil 45. Meyveye yatmamış Sel-10 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi. 70 Şekil 46. Siirt antepfıstığı çeşidinde ilk meyve verdiği yıldaki ağaç gelişimi.. 71

10 1. GİRİŞ Pistacia türleri Kuzey ve Güney yarımkürede, esas olarak 30 o -45 o enlem dereceleri arasındaki yerlerde ve ayrıca buralardaki iklim koşullarına uygun mikroklimalarda yetişebilmektedir (Bilgen, 1973). Ülkemiz, dünyadaki başlıca antepfıstığı üreticisi ülkelerden biridir. Antepfıstığı (Pistacia vera L.), Pistacia cinsi içerisinde yer alan 11 türden, ekonomik olarak yetiştiriciliği yapılan tek türdür. Bu tür, ekolojik isteklerinden dolayı dünyada sınırlı bazı yerlerde yetişebilmektedir. Antepfıstığı, Afganistan, Kuzey Batı Hindistan, İran, Türkiye, Suriye ve diğer Yakın Doğu ve Kuzey Afrika ülkelerinde yüzyıllardan beridir yabani veya yarı yabani formda yetişmektedir (Ak, 1992). Dünya antepfıstığı üretiminde başlıca üretici ülkeler İran, A.B.D., Türkiye ve Suriye'dir. İran %56.10'luk payla dünya üretiminde birinci sırada yar almaktadır. İkinci üretici ülke A.B.D. dir. A.B.D., ekonomik anlamdaki ilk üretimini 1977 yılında yapmış olmasına rağmen, modern yetiştiricilik yöntemlerini kullanması nedeniyle dünya üretiminde ilk sıralara yerleşmiştir (Crane ve Iwakiri, 1981). Türkiye ise üretimde üçüncü sırada yer almaktadır. Türkiye, antepfıstığının anavatan bölgelerinden birisidir. Burada bin yıldan daha fazla süreden beridir antepfıstığı tarımı yapılmaktadır. Ülkemizde antepfıstığı plantasyonları iki farklı yöntemle kurulmaktadır. Bunlardan birincisi, Anadolu da doğal olarak yetişen yabanilerin aşılanması şeklindedir. Kurak ve sulanmayan alanlarda bir fıstık bahçesi ancak yılda ekonomik anlamda meyve verimine başlamaktadır. Halbuki bu uzun periyot, yabanilerin aşılanmasıyla 5-7 yıla kısaltılabilmektedir. Bahçe kurma yollarından ikincisi ise, ya tohum ekimi yada çöğür dikimi şeklindedir (Kaşka, 1990). Ülkemizde antepfıstığı üretiminin yapıldığı alanlarda yazlar oldukça sıcak ve kuraktır. Bu bölgeler yıl boyunca çok az miktarda yağış almaktadır. Ayrıca yaz periyodu boyunca sulama ve yağış olmamaktadır. Bu nedenlerden dolayı dikilen çöğürlerin aşılanabilmesi için 8-10 yıllık uzun bir gelişme periyoduna gereksinim duyulmaktadır (Kaşka,1990). Antepfıstığı taşlı, kayalıklı, kireçli ve zayıf toprak koşullarına dayanabilmektedir. Bu meyve türü, öteki ürünlerin yetişmesine uygun olmayan kötü toprak koşullarında yetiştirilebilmektedir. Türkiye deki antepfıstığı 1955 yılında 6.5 milyon olan toplam ağaç sayısı 1996 yılında 44 milyona ulaşmıştır. Bu ağaçların % 54 ü meyve vermekte, % 46 si ise meyve

11 vermemektedir. Bunun anlamı, meyve vermeyen ağaçların verime başlamasıyla birlikte, gelecekte antepfıstığı üretimimiz daha da artacaktır. Ağaç sayısının yanı sıra üretim miktarımız da artmıştır yılında ton olan üretimimiz, 1996 yılında tona yükselmiştir. Periyodisite nedeniyle üretim bakımından yıllar arasında bir dalgalanma bulunmaktadır. Ağaç başına ortalama verim oldukça düşük olmakla birlikte, ağaç sayısında artışa paralel olarak, üretimde bir artış gözlenmektedir. Ancak, ağaç başına verimimiz kg düzeyinde olup, oldukça düşüktür. Verim düşüklüğünün nedenlerini sıralayacak olursak(ak ve Açar, 1998; Kaşka, 1990); a) Genç ağaçların çok geç meyveye yatması, b) Genç ağaçlarda verimin oldukça düşük olması, c) Yetiştiricilik yapılan toprakların fakir, kalkerli, taşlı, çakıllı olması, d) Yıllık yağışın azlığı ve buna rağmen sulamanın yapılmaması, e) Gübreleme yetersizliği, f)tozlanma yetersizliği, g) Birçok çeşidin periyodisiteye eğilimli olmasıdır. Bunların en önemlileri ise tozlanma noksanlığı, periyodisite ve sulamadır (Ak, 1992; Kaşka, 1990). Ülkemizde bu sorunların çözümüne yönelik araştırmalar halen devam etmektedir. Antepfıstığı, ülkemizde yoğun olarak Şanlıurfa, Gaziantep ve Adıyaman illerinde yetiştirilmektedir. Bu üretici iller GAP alanında yer almaktadır. Bu üç ilin toplam üretimi Türkiye üretiminin % ine karşılık gelmektedir (Ak ve ark., 1999). GAP nin tamamlanmasıyla birlikte bu alanlardaki antepfıstığı bahçelerinden uygun konumda olanlar sulanmaya başlayacak ve Türkiye deki antepfıstığı üretimi önemli düzeyde artış gösterebilecektir(ak ve ark., 1999; Ak, 1998a). Ülkemizde antepfıstığı sulanmayan koşullarda yetiştirilmektedir. Oysa fıstık üretiminde ileri olan ülkelerden gerek İran gerekse A.B.D. (Kaliforniya) de yetiştiricilik, sulanan koşullarda yapılmaktadır (Sheibani, 1995; Ferguson, 1995). Ülkemizde halk arasında antepfıstığının sulanmadan yetiştirilmesi gerektiği şeklinde yanlış bir kanı bulunmaktadır. Bunun nedeni, antepfıstığı bahçelerimizde Pistacia vera tohumundan elde edilen çöğürlerin anaç olarak kullanılmasının yanı sıra yanlış sulama sonucu Phytophthora, Verticillium vb. bazı toprak kökenli fungal hastalıkların neden olduğu kurumalardır. GAP ile birlikte sulamanın geniş alanlarda yapılacağı göz önüne alınacak olursa tarımda verimliliği arttıran ana koşullardan biri olan sulama unsurunun antepfıstığı bahçeleri için de kullanılması gerekmektedir. Eğer sulama yapılacak olursa bitkilerin gelişmesi daha iyi olacak, ağaç başına verim artacak, meyve kalite kriterlerinden olan meyve iriliği ve çıtlaklık önemli ölçüde artacaktır. Bunun yanı sıra boş (fıs) meyve miktarında nispi olarak azalmalar olacaktır.

12 Özellikle dane iriliği ve çıtlama, antepfıstığı için dış pazarlarda istenen kalite unsurlarıdır (Ak ve ark., 1999; Ak, 1998b). Tüm yukarıda belirtilen olumlu faktörlerin yanı sıra antepfıstığında görülen, bahçe bitkilerinde periyodisite olarak adlandırılan bir yıl ürün verip, ertesi yıl vermeme özelliği sulamayla birlikte çeşide bağlı olarak tamamen veya kısmen ortadan kalkabilecektir. Sulamanın yapılmasıyla birlikte gübreleme sorununa da çözüm gelecektir. Bu durumda periyodisite şiddeti de azalabilecektir. Periyodisiteye eğilim bakımından çeşitler arasında farklılık bulunmaktadır. Bazı çeşitler mutlak periyodisite gösterirken bazıları ise sulanmayan şartlarda dahi nispi periyodisite göstermektedir (Ak ve Kaşka, 1992). Özellikle Siirt çeşidi, sulanan koşullarda bahçelerinin tesis edilmesiyle, erken meyveye yatma özelliğinin yanı sıra her yıl ürün verme özelliğine de sahip olabilecektir (Ak, 1998a). A.B.D. de fıstık bahçelerinin tamamı sulanmakta ve büyük oranda Kerman çeşidi kullanılmakta, İran da yetiştiricilik sulanan koşullarda yapılmakta ve yaygın olarak yetiştirilen Ohadi çeşidinin yanı sıra son yıllarda daha iri olan çeşitlerle bahçe tesisi devam etmektedir. Suriye de ise kurak koşullarda Ashoury çeşidi yaygın olarak yetiştirilmektedir. Ülkemizde yeni kurulan bahçelerde genellikle antepfıstığı tohumundan çıkmış yozlar kullanılmaktadır. Bu konuda yapılan gözlemlere göre Siirt çeşidine ait tohumlardan çıkan yozlar öteki yerli çeşitlere göre daha hızlı gelişmektedir. Bu nedenle yozların kalem üzerine etkilerinde tamamından aynı etkiyi beklememek gerekmektedir. Özçağıran (1974), aynı meyve çeşidinin değişik anaçlar üzerinde gelişme, meyve vermeye başlama, verim miktarı, meyve kalitesi ve ağacın ömrü üzerine etkilerinin farklı olduğunu belirtmektedir. Bu durum fizyolojik olarak birçok faktörün etkisi altında oluşabildiği gibi anaçların topraktaki besin maddelerinden yararlanma düzeylerinin farklı olması da anaç kalem ilişkisinin bir başka yönüdür. Bilgen (1985) değişik anaçlar üzerine aşılı farklı antepfıstıklarında besin kapsamlarının düzeylerini araştırmıştır. Bitkinin vegetatif gelişimini doğrudan etkileyen topraktaki azottan Pistacia khinjuk un daha iyi yararlandığını belirlemiştir. Dünya da yetiştiriciliği yapılan meyve türleri içerisinde gerek alan gerekse üretim bakımından antepfıstığında söz sahibi ülkelerden birisi Türkiyedir. Ülkemizde çok sayıda değişik antepfıstığı çeşit ve tipleri bulunmaktadır. Bu çeşit ve tipler arasında; pazarda aranan standart özellikte olanların yanı sıra, ticari değeri olmayan, kalitesiz ve verimsiz olanlarında yetiştiriciliği yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında, halen yetiştiricilik

13 yapılan alanların büyük bir kısmı sulanacak ya da sulamaya yeni açılan alanlarda antepfıstığı yetiştiriciliği yapılacaktır. Sulamayla birlikte gerek verim gerekse kalitede artış olacaktır. Kanber ve ark., (1990)Güneydoğu Anadolu koşullarında antepfıstığında verim ve su tüketiminin irdelenmesiyle ilgili yaptıkları bir çalışmada; verim yılında sık sulanan ağaçlarda 57.1 kg/ağaç ürün alınırken sulanmayan ağaçlarda 34.5 kg/ağaç verim almışlardır. Bununla birlikte yok yılında yani verimsiz yılda ise sık sulanan ağaçlardan 40.3 kg/ağaç meyve elde edilirken, sulanmayanlardan ise 17.3 kg/ağaç meyve elde edildiğini belirlemişlerdir. Öte yandan normal verim yıllarında mevsimlik su tüketiminin ortalama 803 mm olduğunu saptamışlardır. En yüksek aylık su tüketimi ağustos ayında (205 mm/ay; 6.6 mm/gün) olduğu saptanmıştır. Uygur (1986), Ohadi ve Siirt çeşitlerinin aşılamadan sonra 5. yılda meyve vermelerine karşın, uzun ve kırmızı çeşitlerinin 8. yılda meyve verdiklerini, Ohadi ve Siirt çeşitlerinin üç yıl daha erken meyveye yattıklarını belirtmektedir. Bununla birlikte Arpacı ve ark. (1997) değişik Çeşitler birbirileri ile karşılaştırıldığında ise, sekiz, yıllık ortalama verime göre Siirt çeşidi uzun çeşidinden yaklaşık % 200, Ohadi çeşidinden ise % 130 daha fazla meyve vermiştir. Yapılan değerlendirmelerde, uzun çeşidinin diğer iki çeşide göre periyodisiteye daha fazla yatkın olduğu, özellikle Ohadi çeşidinden ilk yıllarda iyi bir gelişme ve dolayısı ile verim alındığı, ancak 5-6. yıllardan sonra gelişme, verim ve ürün kalitesinde düşüş olduğu gözlemlemişlerdir. Kuru ve ark. (1986), dokuz adet yerli (Kırmızı, Uzun, Halebi, Siirt, Çakmak, Beyazben, Keten Gömleği, Değirmi, Sultani ) ve beş adet İran kaynaklı (Ohadi, Vahidi, Mümtaz, Sefid, Hacışerifi ) antepfıstığı çeşitleri üzerinde yaptıkları çalışmalar neticesinde; İran kaynaklı çeşitlerin, yerli çeşitlere oranla daha iri olduklarını tespit etmişlerdir. 100 dane ağırlıkları İran kaynaklı çeşitlerde ortalama 162,03 gram, yerli çeşitlerde ortalama 129,74 gram olarak bulmuşlardır. Çıtlama oranı, yabancı çeşitlerde ( % 78,70 ), yerli çeşitlere ( % 67,14 ) göre daha yüksektir. Dane irileştikçe, çıtlama oranında artış saptamışlardır.yerli çeşitlerden kırmızı en düşük (119,28 g. ), Siirt en yüksek (132,49 g.) ağırlık ortalamasını vermiş. İç meyve randımanı ortalaması yerli çeşitlerde (43,04 g ) az da olsa yabancı çeşitlere (42,90 g. ) göre fazla bulunmuştur. Ak (1992), farklı Pistacia türlerine ait çiçek tozlarının değişik antepfıstığı çeşitlerinde bazı pomolojik özellikler üzerine yaptığı doktora tezi çalışmasında, Kırmızı çeşidinde; kırmızı kabuklu meyvede yüz fıstık ağırlığını 99,35 g, kavlak meyvede ortalama olarak yüz fıstık ağırlığını 78,70 g, uzunluğu 19,24 mm, genişliği 10,66 mm, yüksekliği ise

14 9,17 mm olarak saptamıştır. İç meyvede ise, ortalama yüz fıstık ağırlığı 41,55 g, uzunluğu 15,99 mm, genişliği 8,48 mm, yüksekliği 7,36 mm ve randımanı % 41,85 olarak saptamıştır. Yine aynı araştırıcı, fiziksel analizler bakımından çıtlaklık oranını % 67,70, boş meyve oranını % 10,00 ve toplam dolu meyve oranını % 90,00 olarak belirlemiştir. Bu çeşidin Kırmızı- % 20,83 oranında kırmızı kabuk, % 37,41 oranında sert kabuk ve % 41,76 oranında iç meyveye sahip olduğunu bildirmiştir. Ayfer (1959) e göre, dişi ağaçlarda çiçeklenme başlangıcı, salkımın tam açılmış olduğu, yumurtalık ve pistillerin henüz tamamıyla krem yeşil renkte ve taze olduğu tarih olarak kabul etmiştir. Çiçeklenme sonu olarak da pistil renklerinin esmer sarı veya açık kahverengiye döndüğü tarihi dikkate almıştır. Kuru (1984) ya göre, dişi ağaçlarda çiçeklenme başlangıcını çiçek salkımlarında yan dalların açılmaya başladığı ve ağaçtaki çiçek salkımlarının % 5 nin krem yeşil renge dönüştüğü; tam çiçeklenmeyi, ağaçtaki çiçek salkımlarının % 80 nin krem renge dönüştüğü ve çiçeklenme sonunu da ağaçtaki çiçek salkımlarının % 90 ında çiçek pistil renginin krem yeşil renge döndüğü dönemi dikkate almıştır. Hadj-Hassan (1985) a göre, çiçeklenme başlangıcı, ağaç üzerindeki çiçeklerin % 10 dan fazlasının açıldığı; tam çiçeklenme, ağaç üzerindeki çiçeklerin % 75 den fazlasının açılığı; çiçeklenme sonu da, ağaç üzerinde bulunan çiçeklerin % 90 dan fazlasının açıldığı dönemdir. Çiçeklerin farklı zamanlarda açması; çeşit ya da tipin genetik yapısına, mevsimsel olarak hava sıcaklığına, ağacın beslenme durumuna, yaşına vb. etmenlere bağlı olduğu gibi (Crane, 1937; Ayfer, 1959 ve Bilgen, 1973), dişi ağaçların soğuklama gereksiniminin erkeklere oranla daha uzun olmasıyla da ilgili olduğunu bildirmişlerdir (Procopiou, 1973). Arpacı ve ark. (1994), kuru koşullarda yetiştirilen antepfıstıklarının dikim aralıkları üzerine yaptıkları çalışmada, P. vera L. anacı üzerine aşılanmış siirt çeşidinden dört yıllık ortalama olarak, 8x8 m dikilen parsellerden 56,04 kg/da, 6x8 m dikilen parsellerden 57,95 kg/da ve 4x8 m dikilen parsellerden ise 77 kg/da ürün alındığını belirtmektedirler. Aynı araştırıcılar, dikimden itibaren 14 yıl sonra ağaç gelişmeleri arasında farklılık çıktığını, en iri gelişmeyi 8x8 m dikilen ağaçların gösterdiklerinin belirtmektedirler. Bu konuda yapılan diğer bir çalışmada Ak ve Kaşka, (1992), Siirt çeşidinde sulu koşullarda yetiştirilen parsellerden, kuru ve 10x10 m aralıklarla yetiştirilenlere göre dekara verimin 1x6 m de 7 kat,2x6 m de 6,59 kat, 3x6 m de 4,58 kat daha fazla olduğunu belirtmektedirler.

15 Spiegel-Roy ve ark. (1977), İsrail de sulanan koşullarda yetiştirilen bazı antepfıstığın çeşitlerine ait kalite özelliklerini araştırmışlardır. 100 fıstık ağırlığının Red Aleppo çeşidinde en iyi olduğunu belirlerken, Randıman ve çıtlama oranı bakımından Larnaca çeşidinin daha iyi olduğunu saptamışlardır. Ak (1997), Ceylanpınar Tarım işletmesinde sulanmayan koşullarda yetiştirilen Siirt çeşidinde yaptığı bir çalışmasında 4 yıllık ortalama çıtlama oranının % 63.31, boş meyve oranının % olduğunu saptamıştır. Öte yandan 40 ağacın verimini tek tek alarak en yüksek verimin 6 yıllık ortalamaya göre kg/ağaç olduğunu belirlemiştir. Ak ve Ağaçkesen (1998), Birecik yöresinde yetiştirilen antepfıstıklarında verim ve kalite üzerine sulama ve toprak tipinin etkilerini araştırmışlardır. Elde edilen bulgulara göre taban arazi şartlarında ve sulanan koşullarda verimin yüksek olduğunu, 100 meyve ağırlığı, randıman ve çıtlama oranının yüksek olduğunu saptamışlardır. Bununla birlikte kıraç arazide yetiştirilen fıstık ağaçlarında sulamayla birlikte verim ve kalitenin artını da belirlemişlerdir. Bu projeyle Ceylanpınar Tarım İşletmesinde kurulu antepfıstığı parsellerinde bulunan mevcut çeşitler ile bölgede bulunan yerli ve yabancı çeşit ve tiplerle kurulan bahçenin sulanan koşullarda vegetatif gelişme, meyveye yatma, verim ve kalite özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır.

16 2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. Materyal Bu araştırma, Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü ne bağlı Ceylanpınar Tarım İşletmesi nde bulunan CEYTAM Araştırma İstasyonu nun 17 No lu parselinde yıllarında yürütülmüştür. (Şekil 1) yılında Pistacia vera cv. Siirt çöğürleri 6 m x 6 m aralıklarla dikilerek, bahçenin tesisi yapılmış ve 1995 yılı Haziran döneminde T-göz aşısı yöntemiyle aşılamalara başlanmıştır. Tesis edilen bahçe içerisine bu çeşitlerle tozlanma bakımından uygun olabilecek erkek tipler de aşılanmıştır. Bu projede Yerli (Türkiye), İran, ABD ve Italya kökenli çeşitler ve tipler kullanılmıştır (Tablo 1). Yerli çeşit ve tiplerin içerisinde bulunan Tip-1-Tip 16 Gaziantep Antepfıstığı Araştırma Enstitüsü tarafından Güneydoğu dan selekte edilmiş ümitvar tiplerdir (Tekin ve Akkök, 1995). Tablo 1. Araştırmada kullanılan çeşit ve tipler Materyal Kökeni Çeşit ve Tipler Siirt, Kırmızı, Sel-1, Sel-2, Sel-3, Sel-4, Sel-5, Sel-6, Sel-7, Sel-8, Sel-9, Sel-10, Sel-11, Sel-12, Sel-13, Sel-14, Sel-15, Türkiye Sel-16, Çakmak,, Halebi, Keten Gömleği, Değirmi, Beyazben, Sultani, Uzun, Bilgen, Hacı Reşo, Ohadi,, Sefidi, Mümtaz, Vahidi, İran Kaleh-ghouchi (Kelleguşi) ABD Kerman Italya Tardiva (Tardivadis) ve Gialla, M-1 (Erkek Tip) Parselde bulunan bitkiler dikimden itibaren 2 Temmuz 1999 tarihine kadar çanak ve yağmurlama yöntemiyle sulama yapılmış, söz konusu tarihten sonra damla sulama sistemine geçilmiştir. Bahçede damla sulama sistemi kurulduktan bir ay sonra görünümü Şekil 2 de, 4 yıl sonraki durumu Şekil 3 de verilmiştir. Gerekli olduğu dönemlerde arazi sürümü yapılmıştır. Araştırmanın yürütüldüğü bölgenin bazı iklimsel özellikleri ile ilgili veriler ise Tablo 2 de belirtilmiştir.

17 Şekil 1. Ceylanpınar Tarımsal Araştırma Merkezi 17 Nolu parsel.

18 Şekil 2. Araştırma Bahçesinin damla sulama sistemi kurulduktan sonraki (1999 yılı sonbahar) görünümü. Şekil 3. Araştırma Bahçesinin damla sulama sistemi kurulduktan 3 yıl sonraki (Eylül ) görünümü.

19 Tablo 2. Ceylanpınar Tarım İşletmesi ne ait bazı iklim verileri ( ) Yıllar Aylar Minimum Maksimum Ortalama Nisbi Nem (%) Yağış (mm) Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) Sıcaklık ( o C) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam

20 2.2. Yöntem Vegetatif Gelişme Bitkilerin dinlenme dönemlerinde vegetatif gelişmelerini belirlemek amacıyla anaç ve kalem çap gelişimleri ile bitkilerin dört yöneyinden yıllık sürgün uzunlukları saptanarak büyüme gücü belirlenmiştir. Anaç ve Kalem ölçümleri aşı noktasının 10 cm üzerinden ve altından yapılmıştır. Her çeşitten 10 bitki kullanılmıştır Fenolojik Gözlemler Meyveye yatan çeşitlerde fenolojiyle ilgili aşağıdaki özelliklere ait tarihler belirlenmiştir. Böylece çiçeklenme periyotları ve çiçeklenme süreleri saptanmıştır (Kuru, 1984; Ak ve ark., 1998). Gözlerin Kabarması: Gözlerin kabarmaya başladığı tarih belirlenmiştir. Gözlerin Patlaması: Gözlerin patlamaya başladığı tarih belirlenmiştir. Çiçeklenme Başlangıcı: Stigmaların yaklaşık % 5 inin krem yeşil renginde olduğu tarih çiçeklenme başlangıcı olarak belirlenmiştir. Tam Çiçeklenme: Stigmaların % 80 inin krem yeşil renginde olduğu tarih tam çiçeklenme dönemi olarak belirlenmiştir. Çiçeklenme Sonu: Stigmaların % 90 nının açık kahverengi olduğu tarih çiçeklenme sonu olarak kabul edilmiştir. Çiçeklenme Süresi: Çiçeklenme başlangıcı ile çiçeklenme sonu arasında kalan gün sayısı da çiçeklenme süresi olarak saptanmıştır Pomolojik Analizler Meyvelerin Derim: Genel olarak derimler meyvelerin fizyolojik olarak olgunlaştığı dönemde yani meyve dışında bulunan kırmızı kabuğun elle kolayca soyulduğu dönemde yapılmıştır. ( Ayfer, 1964, Whitehouse ve ark., 1964, Crane, 1978, Ak, 1992). Derilen meyveler güneşte kurutulmuş ve analiz yapılıncaya kadar laboratuar şartlarında bekletilmişlerdir. Pomolojik analizler, her yinelemede 20 meyve olmak üzere 3 yinelemeli olarak yapılmıştır. 100 Meyve Ağırlığı (g) : Örnek olarak alınan meyvelerden kavlak ve iç meyve olarak 100 meyve ağırlığı g a duyarlı digital terazide tartılarak saptanmıştır.

21 Meyve Boyutları (mm) : Çeşitlere ait alınan meyve örneklerinde kavlak ve iç meyvelerde Şekil 2 de görüldüğü gibi Uzunluk, genişlik ve Yükseklik digital kompas ile ölçülmüştür (Ak, 1998c, Barone ve Van Mele, 1996). Randıman (%): 100 g kavlak meyveden elde edilen iç miktarının ağırlığı olarak aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır. İç meyve Ağırlığı Randıman = x 100 Toplam Meyve Ağırlığı GENİŞLİK KALINLIK Şekil 4. Antepfıstığında meyve boyutlarının ölçüm yapıldığı yerler Fiziksel Özellikler Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinden derilen meyvelerde; çıtlaklık, çıtlak olmayan dolu meyve oranı, boş ve toplam meyve oranları saptanmıştır İstatistiksel Analizler Araştırmadan elde edilen sonuçların istatistiksel analizleri Bek (1983) in tesadüf parselleri deneme desenine göre yapılmıştır. F testi sonucunda önemli bulunan varyasyon kaynaklarına ait ortalamalar Asgari Önemli Fark (LSD % 5) testi ile karşılaştırılmış ve sonuçlar ilgili çizelgelerde verilmiştir. Öte yandan sürgün uzunluğu, anaç ve kalem gelişimiyle ilgili olarak 1999 yılına ait bulgularda korelasyon analizi yapılmıştır. Öte yandan araştırma bulgularından bazıları histogramlar haline getirilerek farklılıkların daha belirgin hale getirilmesi sağlanmıştır.

22 3. BULGULAR VE TARTIŞMA 3.1. VEGETATİF GELİŞME Bitkilerin vegetatif gelişmelerini belirlemek amacıyla bitkilerde fizyolojik olarak büyümenin durduğu dönemde, aşı noktasının 10 cm altından ve kalem yani aşı noktası üzeri 10 cm den olmak üzere çap ölçümleri ile bitkilerde ağaçların 4 yöneyinden birer sürgün olmak üzere 10 ağaçta ölçümler yapılmıştır Anaç Çap Gelişimi Değişik yerli ve yabancı çeşit ve tiplerin yıllarında yapılan ölçümlerde anaç gelişimlerine ait bulgular Tablo 3 de verilmiştir yılında Çeşitlerin aşı noktası altı çapları en düşük mm ile Sel-8 de, en yüksek ise mm ile Bilgen çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası altı değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 3 ve Şekil 5) 1999 yılında Çeşitlerin aşı noktası altı çapları en düşük mm ile Tardiva da, en yüksek ise mm ile Bilgen çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası altı çap değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 3 ve Şekil 6) yılında çeşitlerin anaç çapları en düşük mm ile Sel-12 de, en yüksek ise mm ile Bilgen çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası altı çap değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 3 ve Şekil 7) yılında çeşitlerin anaç çapları en düşük mm ile Sel-13 de, en yüksek ise mm ile Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası altı çap değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 3 ve Şekil 8) yılı ile 2001 yılları arasındaki anaç gelişim oranını da belirlenmiştir. Elde edilen bulgulara göre en iyi gelişmenin % oranıyla Kerman çeşidinde olduğu, en zayıf anaç yada aşı noktası altı gelişiminin ise % oranıyla Sel-1 tipinde olduğu saptanmıştır (Tablo 3 ve Şekil 9). Anaç olarak tamamının P. vera (antepfıstığı) yozları olmalarına rağmen tohum anacı olmalarından dolayı açılımın olması olanaklıdır. Meyve yetiştiriciliğinde bilindiği gibi anacın kalem üzerine kaleminde anaç üzerine olumlu ve olumsuz etkileri vardır (Kaşka ve Yılmaz, 1974). Gerek anaçların antepfıstığı yozu olması gerekse çeşitlerin gelişmesinin farklı olması nedeniyle anaç çap gelişimi de farklı olabilmektedir.

23 Tablo 3. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde aşı noktası altı (anaç) çap değerleri (mm) ÇEŞİTLER Gelişme VE TİPLER Oranı (%) 1 Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Çakmak K-ghouchi Halebi K.Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M Tardiva Gialla

24 55 Aşı Noktası Altı Çap (mm) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri.

25 ÇAP (mm) Aşı Noktası Altı Çap (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri.

26 70 65 Aşı Noktası Altı Çap (mm) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri.

27 90 85 Aşı Noktası Altı Çap (mm) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde anaç çap değerleri.

28 Anaç Çap Gelişim Oranı (%) Çap (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yıllarında anaç çap gelişim oranları (%).

29 Kalem Çap Gelişimi Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap ölçümleriyle ilgili bulgular Tablo 4 de verilmiştir. Yıllara göre elde edilen bulgulara ait değerlendirmeler aşağıdadır yılında Aşı noktası üstü çapları, en düşük mm ile Beyazben ve M-1 de, en yüksek ise 46.31mm ile Sel-1 çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası üstü değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 4 ve Şekil 10) yılında Aşı noktası Üstü çapları ise, en düşük mm ile Beyazben de, en yüksek ise mm ile Hacı Reşo çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası üstü değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği saptanmıştır (Tablo 4 ve Şekil 11) yılında Aşı noktası Üstü (kalem) çapları ise en düşük mm ile Beyazben çeşidinde, en yüksek ise mm ile Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası üstü değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği belirlenmiştir (Tablo 4 ve Şekil 12) yılında Aşı noktası Üstü (kalem) çapları ise en düşük mm ile M-1 tipinde, en yüksek ise mm ile Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu, öteki çeşitlerin aşı noktası üstü değerlerinin ise bu ikisi arasında değiştiği saptanmıştır (Tablo 4 ve Şekil 13). Aynı anaç üzerinde aşılı olmalarına rağmen çeşitlerin gelişimi de farklı olması doğaldır.bu nedenle 1998 yılı ile 2001 yılları arasındaki gelişme oranları da farklılıklar göstermektedir. Bu bakımdan ortaya çıkan oranlar incelendiğinde en zayıf gelişmenin % oranıyla Sel-1 de saptanırken en hızlı gelişmenin % oranıyla Sultani çeşidinde belirlenmiştir (Tablo 4 ve Şekil 14). Sultani çeşidinin henüz meyveye yatmamış olması da dikkat çekicidir. Vegetatif gelişmenin kalem çapı bakımından hızlı gelişmiş olması, çeşit özelliği olmasının yanı sıra meyveye yatmamış olmasından kaynaklanabilir. Anaç olarak kullanılan çöğür yada yozlar tohumdan çıktığı için açılım olmakta ve birbirlerinden farklı özelliklerini kaleme yansıtmaktadırlar. Bu bakımdan anaç ve kalem çap ölçümleri uyuşma göstergesi olarak kullanılabildiği gibi ağacın verim gücünün belirlenmesinde santimetre kareye düşen verim dikkate alınarak gerçek verimlilik değerleri de saptanmaktadır (Westwood, 1978; Ak, 1998a)

30 Tablo 4. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde aşı noktası üstü (kalem) çap değerleri (mm) Gelişme Oranı (%) 1 Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Çakmak K-ghouchi Halebi K.Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M Tardiva Gialla

31 50 Aşı Noktası Üstü Çap (mm) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 15

32 ÇAP (mm) Aşı Noktası Üstü Çap (mm) Siirt Bilgen Ohadi Sefidi Vahidi Sel-2 Sel-4 Sel-6 Sel-8 Sel-10 Sel-12 Sel-14 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-16 Kelleguşi Keten Gömleği Beyazben Uzun Tardivadis Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 16

33 70 65 Aşı Noktası Üstü Çap (mm) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 17

34 ÇAP (mm) Aşı Noktası Üstü Çap (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap değerleri. 18

35 19

36 Kalem Çap Gelişim Oranı (%) ÇAP (mm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yıllarında değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde kalem çap gelişim oranları. 20

37 Sürgün Gelişimi Meyve ağaçlarında vegetatif gelişmenin bir öteki göstergesi, anaç ve kalem çap gelişiminin yanı sıra sürgün uzunluğudur. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinin sürgün uzunluklarıyla ilgili bulgular Tablo 5 de verilmiştir. Tablo 5 incelendiğinde yıllara göre sürgün uzunluklarının değiştiği, farklılıklar gösterdiği saptanmıştır yılında Araştırmada yer alan çeşitlere ait sürgün uzunlukları arasında farklılıklar saptanmıştır. En düşük sürgün uzunluğu değeri cm ile Sel-7 de, en yüksek değer ise cm ile Gialla çeşidinde saptanmıştır. Öteki çeşitlere ait sürgün uzunluğu değerleri ise bu ikisi arasında değişmiştir (Tablo 5 ve Şekil 15) yılında Araştırmada yer alan çeşitlere ait sürgün uzunlukları arasında da farklılıklar saptanmıştır. En düşük sürgün uzunluğu değeri cm ile Sel-8 de, en yüksek değer ise cm ile Gialla çeşidinde saptanmıştır. Öteki çeşitlere ait sürgün uzunluğu değerleri ise bu ikisi arasında değişmiştir (Tablo 5 ve Şekil 16) yılında Araştırmada yer alan çeşitlere ait sürgün uzunlukları arasında da farklılıklar saptanmıştır. En düşük sürgün uzunluğu değeri cm ile Sel-3 de, en yüksek değer ise cm ile Kaleh-ghouchi çeşidinde saptanmıştır. Öteki çeşitlere ait sürgün uzunluğu değerleri ise bu ikisi arasında değişmiştir (Tablo 5 ve Şekil 17) yılında Araştırmada yer alan çeşitlere ait sürgün uzunlukları arasında da farklılıklar saptanmıştır. En düşük sürgün uzunluğu değeri cm ile Sel-12 de, en yüksek değer ise cm ile Sel-13 çeşidinde saptanmıştır. Öteki çeşitlere ait sürgün uzunluğu değerleri ise bu ikisi arasında değişmiştir (Tablo 5 ve Şekil 18) yıllarına ait 4 yıllık sürgün ortalamaları incelendiğinde en düşük uzunluğun (34.80 cm) Sel-3 tipinde, en yüksek (49.93 cm) uzunluk değerinin ise Gialla çeşidinde olduğu saptanmıştır (Tablo 5 ve Şekil 19). Araştırma alanında yer alan ağaçların düzenli olarak budanmaları ve çeşitler geliştikçe, ağaçlar büyüdükçe sulanan şartlarda sürgün sayılarının da artıyor olması nedeniyle uzunluklar yıllara göre değişiklik göstermiştir. 21

38 Tablo 5. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi (cm) ORTALAMA 1 Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Sel Çakmak K-ghouchi Halebi K.Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M Tardiva Gialla

39 75 70 Sürgün Uzunluğu 65 Sürgün Uzunluğu (cm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla ÇEŞİTLER VE TİPLER Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi. 23

40 75 70 Sürgün Uzunluğu 65 SÜRGÜN UZUNLUĞU (cm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla ÇEŞİTLER VE TİPLER Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi. 24

41 80 75 Ortalama Sürgün Uzunluğu (cm) 70 SÜRGÜN UZUNLUĞU (cm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi. 25

42 55 Ortalama Sürgün Uzunluğu (cm) SÜRGÜN UZUNLUĞU (cm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 Sel-14 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde sürgün gelişimi. 26

43 60 Ortalama Sürgün Uzunluğu (cm) SÜRGÜN UZUNLUĞU (cm) Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel-1 Sel-2 Sel-3 Sel-4 Sel-5 Sel-6 Sel-7 Sel-8 Sel-9 Sel-10 Sel-11 Sel-12 Sel-13 ÇEŞİTLER VE TİPLER Sel-14 Sel-15 Sel-16 Çakmak Kelleguşi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun M-1 Tardivadis Gialla Şekil yıllarında değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde ortalama sürgün uzunluğu. 27

44 Sürgün Uzunluğu, anaç ve Kalemin Gelişimi Arasındaki İlişkiler Sürgün gelişimi ile anaç ve kalem çapları arasında bir ilişkinin olup olmadığını belirlemek için 1999 yılı bulgularında korelasyon analizleri yapılmıştır (Tablo 6, 7, 8) Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerin aşı noktası altı ile aşı noktası Üzeri arasında belirlenen çap değerlerine ait Korelasyon Katsayıları, standart Hataları ve t-değerleri Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6 incelendiğinde Aşı noktası altı ile aşı noktası üzeri arasındaki korelasyon katsayıları Sel-3, Uzun ve M1 çeşitleri dışındakilerde ilişki % 5 düzeyinde yapılan analiz sonucunda önemli bulunmuştur. Bu iki özellik arasında kararlı ve gerçek bir ilginin olduğu saptanmıştır. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerin Aşı Noktası Altı ile Sürgün Boyu değerlerine ait Korelasyon Katsayıları, standart Hataları ve t-değerleri Tablo 7 de verilmiştir. Elde edilen bulgulara göre aşı noktası altı ile sürgün boyu arasındaki korelasyon katsayısı Sel-10, Sel-14 ve Uzun çeşidinde önemli olduğu saptanmıştır. Buna göre bu iki özellik arasındaki kararlı ve gerçek bir ilginin olduğu belirlenmiştir. Öteki çeşitlerde ise istatistiksel olarak önemsiz olduğu belirlenmiştir. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerin Aşı Noktası Üzeri ile Sürgün Boyu değerlerine ait Korelasyon Katsayıları, standart Hataları ve t-değerleri Tablo 8 de verilmiştir. Elde edilen bulgulara göre aşı noktası üzeri ile sürgün boyu arasındaki korelasyon katsayısı Siirt, Vahidi, Sel-1, Sel-2, Sel-5, Sel-10, Sel-14, Keten Gömleği, Beyazben çeşitlerinde istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Bu iki özellik arasında kararlı ve gerçek bir ilginin olduğu sözü edilen çeşitlerde saptanırken öteki çeşitlerde bu ilgi önemsiz bulunmuştur. Genel olarak, aşılanmış bir bitkide anaç kalem ilişkileri ortak yaşamanın bir sonucu olarak mutlaka birbirlerinden etkilenmektedirler. I

45 Tablo 6. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası altı ile aşı noktası üzeri arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart hataları ve t -değerleri No Çeşit Adı Aşı Noktası Aşı Noktası Korelasyon Altı (mm) Üzeri (mm) Katsayısı Standart Hata t Değeri 1 Siirt * 2 Kırmızı Bilgen * 4 Hacı Reşo * 5 Ohadi * 6 Kerman Sefidi * 8 Mümtaz * 9 Vahidi * 10 Sel * 11 Sel * 12 Sel Sel * 14 Sel * 15 Sel * 16 Sel * 17 Sel Sel * 19 Sel * 20 Sel * 22 Sel Sel * 24 Sel * 25 Sel Çakmak * 27 K-ghouchi * 28 Halebi * 29 Keten Gömleği * 30 Değirmi * 31 Beyazben Sultani * 33 Uzun M Gialla P < 0.05 II

46 Tablo 7. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası altı ile sürgün boyu arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart hataları ve t -değerleri No Çeşit Adı Aşı Noktası Altı (mm) Sürgün Boyu (cm) Korelasyon Katsayısı Standart Hata t Değeri 1 Siirt Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Sel Sel * 15 Sel Sel Sel Sel Sel * 20 Sel Sel * 24 Sel Sel Çakmak K-ghouchi Halebi Keten Gömleği Değirmi Beyazben Sultani Uzun * 34 M Tardiva Gialla * P < 0.05 III

47 Tablo 8. Değişik Antepfıstığı çeşitlerinde aşı noktası üzeri ile sürgün boyu arasında saptanan korelasyon katsayıları, standart hataları ve t -değerleri No Çeşit Adı Aşı Noktası Sürgün Boyu Korelasyon Üzeri (mm) (cm) Katsayısı Standart Hata t Değeri 1 Siirt * 2 Kırmızı Bilgen Hacı Reşo Ohadi Kerman Sefidi Mümtaz Vahidi * 10 Sel * 11 Sel * 12 Sel Sel Sel * 15 Sel Sel Sel Sel Sel * 20 Sel Sel * 24 Sel Sel Çakmak K-ghouchi Halebi Keten Gömleği * 30 Değirmi Beyazben * 32 Sultani Uzun M Tardiva Gialla * P < 0.05 IV

48 3.2. FENOLOJİK GÖZLEMLER Araştırma parselinde bulunan çeşitlerin meyveye yatmalarının ilk belirtileri olan çiçeklenmeleriyle ilgili 1999, 2000, 2001 ve 2002 yıllarına ait fenolojik gözlemlere ait bulgular Tablo 9, 10, 11 ve 12 ile Şekil 20, 21, 22 ve 23 de verilmiştir yılında yapılan fenolojik gözlemlere ait bulgular Tablo 6 da verilmiştir. Bu tablodan da görüleceği üzere; gözlerin kabarma ve patlama tarihleri bakımından çeşitlerin birbirinden farklı olduğu ve en erken Siirt çeşidi ve en geç ise Kaleh-ghouchi çeşidinde gözlerin kabardığı ve patladığı, öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir (Tablo 9). İlk çiçeklenme tarihleri bakımından en erken Siirt çeşidinin, en geç ise Ohadi çeşidinin çiçeklenmeye başladığı ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir. Tam çiçeklenme tarihleri bakımından en erken Sel-1 çeşidinin, en geç ise Ohadi ve Kaleh-ghouchi çeşitlerinin tam çiçeklenmede oldukları ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir. Çiçeklenme sonu tarihleri bakımından en erken Sel-1 çeşidinin, en geç ise Ohadi ve Kaleh-ghouchi çeşitlerinin çiçeklenme sonunda oldukları ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir (Tablo 9 ve Şekil 20). Çiçeklenme süreleri yine Tablo 9 da incelendiğinde, en uzun çiçeklenme süresinin Hacı Reşo çeşidinde olduğu, bunu Siirt çeşidinin izlediği saptanmıştır. Çiçeklenme süresi bakımından en kısa sürenin 7 gün ile Sel-4 ve Sel-5 tipleri ile Ohadi çeşidinde olduğu gözlenmiştir. Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait fenolojik gözlemler ÇEŞİT Gözlerin Kabarması Gözlerin Patlaması İlk Çiçeklenme Tam Çiçeklenme Çiçeklenme Sonu Çiçekl enme Süresi (Gün) Siirt H. Reşo Sefidi Sel Sel Sel Sel Ohadi K-ghouchi V

49 VI

50 Ç i ç e k l e n m e T a r i h l e r i ÇEŞİT N İ S A N Siirt = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = 0= = = = = = = = = = = = = = = = Hacı Reşo ====================================0==================== Sefidi = = = = = = = = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = Sel-1 ===============0================= Sel-2 = = = = = = = = = = = = = = = = = 0= = = = = = = = = = = Sel-4 ====================0========== Sel-5 = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = Ohadi ===============0=============== K-ghouchi = = = = = = = = = = = = = =0 = = = = = = = = Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 39

51 2000 yılında yapılan fenolojik gözlemlere ait bulgular Tablo 10 ve Şekil 21 de verilmiştir. Bu yıl 1999 yılında çiçeklenmeye başlayan çeşitlere ek olarak Bilgen, Mümtaz ve Vahidi çeşitlerinin de çiçek açtıkları ve verime yattıkları gözlenmiştir. Tablo 10 incelendiğinde gözlerin kabarma ve patlama tarihleri bakımından çeşitlerin birbirinden farklı olduğu ve en erken Siirt çeşidi ve en geç ise yabancı çeşitlerden Ohadi, Kaleh-ghouchi çeşitlerinde gözlerin kabardığı ve patladığı, öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir. Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait fenolojik gözlemler ÇEŞİT Gözlerin Kabarması Gözlerin Patlaması İlk Çiçeklenme Tam Çiçeklenme Çiçeklenme Sonu Çiçekl. Süresi (gün) Siirt Bilgen Hacı Reşo Sefidi Sel Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Ohadi K-ghouchi Tablo 10 ve Şekil 21 incelendiğinde, İlk çiçeklenme tarihleri bakımından en erken ( ) Sel- 4 tipinde, en geç ( ) ise Bilgen ve Vahidi çeşitlerinde çiçeklenmeye başladığı ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir. Tam çiçeklenme tarihleri bakımından çiçek açan yukarıda adı geçen çeşitlerin ile tarihleri arasında yer aldıkları belirlenmiştir. Çiçeklenme sonu tarihleri bakımından en erken Sel-1 ile Sel-5 çeşidinin, en geç ise Vahidi çeşidinde çiçeklenme sonunda oldukları ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir Tablo 10). 40

52 ÇEŞİTLER Reşo az Ç i ç e k l e n m e N İ S A N T a r i h l e r i Siirt = = = = = = = = = 0= = = = = = = = = = = = = = = = = Hacı K- ghouchi =============0============================ Sefidi = = = = = = = = = = = =0= = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Bilgen =====================0================ Mümt = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =0 = = = = = = = = = = = = = = Vahidi =========================0================ Sel-1 = = = = = == = = =0= = = = = = = = = = = = = = Sel-2 =============0======================= Sel-4 = = = = = = = = = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Sel-5 =====================0==================== Ohadi = = = = = = = = = = 0= = = = = = = = = == = = = = = =============0============================ Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 41

53 2001 yılında yapılan fenolojik gözlemlere ait bulgular Tablo 11 de verilmiştir. Tablo 11 incelendiğinde 2000 yılında çiçeklenmeye başlayan çeşitlere ek olarak Kerman çeşidi de katılmıştır. Gözlerin kabarma ve patlama tarihleri bakımından çeşitlerin birbirinden farklı olduğu ve en erken Siirt, Hacı Reşo, Sel-1 ve Ohadi çeşitlerinde en geç ise yabancı çeşitlerden Bilgen, Mümtaz ve Vahidi çeşitlerinde gözlerin kabardığı ve patladığı, öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir. İlk çiçeklenme bakımından tarihi ile tarihi arasında oldukları gözlenmiştir. Tam çiçeklenme tarihleri bakımından çiçek açan yukarıda adı geçen çeşitlerin ile tarihleri arasında yer aldıkları belirlenmiştir. Çiçeklenme sonu tarihleri bakımından en erken Siirt, Sefidi ve Sel-2 çeşitlerinin, en geç ise Bilgen çeşidinde çiçeklenme sonunda oldukları ve öteki çeşitlerin ise bunların arasında yer aldığı belirlenmiştir (Tablo 11). Çiçeklenme başlangıcı ile Çiçeklenme sonu arasında geçen süreler incelendiğinde en kısa sürenin Kerman (6 gün) çeşidinde, en uzun (13 gün) sürenin ise Sel-5 çeşidinde olduğu gözlenmiştir. Öteki çeşitler bu ikisi arasında yer almışlardır. Çiçek açan çeşitlerden meyve elde edebilmek amacıyla yaşlı erkek ağaçlardan alınan çiçek tozları bir toz atma aletiyle dişi çiçeklere yapay tozlama yapmak suretiyle meyve elde edilmiştir. Tablo Yılı Değişik Antepfıstığı Çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler ÇEŞİTLER Gözlerin Gözlerin İlk Tam Çiçeklenme Çiçek. Kabarması Patlaması Çiçeklenme Çiçeklenme Sonu Süresi (gün) Siirt Bilgen H. Reşo Sefidi Sel Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Ohadi K-ghouchi Kerman

54 Ç i ç e k l e n m e T a r i h l e r i ÇEŞİTLER MART N İ S A N Siirt ==============0============================= Bilgen = = = = = == = = = = = =0 = = = = = = = = = Hacı =================0========================= Reşo Sefidi = = = = = = = = = = = = = = = = = = = =0= = = = = = = = = Mümtaz =============0================ Vahidi = = = = = = = = =0 = = = = = = = Sel-1 =================0===================== Sel-2 = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Sel-4 =============0================================ Sel-5 = = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = Ohadi =====================0===================== Kghouchi = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = = = Kerman ==============0======= Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları 43

55 2002 yılında yapılan fenolojik gözlemlere ait bulgular Tablo 12 de verilmiştir yılında çiçeklenmeye başlayan çeşitlere ek olarak Sel-7, Çakmak, Halebi, Keten Gömleği ve Değirmi çeşitleri de çiçek açmıştır. Tablo Yılı Değişik Antepfıstığı Çeşitlerine Ait Fenolojik Gözlemler ÇEŞİTLER Gözlerin Kabarması Gözlerin Patlaması Çiçeklenme Başlangıcı Tam Çiçeklenme Çiçeklenme Sonu Siirt Bilgen Hacı Reşo Çiçek. Süresi (gün) Sefidi Sel Mümtaz Vahidi Sel Sel Sel Sel Ohadi Çakmak Halebi K.Gömleği Değirmi K-ghouchi Kerman Tablo 12 incelendiğinde çiçeklenme başlangıcı bakımından çeşitlerin tarihi ile tarihi arasında değişmiştir. Tam çiçeklenme tarihleri bakımından çiçek açan yukarıda adı geçen çeşitlerin ile tarihleri arasında yer aldıkları belirlenmiştir. Çiçeklenme sonu tarihleri bakımından çeşitlerin ile tarihleri arasında yer aldığı saptanmıştır. 44

56 Çiçeklenme başlangıcı ile Çiçeklenme sonu arasında geçen süreler incelendiğinde en kısa sürenin Değirmi (5 gün) çeşidinde, en uzun sürenin ise Ohadi ve Kaleh-ghouchi (12 gün) çeşitlerinde olduğu Öteki çeşitler bu süreler arasında yer almışlardır. Gözlerin kabarması, patlaması ve çiçeklenme başlangıcından çiçeklenme sonuna kadar geçen süreler çeşitler arasında farklılıklar göstermektedir. Bu durum yıllar arasında da gözlenmektedir. Çevre sıcaklıkları bu konuda en önemli etkili faktördür. Özellikle gece sıcaklıklarının çiçeklenme döneminde düşük geçmesi çiçeklenme süresinin uzaması üzerine etkili olmaktadır. Çiçek açan çeşitlerden meyve elde edebilmek amacıyla yaşlı erkek ağaçlardan alınan çiçek tozları bir toz atma aletiyle dişi çiçeklere yapay tozlama yapmak suretiyle meyve elde edilmiştir. Öte yandan çevreden de çiçek tozu gelmiştir. Genel olarak standartlaşmış çeşitler arasında Kırmızı çeşidi en erken çiçek açar, bunu Siirt ve Ohadi takip eder. Ancak, bu çalışmada yer alan Kırmızı çeşidinin çiçek açmaya başlamamış olması, gençlik kısırlığının (Juvenility) uzun olduğunun bir kanıtıdır. Kurak şartlarda yetiştirilen bu çeşitlerde çiçeklenme sırasının Kırmızı, Siirt, Ohadi ve öteki İran çeşitlerinin çiçeklendiği Ak ve ark. (1998) tarafından bildirilmiştir. Bu çalışmada fenoloji ile ilgili bulgular Ak ve Açar ın (1997) bulgularıyla da uyum içerisindedir. 45

57 Çiçeklenme Tarihleri ÇEŞİTLER NİSAN Siirt ==============0==================== Bilgen = = == = = = = == = = = = 0 = = = = = = = = = = = = Hacı Reşo =======0========================== Sefidi = == = = = = = = = = = =0= = = = = = = = = = = = = Sel-1 ==================0===================== Mümtaz = = = = == = = = = =0= = = = = = = = = = = = = Vahidi =======================0========== Sel-2 = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = Sel-4 ===========0========================== Sel-5 = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = Sel-7 ==============0================== Ohadi = = = = = = = = = = = = = = = 0 = = = = = = = = = = = = = = = = Çakmak =============0================== Halebi = = = = = = = = = = =0= = = = = = = = = = = K.Gömleği =============0============ Değirmi = = = = = = 0 = = = = = = = = = K-ghouchi ======================0===================== Kerman = = = = = = = = = = = = =0 = = = = = = = = = = = = = Şekil yılı değişik antepfıstığı çeşitlerine ait çiçeklenme periyotları. 46

58 3.3. POMOLOJIK ANALİZLER Araştırma bahçesinde meyve vermek için çiçek oluşturan ağaçlarda yapay tozlama yapılarak meyve kalitesiyle ilgili analizler yapılmıştır. Pomolojik özellikler bakımından meyveler kavlak ve iç meyve olarak analize tabii tutulmuştur. Bu meyvelerde, 100 meyve ağırlığı, uzunluk, genişlik ve kalınlık ölçümleri yapılmıştır. Öte yandan meyve iç randımanı da ağırlık üzerinden gidilerek metot kısmında belirtildiği üzere hesaplanmıştır. Gerek kavlak gerekse iç meyvede yapılan pomolojik analiz sonuçlarına göre elde edilen bulgular yıllara göre Tablolar halinde sunulmuştur. Bazı çeşitler de çiçek açmış yani meyve verme aşamasına gelmiş olmasına rağmen yeterli sayıda analiz yapacak kadar, içi dolu meyve olmadığı için pomolojik analizler yapılmamıştır yılında elde edilen meyvelerde yapılan kavlak ve iç meyvelere ait pomolojik analiz sonuçları Tablo 13 ve Tablo 14 de verilmiştir. Tablo 13 e göre meyve elde edilen çeşitlerde kavlak meyvelerde yapılan analizlerin çeşitlere ait ortalamalar arasındaki karşılaştırmada istatistksel bakımdan önemli bulunmuştur. 100 Meyve Ağırlığı bakımından en yüksek (146.6 g) değerin Siirt çeşidinde olduğu, en düşük değerin (85.2 g) ise Sel-2 de olduğu saptanmıştır. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik özellikleri Çeşit ve Tipler 100 Meyve Ağırlığı (g) Uzunluk (mm) Kavlak Meyve Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Siirt a ab a a Sel b bc b ab Sel d c c 9.54 c Sel c a b b Hacı Reşo c ab b ab Sefidi c ab b ab LSD (% 5)

59 Meyve uzunluğu bakımından, en uzun (20.52 mm) meyvelerin Sel-5 de olduğu, genişlik bakımından en geniş (12.15 mm) Siirt çeşidinde, kalılık bakımından ise en kalın meyvelerin yine Siirt çeşidinde olduğu belirlenmiştir (Tablo 13) 1999 yılı meyvelerde yapılan meyve iç pomolojik analizlerine ilişkin bulgular Tablo 14 de verilmiştir. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman Çeşit ve Tipler 100 Meyve İç Ağırlığı (g) Uzunluk (mm) İç Meyve Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Randıman (%) Siirt 63.2 a a 9.51 a 8.38 bc d Sel ab b 8.67 bc 7.86 d bc Sel d c 7.75 d 6.73 e cd Sel b ab 8.24 c 8.86 a a Hacı Reşo 56.3 bc b 8.98 b 8.59 ab abc Sefidi 53.8 c ab 8.95 b 8.21 cd ab LSD (% 5) Tablo 14 incelendiğinde 100 iç meyve ağırlığının 38.5 g ile 63.2 g arasında değiştiği, en yüksek değerin Siirt çeşidinde olduğu saptanmıştır. Uzunluk bakımından en uzun iç meyvenin Siirt çeşidinde mm ile saptanırken en düşük değer mm ile Sel-2 tipinde saptanmıştır. Genişlik bakımından en geniş iç değerine 9.51 mm ile Siirt çeşidinde, kalınlık bakımından ise 8.86 mm ile Sel-5 tipinde belirlenmiştir yılında meyve iç randımanı da çeşit ve tipler arasında farklılıklar oluşturmuştur. En yüksek (% 52.14) değer Sel-5 tipinde, en düşük (43.11) değer Siirt çeşidinde elde edilmiştir (Tablo 14) yılında elde edilen meyvelerde yapılan pomolojik analiz sonuçları Tablo 15 ve Tablo 16 da verilmiştir.

60 Tablo 15 incelendiğinde göre meyve elde edilen çeşitlerde kavlak meyvelerde yapılan analizlerin çeşitlere ait ortalamalar arasındaki karşılaştırmada istatistiksel bakımdan önemli bulunmuştur. 100 Meyve Ağırlığı bakımından en yüksek (165.0 g) değerin Vahidi çeşidinde olduğu, en düşük değerin (95.3 g) ise Mümtaz da olduğu saptanmıştır. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik özellikleri Çeşit ve Tipler 100 Meyve Ağırlığı (g) Kavlak Meyve Uzunluk (mm) Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Siirt b ab cd bc Sel a a b bc Sel c ab cd c Sel bc b cd bc H. Reşo bc ab cd bc Sefidi bc b d c Sel bc ab c bc K-ghouchi bc ab a b Bilgen bc ab b b Vahidi a ab a a Mümtaz 95.3 d c cd d LSD (% 5) Meyve uzunluğu bakımından, en uzun (21.00 mm) meyvelerin Sel-1 de olduğu, genişlik bakımından en geniş (13.96 mm) Kaleh-ghouchi çeşidinde, kalınlık bakımından ise en kalın meyvelerin Vahidi çeşidinde olduğu belirlenmiştir (Tablo 15) 2000 yılı meyvelerde yapılan meyve iç pomolojik analizlerine ilişkin bulgular Tablo 16 de verilmiştir.

61 Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman Çeşit ve Tipler 100 Meyve İç Ağırlığı (g) İç Meyve Uzunluk (mm) Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Randıman (%) Siirt 60.7 cd a 8.86 bc 8.93 ab bc Sel bc a 8.20 cde 8.30 bc cd Sel cde ab 8.01 e 7.82 cd bc Sel e ab 7.76 e 7.50 de d H. Reşo 56.0 de ab 8.65 bcd 8.35 bc bcd Sefidi 56.0 de ab 8.22 cde 7.34 de bc Sel e a 8.15 de 7.82 cd d K-ghouchi 50.5 e b 8.81 bc 7.20 de d Bilgen 68.0 ab a 9.04 b 8.83 ab a Vahidi 73.2 a ab 9.77 a 9.32 a b Mümtaz 38.1 f c 7.70 e 7.00 e bcd LSD (% 5) Tablo 16 incelendiğinde 100 iç meyve ağırlığının 38.1 g ile 73.2 g arasında değiştiği, en yüksek değerin Vahidi çeşidinde olduğu saptanmıştır. Uzunluk bakımından en uzun iç meyvenin Siirt çeşidinde mm ile saptanırken en düşük değer mm ile Mümtaz çeşidinde saptanmıştır. Genişlik bakımından en geniş iç değerine 9.77 mm ile Vahidi çeşidinde, kalınlık bakımından ise 9.32 mm ile yine Vahidi çeşidinde saptanmıştır yılında meyve iç randımanı da çeşit ve tipler arasında farklılıklar oluşturmuştur. En yüksek (% 49.17) değer Bilgen çeşidinde en düşük (% 35.67) değer Sel-5 tipinde elde edilmiştir (Tablo 16) yılında elde edilen meyvelerde yapılan pomolojik analiz sonuçları Tablo 17 ve Tablo 18 de verilmiştir. Tablo 17 deki değerler incelendiğinde, meyve elde edilen çeşitlerde kavlak meyvelerde yapılan analizlerin çeşitlere ait ortalamalar arasındaki fark istatistiksel bakımdan

62 önemli bulunmuştur. 100 Meyve Ağırlığı bakımından en yüksek (152.0 g) değerin Siirt çeşidinde olduğu, en düşük değerin (100.0 g) ise Mümtaz da olduğu saptanmıştır. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik Özellikleri Çeşit ve Tipler Kavlak Meyve 100 Meyve Uzunluk Genişlik Kalınlık Ağırlığı (g) (mm) (mm) (mm) Siirt a ab c cd Sel ab a b d Sel d c c bcd Sel cd c c bcd H. Reşo abc c d ef Sefidi cd abc c f Sel cd abc c d K-ghouchi bcd abc ab bc Bilgen d bc b b Vahidi abc bc a a Mümtaz e d c e Kerman e bc b d LSD (% 5) yılı ürünü meyvelerin pomolojik analizlerinde kavlak meyvelerin uzunluk bakımından Tablo 17 incelendiğinde, en uzun (20.95 mm) meyvelerin Sel-1 de olduğu, genişlik bakımından en geniş (13.98 mm) Vahidi çeşidinde, kalınlık bakımından ise en kalın meyvelerin yine Vahidi çeşidinde olduğu saptanmıştır yılı meyvelerde yapılan meyve iç pomolojik analizlerine ilişkin bulgular Tablo 18 de verilmiştir.

63 Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman Çeşit ve Tipler 100 Meyve İç Ağırlığı (g) İç Meyve Uzunluk (mm) Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Randıman (%) Siirt 63.2 b a a 9.01 a bc Sel bc b 8.00 de 8.10 bc b Sel de b 7.89 e 7.50 cd bc Sel e b 7.45 e 7.12 d ef H. Reşo 57.5 bcd b 8.68 c 8.29 b cd Sefidi 47.7 e b 8.54 cd 8.51 ab f Sel e b 7.98 de 7.42 cd f Kaleh-ghouchi 49.8 e b 8.71 e 6.97d ef Bilgen 64.2 b b 9.01 c 8.72 ab a Vahidi 72.2 a b 9.67 b 9.12 a a Mümtaz 37.2 f c 7.61 e 6.81 d de Kerman 56.0 cd b 9.58 b 8.49 ab a LSD (% 5) Tablo 18 incelendiğinde 100 iç meyve ağırlığının 72.2 g ile Vahidi çeşidinde olduğu belirlenirken, uzunluk bakımından en uzun iç meyvenin Siirt çeşidinde mm ile saptanırken en düşük değer mm ile Mümtaz çeşidinde saptanmıştır. Genişlik bakımından en geniş iç değerine mm ile Siirt çeşidinde, kalınlık bakımından ise mm ile Vahidi çeşidinde saptanmıştır. Meyve iç randımanı da çeşit ve tipler arasında farklı olmuştur. En yüksek (% 48.45) değer Bilgen çeşidinde, en düşük (% 34.69) değer Sefidi çeşidinde belirlenmiştir yılında elde edilen meyvelerde yapılan pomolojik analiz sonuçları Tablo 19 ve Tablo 20 de verilmiştir.

64 Tablo 19 a göre meyve elde edilen çeşitlerde kavlak meyvelerde yapılan analizlerde; 100 Meyve Ağırlığı bakımından en yüksek (155.1 g) değerin Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu, en düşük değerin (81.8 g) ise Keten Gömleği çeşidinde olduğu saptanmıştır. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde Kavlak meyvelerin pomolojik Özellikleri Çeşit ve Tipler Kavlak Meyve 100 Meyve Uzunluk Genişlik Kalınlık Ağırlığı (g) (mm) (mm) (mm) Siirt ef bcd f ef Sel c abc def d Sel cd ab ef d Hacı Reşo c abc cde de Sefidi de bc ef d Sel fg bcd f d Sel de bcd f d Kaleh-ghouchi a a ab a Ohadi 99.8 h ef f de Mümtaz b bcd a ab Vahidi gh bcd bc b Bilgen bc bcd cd c Kerman 90.4 ıi ef g d Sel hı cde gh fg Çakmak 80.5 j f 9.31 ı g Halebi 94.9 hı def gh fg K.Gömleği 81.8 ij cde 9.51 hı g LSD (% 5) yılı ürünü meyvelerin pomolojik analizlerinde kavlak meyvelerin uzunluk bakımından Tablo 19 incelendiğinde, en uzun (22.51 mm) meyvelerin Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu, genişlik bakımından en geniş (13.71 mm) Mümtaz çeşidinde, kalınlık bakımından ise en kalın (15.42 mm) meyvelerin yine Kaleh-ghouchi çeşidinde olduğu saptanmıştır.

65 2002 yılı meyvelerde yapılan meyve iç pomolojik analizlerine ilişkin bulgular Tablo 18 de verilmiştir. Tablo yılı değişik antepfıstığı Çeşit ve tiplerinde iç meyvelerin pomolojik özellikleri ve randıman Çeşit ve Tipler 100 Meyve İç Ağırlığı (g) İç Meyve Uzunluk (mm) Genişlik (mm) Kalınlık (mm) Randıman (%) Siirt 58.4 def abc 8.69 b 8.83 efg abc Sel abc a 8.77 b 9.17 cde abc Sel ab a 8.65 b 9.54 bcd ab Hacı Reşo 71.5 a ab 9.50 a 9.60 bcd a Sefidi 55.9 def abcd 8.27 bcd 8.44 fgh cd Sel def abcde 8.29 bcd 9.02 def abc Sel cd abcd 8.54 b 8.81 efg abc Kaleh-ghouchi 60.6 bcd abcd 8.33 bc ab e Ohadi 53.3 efg bcdef 8.41 b 8.82 efg a Mümtaz 59.3 cde cdef 8.40 b a de Vahidi 52.4 fg cdef 7.72 cde 8.97 def ab Bilgen 68.0 a abcd 9.68 a 9.79 bc abc Kerman 44.5 hı ef 7.69 de 9.58 bcd abc Sel hı cdef 7.62 e 8.17 ghı bc Çakmak 37.8 i f 6.96 f 8.09 hı bc Halebi 47.4 gh cdef 8.23 bc 8.19 ghı abc K.Gömleği 40.4 ıi 15.78def 7.58 e 7.67 ı abc LSD (% 5) Tablo 20 incelendiğinde 100 iç meyve ağırlığının 68.0 g ile Bilgen çeşidinde olduğu belirlenirken, uzunluk bakımından en uzun iç meyvenin Sel-1 tip inde mm ile saptanırken en düşük değer mm ile Çakmak çeşidinde saptanmıştır. Genişlik bakımından en geniş iç değerine 9.68 mm ile Bilgen çeşidinde, kalınlık bakımından ise mm ile Hacı Reşo çeşidinde saptanmıştır. Meyve iç randımanı da çeşit ve tipler arasında

66 farklı olmuştur. En yüksek (% 53.41) değer Ohadi çeşidinde, en düşük (% 39.07) değer Kaleh-gouchi çeşidinde belirlenmiştir. Genel olarak pomolojik analizlerle ilgili tablolar incelendiğinde aynı çeşidin değişik yıllara göre farklılıklar gösterdiği saptanmıştır. Öte yandan çeşitlerin karşılaştırılmasında istatistiksel olarak önemli oldukları belirlenmiştir. Bu durum çeşit ve tiplerin birbirlerinden farklı olmalarından kaynaklanmaktadır. Elde edilen bulgular bu konuda yapılmış araştırmalarla genelde uyum içerisinde oldukları saptanmıştır (Ak, 1992; Gökçe ve Akçay, 1993; Tekin, 1990) Bazı çeşitlerin gerek 100 meyve ağırlıklar, gerek uzunluk ve gerekse öteki ölçüm değerlerinde yüksek oldukları belirlenmiştir. Bu durum ağaçların sulanıyor olmasından kaynaklanmaktadır. Sulamayla ağaç gelişiminin sulanmadan yetiştirilenlere göre daha iyi olmasının yanı sıra meyve kalitesi üzerine de etkide bulunması doğaldır. (Goldhamer ve ark., 1987; Ak, 1997 ) Bu araştırmada bulunan ağaçlardan elde edilen meyvelerde yapılan pomolojik analizlerin tam olarak belirlenmesi ağaçların verimlilik aşamasında tam olgun oldukları zaman belli olacaktır FİZİKSEL ANALİZLER Araştırmada yer alan çeşitlerde meyeye yatan çeşitlerde gerek yapay tozlama gerekse doğal olarak tozlanan meyvelerden elde edilen meyvelerde yapılan fiziksel analizlere ilişkin elde edilen bulgular Tablo 21 de verilmiştir. Tablo 21 incelendiğinde çılama oranı bakımından en yüksek (% 88.41) değere Ohadi çeşidinde, en düşük (% 0.00) orana Bilgen çeşidinde saptanmıştır. Boş meyve oranı bakımından ise ilk yıllarda meyveye yatan çeşitlerde boş meyve oranı son yılda meyveye yatan çeşitlere göre daha düşük oranda olmuştur. En düşük boş meyve oranına % 5.84 ile Sel- 4 çeşidinde belirlenirken, en yüksek orana Vahidi çeşidinde olduğu saptanmıştır. Çıtlak olmayan dolu meyve oranı bakımından en yüksek değere Kaleh-gouchi çeşidinde belirlenirken, toplam dolu meyve oranı bakımından ise en yüksek orana % ile Ohadi çeşidinde olduğu saptanmıştır. Genel olarak daha önceki yıllara ait meyvelerde yapılan fiziksel analizlerde özellikle boş meyve oranının yüksek olduğu gözlenmiştir. Bu analizlerde de yine 2002 yılında yeni meyveye yatmış çeşitlerde boş meyve oranının yüksek olduğu belirlenmiştir. Bu durum ağaçların olgun olmamaları yani genç olmaları, vegetatif gelişme içerisinde olması

67 nedeniyledir. Pontikis (1986) Boş meyve oranının fazla olmasının budamanın şiddetli yapılmasından kaynaklanabileceğini belirtmiştir. Öte yandan boş meyve oranının yüksekliği, tozlanmadan ağaç üzerinde kalan meyvelerin haziran döküm döneminde sulama nedeniyle dökülmeden ağaç üzerinde kalmalarından kaynaklanmaktadır. Kurak koşullarda yetiştirilen antepfıstığı ağaçlarında mevsim sonunda derilen meyvelerin içerisinde bulunan boş meyve oranı daha düşük olabilir. Tablo yılı değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerinde bazı fiziksel özellikler Çeşit ve Tipler Çıtlama (%) Boş Meyve (%) Çıtlak Olmayan Dolu (%) Toplam Dolu Meyve (%) Siirt Sel Sel Hacı Reşo Sefidi Sel Sel Kaleh-ghouchi Ohadi Mümtaz Vahidi Bilgen Kerman Sel Çakmak Halebi K.Gömleği Boş meyve oluşumu partenokarpi (Crane, 1973) yada tohum aborsiyonundan (Crane,1975) kaynaklanmaktadır. Crane ve Maranto (1989) boş meyve oranının az yada çok olmasının çeşit özelliğine, iklim koşullarına, anaca ve kültürel uygulamalara bağlı olduğunu,

68 Kerman çeşidinde % 20 dolayında boş meyve ve % 4 oranında da partenokarpik meyve olduğunu bildirmektedir. Tablo 21 incelendiğinde çeşitler arasında boş meyve oranı bakımından çok yüksek bir varyasyon olduğu gözlenmektedir. Yine Crane (1984) kerman çeşidinde % oranında değişim gösteren boş meyve oranının erkek ağaç, rüzgar, meyve yükü vb. etkenlere bağlı olmadan oluştuğunu bildirmektedir. Öte yandan Çağlar ve ark., (1997) antepfıstıklarında içi boş meyve oluşumunun nedenlerini incelemişlerdir. Bu konuda tozlanma noksanlığının yanı sıra ekolojik faktörlerden, zararlıların oluşturduğu olumsuzlukların yanı sıra partenokarpik olarak boş meyve oluşturma oranlarının da çeşitlere göre değiştiğini bildirmişlerdir. Çıtlama oranı bu çalışma sonucunda görüldüğü gibi çeşitten çeşide değişebilmektedir. Ticari bir üretimde çeşit seçimi yaparken çıtlama oranı önemli bir kriterdir. Aynı çeşidin farklı ağaçlarının meyveleri arasında çıtlama bakımından önemli farklar bulunmaktadır. Nitekim 17 yıllık ortalamaya göre ağaç başına çıtlama oranı, ağırlık oranı üzerinden % 11.7 ile 18.4 arasında değişim göstermiştir. Bu durum çıtlama olayında kısmen de olsa anaçlar arasında genetik varyasyon olduğunu göstermektedir (Crane ve Iwakiri, 1986) 3.5. MEYVEYE YATMA VE VERİMLİLİK Bu çalışmada kullanılan antepfıstığı bahçesi 1992 yılında Pistacia vera yozlarıyla kurulmuştur. Bu yozlar yaz aylarında yağmurlama sulama sistemiyle sulanmış ve 1995 yılında büyük bir çoğunluğu aşılanmıştır. Daha sonraki yıllarda başlangıçta çanak yöntemiyle ve yağmurlama yöntemiyle Temmuz 1999 yılına kadar sulanmıştır. Yapılan bu sulamanın etkisiyle çeşitlerin meyveye yatma yani ilk çiçek açma yılları belirlenerek gençlik kısırlık süreleri ortaya konmuştur. Bu bakımdan yapılan gözlemlere göre çeşitlerin meyveye yatma yılları Tablo 22 de verilmiştir. Tablo 22. Değişik antepfıstığı çeşit ve tiplerin verime başlama yılları YILLAR İlk Meyveye yatma : 1997 MEYVE VERMEYE BAŞLAYAN ÇEŞİT VE TİPLER Siirt, Sel-1, Sel-4 Siirt, Sel-1, Sel-4 ve Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5,

69 1998 Kaleh-gouchi 1999 Siirt, Sel-1, Sel-4, Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-ghouchi ve Ohadi Siirt, Sel-1, Sel-4, Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-ghouchi, Ohadi ve Mümtaz, Vahidi, Bilgen Siirt, Sel-1, Sel-4, Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-gouchi Ohadi, Mümtaz, Vahidi, Bilgen ve Kerman 2002 Siirt, Sel-1, Sel-4, Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-gouchi, Ohadi, Mümtaz, Vahidi, Bilgen, Kerman, ve Sel-7, Halebi, Çakmak Değirmi, Keten Gömleği Tablo 22 den de görüleceği üzere 1995 yılında aşılamaları yapılan çeşitlerden Siirt, Sel-1 ve Sel-4, 1997 yılında çiçek açmış ve meyve vermeye başlamıştır yılında ise bunlara ilave olarak Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-gouchi çeşidi verime başlamıştır.1998 yılında meyve veren Siirt, Hacı Reşo, Sefidi, Sel-1, Sel-2, Sel-4, Sel-5, Kaleh-gouchi çeşitlerinin yanı sıra; 1999 yılında araştırmada yer alan Ohadi çeşidi de meyve vermeye başlamıştır yılında ise yukarıda adı geçen çeşitlere ek olarak Mümtaz, Vahidi ve Bilgen çeşitleri de çiçek açarak meyve vermeye başlamıştır yılında ise ek olarak Kerman çeşidinin çiçek açarak meyve bağladığı saptanmıştır yılında ise yerli çeşitlerden olan Halebi, Çakmak, Sel-7 ve Değirmi çeşitleri de meyveye yatmıştır. Elde edilen bulgular Uygur (1986) ile Arpacı ve ark. (1997) nın bulgularıyla uyum içerisindedir. Yukarıdaki meyveye yatmayla ilgili açıklamalardan sonra bu araştırmada kullanılan çeşitlerin sulanan şartlarda meyveye yatma yaşları (aşılamadan sonra )aşağıdaki gibi olmuştur. Gençlik Kısırlık Yılları : 2 yıl sonra (aşılamadan) Siirt, Sel-1, Sel-4 (Juvenil Periyot) 3 yıl sonra Hacı Reşo, Sefidi, Sel-2, Sel-5, Kaleh-gouchi 4 yıl sonra Ohadi 5 yıl sonra Mümtaz, Vahidi, Bilgen 6 yıl sonra Kerman 7 yıl sonra Sel-7, Çakmak, Halebi, Değirmi.

70 Yukarıdan da anlaşılacağı üzere çeşitlerin çiçek açarak meyveye yatma süreleri birbirlerinden farklıdır. Bu durum da meyveye yatma ve ekonomik olma özellikleri bakımından göz önüne alınan faktörlerden biridir. Antepfıstığı periyodisite gösteren meyve türlerinden biridir. Ancak meyve vermeye yeni başlamış olan olan genç ağaçlarda sulamanın da olumlu etkisiyle her yıl çiçek açarak meyve vermeye devam etmektedirler. Bu durum fizyolojik dengenin vegetatif gelişme yönünde olmasındandır. İlerleyen yıllarda sulamanın periyodisteyle olan ilişkisi, yani sulamanın periyodisiteyi azaltıcı yöndeki etkisi daha iyi ortaya çıkacaktır (Tekin ve ark, 2001; Woodroof, 1982). İlk çiçeklenmenin Siirt, Sel-1 ve Sel-4 de olmasının yanı sıra ağaçlarda gelişmenin de kurak koşullarda yetiştirilenlerle karşılaştırılamayacak kadar hızlı oldukları da gözlenmiştir. Bu çalışmada materyal kısmında yer alan meyveye yatan bazı çeşitler (Şekil 24-43) ile henüz meyveye yatmamış çeşitlerin (Şekil 44 ve 45) gelişmelerinin benzer olduğu ancak gençlik kısırlığının uzun olması nedeniyle meyveye yatmamış oldukları belirlenmiştir. Meyveye yatma bakımından Siirt çeşidinin ötekilere göre önemli bir üstünlüğünün olduğu açıkça görülmektedir (Şekil 46). Şekil 24. Siirt antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi.

71 Şekil 25. Siirt antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü. Şekil 26. Sel-1 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi.

72 Şekil 27. Sel-1 antepfıstığı tip inde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü. Şekil 28. Sel-4 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi.

73 Şekil 29. Sel-4 antepfıstığı tip inde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

74 Şekil 30. Sefidi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 31. Sefidi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

75 Şekil 32. Ohadi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 33. Ohadi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

76 Şekil 34. Mümtaz antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 35. Mümtaz antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

77 Şekil 36. Vahidi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 37. Vahidi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

78 Şekil 38. Çakmak antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 39. Çakmak antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

79 Şekil 40. Halebi antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 41. Halebi antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

80 Şekil 42. Keten Gömleği antepfıstığı çeşidinde ağaç gelişimi. Şekil 43. Keten Gömleği antepfıstığı çeşidinde ağaç üzerinde meyvelerin görünümü.

81 Şekil 44. Meyveye yatmamış Sel-8 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi. Şekil 45. Meyveye yatmamış Sel-10 antepfıstığı tip inde ağaç gelişimi.

82 Şekil 46. Siirt antepfıstığı çeşidinde ilk meyve verdiği yıldaki ağaç gelişimi. 4. SONUÇ Dış ticarette oldukça aranan bir meyve türü olan antepfıstığı üretiminde Ülkemiz İran ve A.B.D. nin ardından 3. sırada yer almaktadır. Antepfıstığının anavatan bölgelerinden biri olan Ülkemizde, üretim alanının büyüklüğüne rağmen, gerek birim alandan gerekse ağaç başına elde edilen verim değerleri çok düşük düzeylerdedir. Bu verim düşüklüğünün esas nedeni ise Ülkemizde antepfıstığı ağacının sulanmadan yetiştirilmekte olmasıdır. Sulama yapılarak yetiştirilecek antepfıstığı bahçelerinde ağaçların gelişmesi daha kuvvetli olacak ve ağaç başına elde edilen verim miktarı artacaktır. Yerli fıstık çeşitlerimizin genel meyve özellikleri arasında yer alan çıtlaklık oranının düşüklüğü de sulama sayesinde önemli derecede azalacaktır. Meyve iç randımanında da sulama sayesinde önemli artışlar meydana gelecek, yüksek dane iriliği ve çıtlama oranına sahip olacak olan meyvelerimiz hem içi hem de dış pazarlarda aranan meyveler arasına girecektir. Sulamayla; bazı yerli