TÜRK-RUS İLİŞKİLERİNDE AŞILAN YENİ EŞİK: İŞBİRLİĞİ ALANI OLARAK KUZEY KAFKASYA

Transkript

1 OAKA Cilt: 8, Sayı: 15, ss , 2013 TÜRK-RUS İLİŞKİLERİNDE AŞILAN YENİ EŞİK: İŞBİRLİĞİ ALANI OLARAK KUZEY KAFKASYA A NEW THRESHOLD IN THE TURKISH-RUSSIAN RELATIONS: THE NORTHERN CAUCASUS AS AN AREA OF COOPERATION Fırat PURTAŞ* ÖZET Makalede; dondurulmuş çatışmalar, toplumsal sorunlar ve terör gibi problemler nedeniyle kördüğüme dönüşen Kafkasya nın güvenliğinin sağlanması için kültürel bir yaklaşım ortaya konulmaktadır. Doksanlı yıllardan itibaren Kafkasya da önemli krizlerin üstesinden gelen ve ikili ilişkilerini yüksek düzeyli ortak seviyesine çıkaran Rusya ve Türkiye nin bütün bölgeyi kapsayan etkin bir kültürel diplomasi girişiminin Kafkasya daki toplumlararası iletişimi ve etkileşimi artırmak suretiyle karşılıklı güven ve birarada yaşama anlayışını güçlendireceği iddia edilmektedir. Bu politikanın en önemli unsuru olarak değerlendirilen Rusya Kafkasyası ndaki Müslüman halklar ile Türkiye deki Kafkas kökenliler arasındaki bağların güçlendirilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. TÜRKSOY un girişimleri ve Kafkas Üniversiteler Birliği nin çalışmalarından örnekler verilerek benzer işbirliği modellerinin geliştirilebileceği ifade edilmektedir. Anahtar Kelimeler: Kuzey Kafkasya, Rusya, Türkiye, Kültürel Diplomasi, Toplumsal İletişim ABSTRACT This article sets out a cultural approach to ensuring the security in the Caucasus that is now undergoing an impasse due to problems such as frozen conflicts, social issues, and terrorism. The author argues that an effective diplomatic initiative, covering the whole cultural area of Russia and Turkey, two countries which have since the nineties succeeded in overcoming the major crises in Caucasus and brought their bilateral relations to a high point, would strengthen the understanding of coexistence and mutual trust through increasing communication and interaction between Caucasian peoples. Strengthening the links between Muslim peoples in Russian Caucasus and those who have Caucasus origin in Turkey is emphasized as the most important element of this initiative. It is expressed that similar models for cooperation can be developed by examining the achievements of TURKSOY initiatives and the Association of Caucasus Universities. Key Words: North Caucasus, Russia, Turkey, Cultural Diplomacy, Social Communication * Doç. Dr., Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi. E-posta: firatpurtas@hotmail. com 134

2 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... Giriş Coğrafya; milliyet, dil, din, gelenek ve adetler kadar kimliklerinin ve kültürlerinin oluşumunda etkili olan temel unsurlardan biridir. İnsanlar bulundukları doğa koşullarına uygun olarak en rahat yaşam şartlarını sağlamaya çalışırlar ve coğrafya karaktere de yansır. Sert iklimlerin ve zorlu coğrafyalarda yaşayan insanların mizaçları da serttir. Bozkır ya da orman toplumu ile göçebe ya da yerleşik toplumların kültürleri birbirinden ayrışır. Tarih içerisinde yaşanan göçler, savaşlar aynı coğrafyada farklı milletlerin ve dinlerin bir arada var olmasını beraberinde getirmiştir. Aynı mekanı paylaşan toplumlar etnik açıdan farklı da olsalar, dilleri ve inançları benzeşmese de ortak bir değerler sistemi meydana getirebilirler ve kültürel açıdan benzeşebilirler. Bu benzerlik ve ortak değerler sistemi üzerinden bir kimlik oluşturulabilir. Avrupalılık, Amerikalılık, İskandinavlık buna örnek gösterilebilir. Uluslararası ilişkiler kavramı olarak bölge, sadece birbirine yakın ve komşu ülkelerin bulunduğu coğrafi alan değil, aralarında toplumsal, siyasi, kültürel ve ekonomik etkileşim olan halkların ve devletlerin yer aldığı ortak yaşam alanıdır. Bu çerçevede Kafkasya, pek çok farklı dinden, dilden ve milletten insanların yüz yıllardır bir arada yaşadığı ortak yaşam alanıdır. Kafkas halkları olarak adlandırılan çeşitli etnisiteler bu coğrafyada ortak bir kültür oluşturmuşlardır. Kafkas dağlarından adını alan bu kültür coğrafyası, 50 den fazla farklı etnik grubun yaşadığı ve onlarca farklı dil ve lehçenin konuşulduğu bir bölgededir. Kafkasya da aynı zamanda Ortodoks, Katolik, Müslüman ve Yahudi olmak üzere her dinden insan bulunmaktadır. Bu farklılık ve kültürel çeşitlilik yüzyıllardır çatışma ve sorunlara neden olmakla birlikte, zengin bir kültürel birikim ve mirası da doğurmuştur. Tüm çeşitliliğine ve bunun doğurduğu sorunlara rağmen ortak bir Kafkasyalı kimliğinden söz etmek mümkündür. Kafkasya; aynı zamanda dondurulmuş çatışmaları, bölge ülkeleri arasında devam eden savaş durumları, fakirlik, terörizm, ayrılıkçılık, etnik milliyetçilik gibi sorunları ile uluslararası toplumda kördüğüm olarak adlandırılan güvenlik riskinin yüksek olduğu bir bölgedir. Kafkasya, bölgesel ve uluslar arası güvenliğe doğurduğu tehditler kadar bölge ülkelerinin iç güvenliği açısından da sorunlar yumağıdır. Kafkas düğümünün çözülmesinde Kafkasya nın uluslar arası toplum nazarındaki olumsuz imajından kurtularak çatışma alanından işbirliği alanına dönüştürülmesi konusunda Türkiye ile Rusya Federasyonu nun birlikte atacağı adımlar çok önemlidir. 135

3 Fırat PURTAŞ Türkiye ve Rusya 1990 lı yıllarda, tarih boyu nüfuz mücadelesi verdikleri ve rekabet ettikleri Kafkasya bölgesiyle ilişkili ortaya çıkan krizler ve sorunlar konusunda başarılı sınav vermişlerdir. Ne Dağlık Karabağ Savaşı, ne Çeçenistan Savaşı ne de 2008 de yaşanan Rusya-Gürcistan Savaşı Rusya ile Türkiye arasındaki ilişkileri bozamamıştır. Tarafların birbirlerinin iç sorunlarına müdahale etmeme konusundaki hassas yaklaşımları ve terörle mücadele konusundaki işbirlikleri iki ülke arasındaki karşılıklı güveni artırmıştır. Türkiye ile Rusya Federasyonu arasındaki ilişkilerinde, Rusya Federasyonu nda yaşan Türk dili konuşan ve Müslüman halkların iki ülke arasında iletişimi kolaylaştıran ve köprü rolü oynayan, iki ülkenin yakınlaşmasında önemli bir avantaj olduğu sık tekrarlanan diplomatik bir söylemdir. Öte yandan bu faktör, her iki ülkede de bazı kesimler tarafından Pan-Türkizm ve Pan- İslamizmin tabanı olarak değerlendirilmekte ve bu açıdan iki ülke arasındaki siyasi işbirliğinde psikolojik bir eşik oluşturmaktadır. Türkiye nin Kafkas kökenli vatandaşlarının üye oldukları sivil toplum kuruluşlarının Çeçenistan Savaşı sırasındaki faaliyetleri bu algının oluşmasında etkili olmuştur. Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkilerde 1990 lı yılların sonlarından itibaren taşlar yerine oturmuş, artan ticari ve insani ilişkiler siyasi ve kültürel işbirliğinin de önünü açmıştır. Şubat 2009 tarihinde T.C. Cumhurbaşkanı nın Abdullah Gül ün, Mart 2011 tarihinde ise Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan ın Rusya ziyaretlerinin kapsamına Tataristan ın da dahil edilmesi; 16 Nisan 2011 tarihinden itibaren iki ülke arasında vizesiz geçiş rejiminin uygulamaya konması, Türkiye deki ilk nükleer enerji santrali inşaatını Rusya nın üslenmesi gibi gelişmeler Türk-Rus ilişkilerinde ulaşılan yüksek düzeyli ortaklığı gerçek anlamda gözler önüne sermiştir. Hali hazırda iki ülke arasındaki işbirliğinin daha da ileri götürülmesi açısından aşılması gereken en önemli eşik Kafkasya olarak durmaktadır. Türkiye ile Rusya arasında artan karşılıklı güven, Kafkasya nın da işbirliği yapılan diğer bölgeler gibi ortaklık sahasına dönüşmesini sağlayacaktır. Bu noktada Kafkasya da yaşayan Türk dili konuşan ve Müslüman halklar ile Türkiye nin Kafkas kökenli vatandaşları bu sürece en büyük katkıyı sağlayacak olan unsurdur. Rusya nın Kafkasyası ve İşbirliği Potansiyeli Rusya nın yönetim yapısı içerisinde Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi olarak adlandırılan bir birim bulunmaktadır. Rusya nın Kafkasyası olarak adlandıracağımız bu bölge Dağıstan, Karaçay-Çerkes, Kabardin-Balkar, Kuzey Osetya, 136

4 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... Çeçenistan, İnguşetya cumhuriyetleri ile Stavropol bölgesini içine almaktadır de meydana gelen Rusya-Gürcistan savaşının ardından Abhazya ve Güney Osetya bağımsızlığını ilan etmiş, Rusya bu iki ülkenin bağımsızlığını tanımıştır. 2 Hem ekonomik olarak hem de vatandaşlık bağı ile Rusya ile entegre olan bu iki cumhuriyeti de Rusya nın Kafkasyası na dahil etmek mümkündür. Rusya nın Kafkasyası genel olarak Kuzey Kafkasya olarak adlandırılır. Ufuk Tavkul, Kuzey Kafkasya Güney Kafkasya ayrımını doğru bulmamakta bölgenin Kafkasya ve Kafkas Ötesi biçiminde tanımlanması gerektiğini ileri sürmektedir. Bu tasnife göre Kafkasya, Kafkas Halkları adı verilen Adige, Abhaz- Abazin, Kabardey, Karaçay-Malkar, Oset, Çeçen-İnguş ve Dağıstan halklarının yaşadığı etnik ve kültürel coğrafyanın adıdır. Kafkas halkları yüzyıllar boyunca aynı coğrafyada benzer tarihi, etnik ve sosyo-kültürel şartlar altında birbirinden etkilenmişler ve birbiriyle karışarak akraba topluluklar haline gelirken, ortak bir Kafkas kültürü oluşturmuşlardır. 3 Rusya nın Kafkasyası nın nüfusunun çoğunluğu Müslüman ve Türk dilli halklar oluşturmaktadır. Bölgedeki halklar dil esasına göre bir tasnife tabi tutulduğunda 5 ana grup ortaya çıkmaktadır. Abhaz-edige grubu; Çeçen, İnguş, Avar, Lezgi, Lak ve Darginlerden oluşan Dağlı halklar grubu; Farsçaya yakın bir dil konuşan Osetinler; Türk dilli halklar Karaçay-Balkar, Kumuk ve Nogaylar ile Slav dilli halklar. Osetinler ve Slav dilli halklar dışında geri kalanların çoğunluğu 1 19 Ocak 2010 da yayınlanan başkanlık kararı ile bu bölge oluşturulmuştur. Rusya nın Kafkasyası daha önce Güney Federal Bölgesi içerisinde yer alıyordu. Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi nin başkenti Pyatigorsk dur (Beş tav). Moskova tarafından atanan bölgenin yöneticisi ise Aleksandr Hloponin dir. Medvedev in yayınladığı başkanlık kararnamesi için bkz. Ukazom Prezidenta Obrazovan Novıy Federalnıy Okrug, Kremlin Resmi Sitesi, 19 Ocak 2010, ( (Erişim Tarihi: ) Ağustos 2008 de meydana gelen ve Beş Gün Savaşı olarak adlandırılan Rus-Gürcü Savaşı nın ardından 26 Ağustos 2008 de Rusya, Güney Osetya ve Abhazya nın bağımsızlığını tanımıştır. Sakwa bu gelişmenin Sovyetler Birliği nin dağılma sürecinin tamamlanmadığını, devam ettiğini kanıtladığını ileri sürmektedir. Bkz. Richard Sakwa, The Clash of Regionalism and Caucasian Conflicts, Europa-Asia Studies, Cilt: 63, Sayı: 3, Mayıs 2011, s.467. Benzeri bir görüşü Nikolai Zlobin de ifade etmektedir: Sovyetler Birliği nin çözülüşü henüz bitmedi. Ve bence politik coğrafyada daha çok değişiklikler göreceğiz. Rusya nın bütünlüğünü koruyacağına emin edeğilim. Bkz. Nikolai Zlobin, İkinci Yeni Dünya Düzeni nde Abhazya nın Yeri, Konumu ve Geleceği, Sezai Babakuş (Der.), s Ufuk Tavkul, etnik yapı ve etnik ilişkiler açısından Kafkas halkları arasında büyük ölçüde bir etnik karışım ve bütünleşme olduğunu, bu nedenle Kafkas halklarının biyolojik ve sosyokültürel açıdan birbirinden tamamen farklı etnik gruplar olarak ayırmanın mümkün olmadığını iler sürmektedir. Ufuk Tavkul, Kafkasya Gerçeği, (İstanbul: Selenge, 2007), s

5 Fırat PURTAŞ Müslümandır. Farklı dil ve lehçelerin mevcudiyetine rağmen, Kuzey Kafkasya Dağlıları pek çok açıdan tarihi ve kültürel bütünlük göstermektedirler. 4 Müslüman Kafkas dağlıları yıllarında Şeyh Mansur un idaresinde, yıllarında Şeyh Şamil in imameti altında, yıllarında Kuzey Kafkasya Dağlıları Cumhuriyeti adı altında birlik oluşturmuşlardır. Rusya nın toplam yüzölçümünün %1 ini oluşturan ve Yunanistan civarında büyüklükte olan bu bölgede 10 milyona yakın insan yaşamaktadır. Dunlop ve Menon Kuzey Kafkasya nın sahip olduğu yüzölçümü ve nüfusunun büyüklüğüne kıyasla Rusya nın bölgeye verdiği önem dikkate alındığında orantısız bir tablo ortaya çıktığını ifade etmektedir. Bölgede meydana gelecek bir kopuşun domino tesiri yaparak bütün ülkeye yayılması ihtimalinde dolayı Rusya nın geleceğinin bölgenin geleceğiyle doğrudan ilişkili olduğunu iddia etmektedirler. 5 Aleksey Malaşenko, Rusya nın en çatışmalı bölgesi olan Kafkasya da merkezi yönetimin sorunları çözmede yetersiz kaldığı, bölgenin kendi kuralları, kültürü ve toplumsal değerleri açısından giderek Moskova dan uzaklaştığını ifade etmektedir. 6 Uluslar arası Kriz Grubu raporunda ise bölgenin Rusya ya bağlandığı 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren entegrasyonunun sağlanamadığı belirtilmekte ve bunun tarihi nitelik taşıyan bir sorun olduğu vurgulanmaktadır. 7 Rus toplumunda Kafkasya ya ilişkin olumsuz bir bakış açısı mevcuttur. Rusça da Kafkas tipli/görünümlü (kavkaskoe vneshnosti) diye bir deyim kullanılmaktadır. Daha çok esmer insanları tanımlamada kullanılan ve olumsuz çağrışımlar uyandıran bu deyim Kafkas tipli insanların güvenilmez ve tehlikeli olduğu inancını yaymaktadır. Çeçenistan savaşının ardından bu algı Rus toplumunda daha da yaygın hale gelmiştir. Liberal ve milliyetçi Ruslar Moskova da Kafkasyayı Doyurduğumuz Yeter (Hvatit kormit Kavkaz) yazılı pankartlarla protesto 4 Austen Thelen, fiziki ve toplumsal aşırılıkların merkezi olmasına rağmen Kakasya nın bu bölgede yaşayan farklı halklar için ortak bir ulusal kimlik olarak değerlendirilebileceği sonucuna varmaktadır. Bkz. Austen Thelen, Ethno-National Identity in the North Caucasus: Examining Place and Homeland in Identity Constructions of the Young Generation, Unpublished PhD Thesis, University of Kansas, 2010, s John B. Dunlop & Rajan Menon, Chaos in the North Caucasus and Russia s Future, Survival, Cilt: 8, Sayı: 2 Yaz 2006, ss Bkz., Roza Tsvetkova, V Plane Mentalnosti, Kulturı, Mirovozzreniya Kavkaz Dreyfuet ot Rossii, Nezavisimaya Gazeta, 12 Nisan 2013, ( mentalnost.html) (Erişim Tarihi: ). 7 International Crisis Group (ICG), The North Caucasus: The Challenges of Integration (I), Etnicity and Conflict, Europe Report No. 220, 19 Ekim 2012, s. i. 138

6 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... gösterileri düzenlenmiştir. Burada merkezi yönetimin güvenliği satın almaya yönelik uyguladığı politika çerçevesinde merkezi bütçeden bölgeye aktarılan kaynakların israf edildiği eleştirilmektedir. 8 Malaşenko da, Kafkasya daki liderlerin Kremlin e sadakati satın almaya yönelik politikaların Rusya ya çok pahalıya mal olduğunu ifade etmektedir. 9 Kafkas kökenli bir başka uzman ise, Kafkasya ya yönelik stratejiler hep yukardan aşağıya dayatılan reformlar ve çözüm önerileri şeklinde olduğu içim başarısızlıkla sonuçlandığını iddia etmektedir. 10 Öte yandan Rusya Hükümeti 6 Eylül 2010 tarihinde 2025 e kadar Kuzey Kafkasya Federal Bölgesi nin Sosyo-Ekonomik Gelişimi Stratejisi ni benimsemiştir. Bu strateji belgesine göre bölgede tarım ve turizm ağırlıklı bir gelişme hedeflenmektedir. Yatırım için uygun koşulların bulunmayışı, toplumsal ve siyasal istikrarsızlıklar nedeniyle bölgenin doğal avantajlarının kullanılamadığı ifade edildiği belgede, Rusya nın en az gelişmiş, işsizliğin ve suç oranının yüksek olduğu, etno-politik gerginliklerin bulunduğu Kuzey Kafkasya da istihdam yaratmaya ve yaşam koşullarını yükseltmeye yönelik ekonomik içerikli bir ulusal güvenlik programı ortaya konmaktadır. 11 Rusya Federasyonu Devlet Başkanının Kuzey Kafkas Federal Bölgesi Özel Temsilcisi Aleksandr Hloponin, bu belgenin yürürlüğe konmasının ardından verdiği demeçte Kuzey Kafkasya ile 20 yıldır kimsenin ciddi bir şekilde ilgilenmediğini, ihmal edilmiş ve birikmiş sorunları çözmeye yönelik adımların yeni atılmaya başladığını ifade etmiştir Hvatit kormit Kavkaz sloganı ile mitingi aşırı sağcı ROD Hareketi düzenlemiştir. Mitingin ardından ROD Hareketi lideri K.A. Krılov hakkında insanlığa karşı nefret suçlamasından dava açılmıştır. Krılov, Kuzey Kafkasya ya merkezi bütçeden ayrılan kaynakların Rusların yoğun olduğu bölgelerin kalkınması için harcanması gerektiği ileri sürmektedir. Krılov a göre Kuzey Kafkasya Rusya dan ayrılmalıdır. Kafkas kökenlilerin Rusya da çalışmasına izin verilmemelidir. Rustem Vahitov, Zaçem Rossii Severnii Kavkaz?, Pravıy Vzglyad, 9 Aralık 2011, ( pravaya.ru/look/22217) (Erişim Tarihi: ). 9 Bkz., Roza Tsvetkova, V Plane Mentalnosti, Kulturı, Mirovozzreniya Kavkaz Dreyfuet ot Rossii, Nezavisimaya Gazeta, 12 Nisan 2013, ( mentalnost.html) (Erişim Tarihi: ). 10 Marat Grebennikov, Farewell to the Caucasus: Regional Ethnic Clan Politics and the Growing Instability of the Ruling Elite after the 2012 Presidential Elections in Russia, Communist and Post-Communist Studies, Cilt: 46, Sayı: 1, Mart 2013, ss Stateji belgesinin tam metni için bkz., Strategiya Sotsialno-ekonomiçeskogo Razvitiya Severo-Kavkazskogo Federalnogo Okruga do 2025 goda, ( articles/175166/#i) (Erişim Tarihi: ). 12 Aleksandr Hloponin, 20 let nikto ne zanimalsya Kavkazom vseriyoz, mnogoe seichas naçinaem, Kavkazskiy Uzel, 12 Nisan 2011, ( (Erişim Tarihi: ). 139

7 Fırat PURTAŞ 2014 de Soçi de yapılacak Kış Olimpiyatları için Rusya, bölgeye 50 miyar dolarlık bir alt yapı yatırımı yapmaktadır. Soçi 13 olimpiyatları da Kafkasya nın kalkınması açısından önemli fırsatlar sunmakla birlikte, çevre sorunlarından Çerkez soykırımına, güvenlik endişelerinden maliyetine ilişkin spekülasyonlara neden olmaktadır. Rusya nın Kafkasyası, terörden köktendinciliğe, etnik milliyetçilikten örgütlü suçlara, sınır tartışmalarından işsizlik ve fakirliğe kadar çözüm bekleyen pek çok sorunu barındırmaktadır. 14 Rusya da, ülkenin genelinde nüfus azalışı devam ederken, Kuzey Kafkasya bölgesinde sürekli nüfus artışı söz konusudur. Öte yandan göç bölgenin bir başka gerçeğidir. Yüksek işsizlik nedeniyle bölge insanlarının çoğu Rusya nın merkezi bölgelerinde çalışmaktadır. Kafkasya daki nüfus kadar Kafkasyalı da Rusya nın diğer bölgelerinde yaşamaktadır. Kafkas halklarının karakter/istik özellikleri birbirine benzemektedir. Yemekleri, müziği, geleneksel dansları ile Kafkasya da yaşayan halklar Rusya nın diğer bölgelerdeki halklardan farklı karakteristik özelliklere sahiptirler. Bu benzerlik bölgesel bir kimliğin inşası ve Kafkas halkları arasındaki işbirlikleri için önemli referanstır. Bölgesel karakteristikler üzerinden bir entegrasyon sağlanabilmesinin ön koşulu ise ortak bir siyasi kültür oluşturulabilmesidir. Böyle bir çaba ve yaklaşımın temel unsuru ise toplumsal iletişim ve etkileşimi güçlendirmektir. Bu sağlandığı takdirde paylaşılan değerler ve kimlikler üzerinden bir arada yaşama kültürü yerleşmiş olacaktır Rusya nın idari ayrımına göre Karadeniz kıyısındaki tatil beldesi Soçi, Krasnodar krayın bir parçası ve Güney Federal Bölgesi içerisindedir. Resmi olarak Kuzey Kafkasya içerisinde yer almasa da fiilen öyledir. 14 Rusya Ulusal Strateji Enstitüsü tarafından Mihail Remiz in redaksiyonunda hazırlanan raporda; Rusya daki terörist faaliyetlerin çoğunluğunun radikal İslamcılar (ekstremistler) tarafından düzenlendiği, Müslüman nüfusun çoğunlukta olduğu Kuzey Kafkasya ve Povolje (İdil-Ural) bölgelerinde etnik milliyetçilikle İslami radikalizmin sıkı bir şekilde birbirine bağlı olduğu tespiti yapılmaktadır. Bkz., Karta Etnoreligioznıh Ugroz, Severnıy Kavkaz i Povolje, Nezavisimaya Gazeta, 04 Haziran 2013, ( (Erişim Tarihi: ). 15 Rusya Kafkas Halkları Kongresi Başkan Yardımcısı Ramazan Alpaut, AB tarzı bir etno-kültürel bölge oluşturmanın Kuzey Kafkasya da gerilimi azaltacağı üzerinde durmaktadır. Kafkasya nın siyasetin değil kültürün hakim olduğu bir bölge olması durumunda sorunların aşılabileceğini iddia etmektedir. Bkz., Badma Byurçiev, Severniy Kavkaz: Kulturnoe Dominirovanie Vmesto Politiçeskovo, Bolşoy Kavkaz, 08 Mayıs 2013, ( interview/ /83210-nord_caucasus_kultur-0/) (Erişim Tarihi: ). Paul Goble de yine Alpaut a atıfa bulunarak bu konuyu tartışmaktadır. Bkz., Paul Goble, Could EU-Style Ethno-Cultural Zones Reduce Tensions in the North Caucasus, Eurasia Daily Monitor, Cilt: 10, Sayı: 91, 14 Mayıs 2013, ( 140

8 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... Türkiye deki Kafkasya Türkiye nin Kafkas kökenli vatandaşlarının sayısına ilişkin 2-8 milyon arasında farklı rakamlar verilmektedir. 16 Bunlar arasında Abhaz, Adıgey, Avar, Malkar, Nogay gibi pek çok farklı unsur bulunmakla birlikte genel olarak hepsi birden Çerkes olarak adlandırılır. Çoğunluğu 1859 da Şeyh Şamil in esir alınmasından ve 1864 de direnişin tamamen kırılmasının ardından sonra olmak üzere, farklı dönemlerde meydana gelen Kafkasya dan Anadolu ya göçler sonucu Türkiye ye yerleşen bu insanlar, Türk toplumuna tam olarak entegre olmakla birlikte, Kafkasya ile bağlarını da korumaya çalışmışlardır. 17 Kendi aralarındaki toplumsal dayanışmaları yüksek olan Kafkas kökenliler, dernekler ve vakıflar kurmak suretiyle örgütlenerek kültürlerini ve kimliklerini sağlam tutmuşlardır yılında İstanbul da Kuzey Kafkas Yardım ve Kültür Derneği kurulmuştur. Dernek kurucularının çoğunluğunu Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti nin önde gelenleri ve Rusya dan ihtilalde göç edenlerle 2. Dünya Savaşı ndan sonra gelenler oluşturuyordu yılında İstanbul da ikinci bir dernek daha kurulmuştur. Kafkas Kültür Derneği adını taşıyan bu derneğin kurucuları ise daha çok Türkiye doğumlu Kafkasyalılardı. 18 Sovyetler Birliği nin dağılması sonrası meydana gelen gelişmeler 1990 larda Türkiye de Asetin, Abhaz, Karaçay dernekleri gibi, Kuzey Kafkasya ya ait etnik bazda yeni dernekler ortaya çıkmasına neden oldu. Dağılmış yapıyı bir araya getirmeye yönelik çabalar neticesinde Kafkas Dernekleri Federasyonu ve Birleşik Kafkasya Derneklettnews%5Bpointer%5D=3&tx_ttnews%5Btt_news%5D=40872&tx_ttnews%5BbackPid%5D= 54&cHash=068031f58d1f9606b501fbbff7b05fbc#.UcSrcrdrOhw) (Erişim Tarihi: ). 16 Abhazya da 120 bin civarında Abhaz yaşamaktadır. Türkiye de Abhazya da bulunan Abhaz nüfusundan daha fazla Abhaz ın yaşadığı ifade edilmektedir. Zeynep Seda Tantekin, Türkiye deki Abhaz Diasporası ve Örgütleri Açısından Abhazya: Kafkas Abhaz Dayanışma Komitesi nin Görüşleri, Hasret Çomak, Arda Ercan, Bilge Ercan (Der.), Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, (Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2012), s Büyük Sürgün dönemi olarak adlandırılan yılları arasında Kafkasya dan Adigeler, Abazalar; Ubıhlar; Oset, Çeçen ve Dağıstanlılar zorla göç ettirildiler. Taman, Tuapse, Anapa, Tsemez, Soçi, Adler, Sohum, Poti, Batum limanlarında gemilere doldurulan bu insanlar Balkanlar da Köstence, Burgaz, Varna; Anadolu da İstanbul, Sinop, Samsun ve Trabzon limanlarına indirildi. Bu dönemde göç etmek zorunda kalanların sayısının 2 milyon civarında olduğu, bunlardan 1,5 milyonunun hayatta kaldığı tahmin edilmektedir. Bkz., Hayati Bice, Kafkasya dan Anadolu ya Göçler, (Ankara: TDV,1991), s yılı Büyük Sürgün ya da Çerkes Soykırımı olarak adlandırılan hadisenin 150. Yılı olması münasebetiyle önem taşımaktadır. Doksanüç Harbi olarak adladırılan Osmanlı Rus harbinden sonraki 1878 sürgününde gelenler ise Çeçen, Dağıstanlı, Asetin ve Kabardey muhacirler olup, genelde karadan gelmişlerdir Bolşevik Devrimi nden sonra ve II. Dünya Savaşı sırasında da göçler meydana gelmiştir. 18 Musa Ramazan, Bir Kafkas Göçmeninin Anıları, (Ankara: Kafkas Derneği Yayınları, 2001), ss

9 Fırat PURTAŞ ri Federasyonu adında iki federasyon ortaya çıktı. 19 Ancak bu dönemde ortaya çıkan birbirinden bağımsız ve rakip bir çok yeni vakıf ve dernek bütüncül bir yapının oluşmasına engel oldu. 20 Uzun süre Türkiye deki Kafkas kökenliler birlikte değerlendirilirken bölgede yaşanan etnik çatışmalar Türkiye deki Kafkas kökenlileri de bölmüştür dan sonra Abhaz dernekleri, Adige dernekleri, Karaçay dernekleri yeni oluşumları ortaya çıkarmıştır. Kafkasya daki çeşitlilik kadar Türkiye de de bir çeşitlilik oluşmaya başlaması, siyasallaşmayı da beraberinde getirmiştir. 21 Türkiye nin Kafkas kökenli vatandaşları 1992 de yaşanan Gürcistan merkezi yönetimi ile Abhazya otonom cumhuriyeti arasında yaşanan savaşta ve ardından 1994 de başlayan Çeçenistan savaşında aktif dayanışma sergilemişlerdir. Her iki savaşa da Türkiye den gönüllülerin katıldığı, maddi yardımların sağlandığı bilinmektedir. 22 Bu durum Türkiye - Rusya arasındaki ilişkilere de olumsuz yansımış, Rusya Türk resmi makamlarını bu konuda yeterli tedbiri almamakla suçlamışlardır de yaşanan savaşın ardından Rusya Federasyonu nun Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarını tanıması Türkiye de yaşayan Abhazları da memnun etmiştir. Bağımsız Abhazya Platformu adlı grup Türkiye yi Abhazya konusunda, Gürcistan a cesaret veren yaklaşım sergilemekle suçlayarak Gürcistan ile ilişkilerinde tarafsız bir politika izlemesini talep etmiştir Kafkas Derneklerinin Merkezi Örgütlenme Çabaları, Kafkas Dernekleri Federasyonu, ( (Erişim Tarihi: ). 20 Türkiye Diasporası, Kafkas Evi Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, ( kafkasevi.com/index.php/article/detail/44) (Erişim Tarihi: ). 21 Mitat Çelikpala, Diasporanın Tanımı, Konumu ve Değişim-Dönüşüm Süreci, Sezai Babakuş (Der.), Abhazya nın Bağımsızlığı ve Kafkasya nın Geleceği, (İstanbul: CSA Yayıncılık, 2012), s Kafkas Abhaz Dayanışma Komitesi, yeni bir Abhazya inşasına katkı için Abhazya yönetimiyle yakın temaslar kurdu. Abhazya yı desteklemek için para ve mal toplandı, gazetelere ilanlar verildi. Yüzlerce genç, gönüllü olarak Abhazya ya savaşmaya gitti. Savaşa katılanlardan Tsıba Efkan Çağlar, Kozba Vedat Akar, Zafer Alış, Bağba Bahadır Özbağ, Yeğoj Hanefi Aslan cephede şehit oldu. Çeçenistan için de benzer süreçler yaşandı. Kafkas Çeçen Dayanışma Komitesi oluşturuldu. Çeçenistan da uygulanan Rusya politikalarına karşı sert tavır alındı. Türk otoriteler harekete geçmeye çağırıldı. Çeçenistan da savaşa katılan diaspora gönüllülerinin sayısı hakkında hiçbir güvenilir bilgi yoktur. Bkz., Türkiye Diasporası, Kafkas Evi Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, ( (Erişim Tarihi: ). 23 Erel Tellal, Rusya yla İlişkiler, Baskın Oran (Der.), Türk Dış Politikası, Cilt II, , (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001), s Abhazya daki Kardeşlerini Yalnız Bırakma!, Bağımsız Abhazya Platformu, ( circassianworld.com/bap.html) (Erişim Tarihi: ). Ayrıca benzeri bir görüşü Kafkas- 142

10 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... Türkiye de yaşayan Kafkas kökenlilerin Çerkez soykırımı konusundaki yaklaşımları da dikkate değerdir. Erol Taymaz, Gürcistan Parlamentosu nun 20 Mayıs 2011 tarihinde Çerkes Soykırımı nı tanımasına ilişkin şu değerlendirmede bulunmaktadır: Türkiye deki Çerkeslerin bu yönde bir talebi ve çabası olmadan Gürcistan ın böyle bir karar alınması, şüphesiz pek çok kişi açısından sürpriz olmuştur Gürcistan bu stratejisi ile bir taşla üç kuş vurmayı hedefliyor: İlk olarak, bu strateji Kuzey Kafkasya da Rusya Federasyonu nu rahatsız edecek bir kargaşa ve çatışma ortamının yaratılmasını ve Soçi Olimpiyatları nın engellenmesini amaçlıyor. Gürcistan ın bu kararının ikinci nedeni Abhazya ile Adığe diasporası ve Kuzey Kafkasya cumhuriyetleri arasındaki ilişkinin bozulması. Gürcistan, Çerkes Soykırımı nı tanıyarak Adığeleri kendi yanına çekmek ve Abhazya ya karşı desteklerini pasifize etmek istiyor 25 Kafkasya nın Karmaşık Sorunlarının Çözüm Anahtarı: Kültürel Diplomasi Türkiye nin ve Rusya nın Kafkasya ya yönelik politikalarının temel dinamiğini bölgenin enerji kaynaklarının ve bunları taşıyan boru hatlarının güvenliğini sağlamak oluşturmaktadır. Realist bir bakış açısıyla yapılan bu önermeye göre, Kafkasya nın yakın gelecekte barışa ve istikrara kavuşması pek mümkün gözükmemektedir. İnsanı ve bölge ihtiyaçlarını geri planda tutan, jeopolitik rekabet ve güç dengesine dayalı bu yaklaşım bölgede kutuplaşmaların ve gerginliklerin artırılmasından başka bir sonuç doğurmamaktadır. Kafkasya nın güvenliği ve istikrarına ilişkin bu güne değin hiçbir zaman denenmemiş araçların başında kültürel diplomasi gelmektedir. Toplumlar arasında iletişim ve etkileşimin aracı olarak kültürel diplomasi, karşılıklı tanışma ve önyargıların ortadan kaldırılması suretiyle güven inşası sağlamaktadır. Karşılıklı güven ise her türlü işbirliğinin ön koşuludur. Türkiye ve Rusya nın Azerbaycan, Abhazya Dayanışma Komitesi adına Zeynep Seda Tantekin dile getirmektedir: Türkiye nin bütün ülkelerden farklı olarak bölgeyle tarihi ilişkileri ve akrabalık bağları vardır ve ayrıca, barındırdığı Abhaz nüfus nedeniyle bölgede öncü adımı atmak için güçlü bir argümana sahiptir. Ancak bu durum, Türkiye ye sorumluluklar da yüklemektedir. Abhazya nın bağımsızlığının Türkiye, AB ve ABD tarafından tanınmaması bu ülkelere bölgede hiçbir çıkar sağlamamış aksine onların bu tavrı Rusya Federasyonu na güç sağlamıştır. Zeynep Seda Tantekin, Türkiye deki Abhaz Diasporası ve Örgütleri Açısından Abhazya: Kafkas Abhaz Dayanışma Komitesi nin Görüşleri, Hasret Çomak, Arda Ercan, Bilge Ercan (Der.), Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, (Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2012). 25 Erol Taymaz, Tencere, Dibin Kara..., Kafkas Dernekleri Federasyonu, Haziran 2011, ( kafkasfederasyonu.org/dokuman/kose_yazi_e_taymaz2.htm) (Erişim Tarihi: ). 143

11 Fırat PURTAŞ Ermenistan, Gürcistan ı da kapsayacak şekilde başlatacağı etkin bir kültürel diplomasi girişimi hem bölge ülkelerinin iç güvenlikleri hem de Kafkasya nın genel güvenliğine katkı sağlayacaktır. Kafkasya da, arka planında tarihi faktörlerden jeopolitik rekabete kadar pek çok nedenin bulunduğu sorunlardan en fazla mağdur olan bölge halkıdır lı yıllarda başlayan ve günümüzde de devam eden istikrarsızlıklar bölge halkının güvenliğini ve refahını etkilemekle kalmamış, aynı zaman da yüz yıllardır aynı coğrafyada birlikte yaşayan komşular arasında nefret ve düşmanlık gibi telafisi mümkün olmayan problemleri de doğurmuştur. Bölgenin böyle bir ağırlığı uzun süre kaldırması mümkün değildir. Dondurulmuş çatışmaların ve bölgesel soğuk savaşın sıcak çatışmaya ve bölgesel bir savaşa dönüşmesi riski yüksektir. Bu riski azaltmak ve toplumlar arası düşmanlıkların önünü almak için Kafkasya ülkelerinin büyük felaketi beklemeden insani ilişkileri geliştirme yönünde adımlar atmaları gerekmektedir. Bu açıdan bölgesel düzeyde çok taraflı, her kesi kapsayan kültürel ve insani diplomasi ortak yaşama kültürünün geliştirilmesi açısından ihtiyaç duyulan en önemli araçtır. Kuzey Kafkasya nın en önemli sorunlarından biri olarak İslami aşırılık görülmektedir. Özellikle Selefilik bölgede giderek yaygınlaşmaktadır. Rusya dakinin tersine Türkiye de yaşayan Kafkasyalılar ise ılımlı ve modern bir İslam anlayışına sahiptirler. Türkiye ve Rusya nın bölge halklar arasındaki teması ve etkileşimi teşvik edici politikaları, toplumdan topluma yürütülecek diplomasi aşırılıkların törpülenmesi açısından olumlu rol oynayacaktır. 26 Türkiye deki Kafkas derneklerinin düzenlediği kültürel faaliyetlerin etkileri bu açıdan incelenmeye değerdir. Nogay Türkleri Eğitim ve Sosyal Dayanışma Derneği nin her yıl düzenlediği Sabantoy, Kırım Tatarlarının Tepreş Şenliği, Karaçay derneklerinin düzenledikleri Nartlanı Toy Künü gibi etkinlikler son 10 yıldır akraba Kafkas halkları arasındaki kültürel etkileşime imkan sağlamaktadır. Kültürel ilişkileri geliştirmeye yönelik olarak merkezi Ankara da bulunan TÜRKSOY (Uluslar arası Türk Kültürü Teşkilatı) ile merkezi Moskova da ulunan Lermantov Vakfı arasındaki işbirliği gibi örneği de model oluşturabilecek 26 Kuzey Kafkasya da Safevi döneminin tesiriyle Eşari ve Maturidi anlayışı güçlüdür. Osmanlı idaresi altında ise Nakşibendi ve Kadiri tarikatları yerleşmeye başlamıştır. Sovyetlerin dağılmasının ardından ise Arap yarımadasında güçlü olan Selefi anlayışı Kafkasya ya girmeye başlamıştır. Radikal akımların yerleşmesinde Çeçenistan Savaşı önemli rol oynamıştır. Bkz., Orkhan Gafarlı, The Role of the Religion in the Caucasus Region and Societal Security, Hasret Çomak, Arda Ercan, Bilge Ercan (Der.), Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, (Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2012), ss

12 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... niteliktedir. TÜRKSOY ve Lermantov Vakfı nın işbirliği ile 20 Aralık 2010 tarihinde Karaçay-Malkar Halk Edebiyatının yapı taşı Kazım Meçiyev in doğumunun 150. yıldönümüne ithafen anma etkinlikleri düzenlenmiştir. Türkiye de Karaçay Malkar kökenli vatandaşların yaşadığı Ankara, Eskişehir ve Konya da düzenlenen etkinliklere Karaçay Çerkesk ve Kabardin-Balkar Cumhuriyeti nden gelen millet vekilleri, akademisyenler, sanatçılar katılmıştır. Türkiye deki Karaçay-Malkarların ana vatandan gelen akrabalarıyla kucaklaşması niteliğinde gerçekleşen bu etkinlik Karaçay-Malkar ve Kafkasya kültürünün tanıtılmasına hizmet etmiştir. Bu ilk girişimin başarılı olmasının ardından bir yıl sonra 30 Ocak - 1 Şubat 2012 tarihleri arasında doğumunun 120. yılı olması münasebetiyle Karaçay Malkar Halk Şairi İsmail Semenov un anısına Kafkas Kültür Günleri düzenlenmiştir Mayıs 2013 tarihlerinde ise bir başka Karaçay şairi ve yazarı Bert Gurtiyev anılmıştır. Bu temasların ardından TÜRKSOY un düzenlediği Nevruz festivallerine 2011 yılından itibaren Dağıstan dan halk dansları topluluğu davet edilmektedir Nisan 2013 tarihlerinde altıncısı düzenlenen Konya- Bir Ses Bin Nefes Tiyatro Festivaline ise Dağıstan dan ve Kabardin-Balkar Cumhuriyeti nden tiyatro grupları katılmıştır. Türk halklarının UNESCO su olarak adlandırılan ve Türk dili konuşan halklar arasındaki kültürel entegrasyonu güçlendirmek için çalışan TÜRKSOY a Rusya Federasyonu na bağlı altı özerk cumhuriyetin gözlemci statüsünde katılması ve Rusya Federasyonu merkezi yönetiminin de TÜRKSOY ile işbirliği yapması bu ortak çalışmalarda etkili olmuştur. Kafkasya da huzurlu ve müreffeh bir ortak gelecek inşası açısından üniversiteler arasında işbirliği ve gençlik projeleri de ayrı bir öneme sahiptir yılında Ardahan Üniversitesi öncülüğünde yedi üniversite ile kurulan ve kısa sürede üye sayısını 42 ye çıkaran Kafkasya Üniversiteler Birliği (KÜNİB), bu açıdan desteklenmesi ve geliştirilmesi gerek bir girişimdir. Bu oluşumun öncüsü Ardahan Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Ramazan Korkmaz, birliği Bölge üniversitelerinin ortak kaderimiz üzerinde birlikte düşünme projesi olarak tarif etmektedir. 27 Bu yapı altında gerçekleştirilmesi hedeflenen öğrenci ve öğretim üyesi hareketliliği toplumsal temasın artmasına imkan sağlayacak, düzenlenecek 27 KÜNİB Başkanı Korkmaz: KÜNİB, Bölge Üniversitelerinin Ortak Kaderimiz Üzerinde Birlikte Düşünme Projesidir, Kafkasya Üniversiteler Birliği Dergisi, 29 Mart 2013, ( edu.tr/kunib/?hid=118&baslik=k%dcn%ddb,%20b%f6lge%20%dcniversitelerinin%20 Ortak%20Kaderimiz%20%DCzerinde%20Birlikte%20D%FC%FE%FCnme%20 Projesidir#arubaslik) (Erişim Tarihi: ). 145

13 Fırat PURTAŞ kongreler, sempozyumlar ve diğer bilimsel etkinlikler de bölgenin ortak geleceğinin inşasına alt yapı oluşturacaktır Kasım 2011 tarihinde Kafkasya ya Genç Bakışlar adlı bir uluslararası sempozyum düzenlenmiştir. Nahcivan da yapılan bu toplantıya 10 ülkeden 80 i aşkın öğrenci katılmıştır. 28 Rusya üniversitelerinin bu girişimin dışarıda kalması dikkat çekicidir. Rusya ile Gürcistan arasında yaşanan savaşın ardından ilişkilerin donmuş olması bunda en önemli etkendir. Ancak kültürel ve toplumsal temasların siyasi ilişkilerden bağımsız olarak kesintiye uğratılmaması siyasi sorunların aşılmasında önemli rol oynamaktadır. Sonuç Sovyetler Birliği nin dağılmasının ardından Türkiye ile Rusya arasında doğrudan kara sınırı kalmamıştır. Öte yandan Kuzey Kafkasya coğrafi olarak Rusya nın Türkiye ye en yakın olan bölgesidir. Özellikle tarım, ticaret ve turizm açısından ciddi imkanlar barındırmakla birlikte Rusya nın en fakir bölgelerinden biri olan Kuzey Kafkasya ile Türkiye arasındaki alış veriş ve geliş gidiş Rusya nın diğer bölgelerine kıyasla daha geridir. Kafkasya nın toplumsal dengeleri göz önünde tutulmak suretiyle Türkiye ile Rusya nın Kafkas halklarının iletişimi, alışverişi, etkileşimi güçlendirmeye yönelik teşvik edici ve cesaretlendirici politikalar bölgesel işbirliği potansiyelleri harekete geçirecektir. Richard Sakwa, iki bölgesel güç olan Türkiye ve Rusya nın Kafkasya nın geleceğine ilişkin ve bölgedeki meşru çıkarları konusunda uzlaşamadıkları için Kafkasya nın NATO ve AB gibi bölge dışı aktörlerin rekabetine açık hale getirdiğini ifade etmektedir. 29 Rus akademisyen Aleksander Korotışev ise bu konuda karamsar bir yaklaşım sergilemekte, Türkiye ile Rusya nın Kafkasya ya yönelik bir koordinasyon tesis etmesi ve bölgede ortak çıkarlar geliştirmesi için daha uzun yıllar gerektiğini ifade etmektedir. 30 Tüm değerlendirmeler Kafkasya da 28 Bkz., Kafkas Üniversiteler Birliği Dergisi, ( dergi/index.html) (Erişim Tarihi: ). 29 Richard Sakwa, The Clash of Regionalism and Caucasian Conflicts, Europa-Asia Studies, Cilt: 63, Sayı: 3, Mayıs 2011, s Söz konusu konferans İMKANDER adlı sivil toplum kuruluşu tarafından 13 Mayıs 2012 tarihinde İstanbul da düzenlenen Uluslararası Kafkasya Konferansı dır. Bu toplantıya ilişkin Rusya Dışişleri Bakanlığı temsilcisi Lukaşeviç, Dost olan bir ülkenin topraklarında bu tarz konferansların düzenlenmesi ülkelerimiz arasındaki yakın ortaklık ve çok boyutlu işbirliğine zarar vermekte olduğundan Türk ortaklarımızdan kararlı bir şekilde karşılık görmelidirler. şeklinde konuşmuştur. Aleksander Pavloviç Korotışev, Rus Toplumunun ve Siyasilerinin Türkiye nin Kafkasya Politikasına Bakışı, EkoAvrasya, Sayı: 22, 2013, s

14 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... barış ve istikrar için Türkiye ve Rusya nın ortak iradesi ve işbirliğini zorunlu kılmaktadır. Bölgenin iki başat gücünün, güç dengesi ve ittifak politikalarından vazgeçerek çıkarlarını uyumlaştırması ve diğer bölge ülkelerini de kapsayıcı politikalar geliştirmesi gerekmektedir. Kafkasya, çok boyutlu ortaklık olarak adlandırılan Türk-Rus ilişkilerinde aşılmakta olan yeni bir eşik olarak görülmektedir. Türkiye nin Rusya nezdinde sağladığı güven Soçi Olimpiyatları hazırlıklarında işbirliği yapılması, İstanbul da Dağıstan ticari temsilciliğinin açılması, Kuzey Kafkasyalı yetkilerin Türkiye deki Kafkas kökenli diyaspora ile temasları gibi adımlara imkan sağlamıştır. Kültürel ve insani alanlarda sürdürülecek yoğun işbirliği Türk-Rus ilişkilerindeki çok yönlü ortaklığın güçlendirmesine katkı sağlayacağı gibi Kafkasya nın kördüğüme dönmüş sorunlarının çözümünde de önemli rol oynayacaktır. Türkiye ve Rusya nın özellikle iki ülkede yaşayan akraba halklar arasındaki iletişimi ve etkileşimi güçlendirmeye yönelik ortak girişimleri yakınlaşmada ve istikrar sürecinde katalizör rolü oynayacaktır. 147

15 Fırat PURTAŞ KAYNAKÇA Bice, Hayati, Kafkasya dan Anadolu ya Göçler, (Ankara: TDV,1991). Byurçiev, Badma, Severniy Kavkaz: Kulturnoe Dominirovanie Vmesto Politiçeskovo, Bolşoy Kavkaz, 8 Mayıs 2013, ( (Erişim Tarihi: ). Çelikpala, Mitat, Diasporanın Tanımı, Konumu ve Değişim-Dönüşüm Süreci, Sezai Babakuş (Der.), Abhazya nın Bağımsızlığı ve Kafkasya nın Geleceği, (İstanbul: CSA Yayıncılık, 2012). Dunlop, John B., & Rajan Menon, Chaos in the North Caucasus and Russia s Future, Survival, Cilt: 8, Sayı: 2 Yaz Gafarlı, Orkhan, The Role of the Religion in the Caucasus Region and Societal Security, Hasret Çomak, Arda Ercan, Bilge Ercan (Der.), Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, (Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2012). Goble, Paul, Could EU-Style Ethno-Cultural Zones Reduce Tensions in the North Caucasus, Eurasia Daily Monitor, Cilt: 10, Sayı: 91. Grebennikov, Marat, Farewell to the Caucasus: Regional Ethnic Clan Politics and the Growing Instability of the Ruling Elite after the 2012 Presidential Elections in Russia, Communist and Post-Communist Studies, Cilt: 46, Sayı: 1, Mart Hloponin, Aleksandr, 20 Let Nikto ne Zanimalsya Kavkazom Vseriyoz, Mnogoe Seichas Naçinaem, Kavkazskiy Uzel, 12 Nisan 2011, ( (Erişim Tarihi: ). International Crisis Group (ICG), The North Caucasus: The Challenges of Integration (I), Etnicity and Conflict, Europe Report No. 220, 19 Ekim Korotışev, Aleksander Pavloviç, Rus Toplumunun ve Siyasilerinin Türkiye nin Kafkasya Politikasına Bakışı, EkoAvrasya, Sayı: 22, Ramazan, Musa, Bir Kafkas Göçmeninin Anıları, (Ankara: Kafkas Derneği Yayınları, 2001). Sakwa, Richard, The Clash of Regionalism and Caucasian Conflicts, Europa- Asia Studies, Cilt: 63, Sayı: 3, Mayıs

16 Türk-Rus İlişkilerinde Aşılan Yeni Eşik... Tantekin, Zeynep Seda, Türkiye deki Abhaz Diasporası ve Örgütleri Açısından Abhazya: Kafkas Abhaz Dayanışma Komitesi nin Görüşleri, Hasret Çomak, Arda Ercan, Bilge Ercan (Der.), Uluslararası Kafkasya Kongresi Bildiriler Kitabı, (Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Yayınları, 2012). Tavkul, Ufuk, Kafkasya Gerçeği, (İstanbul: Selenge, 2007). Taymaz, Erol, Tencere, Dibin Kara..., Kafkas Dernekleri Federasyonu, Haziran 2011, ( htm) (Erişim Tarihi: ). Tellal, Erel, Rusya yla İlişkiler, Baskın Oran (Der.), Türk Dış Politikası, Cilt II, , (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001). Thelen, Austen, Ethno-National Identity in the North Caucasus: Examining Place and Homeland in Identity Constructions of the Young Generation, Unpublished PhD Thesis, University of Kansas, Tsvetkova, Roza, V Plane Mentalnosti, Kulturı, Mirovozzreniya Kavkaz Dreyfuet ot Rossii, Nezavisimaya Gazeta, 12 Nisan 2013, ( ng_politics/ /14_mentalnost.html) (Erişim Tarihi: ). Vahitov, Rustem, Zaçem Rossii Severnii Kavkaz?, Pravıy Vzglyad, 9 Aralık 2011, ( (Erişim Tarihi: ). Abhazya daki Kardeşlerini Yalnız Bırakma!, Bağımsız Abhazya Platformu, ( (Erişim Tarihi: ). Kafkas Derneklerinin Merkezi Örgütlenme Çabaları, Kafkas Dernekleri Federasyonu, ( htm) (Erişim Tarihi: ). Karta Etnoreligioznıh Ugroz, Severnıy Kavkaz i Povolje, Nezavisimaya Gazeta, 04 Haziran 2013, ( (Erişim Tarihi: ). KÜNİB Başkanı Korkmaz: KÜNİB, Bölge Üniversitelerinin Ortak Kaderimiz Üzerinde Birlikte Düşünme Projesidir, Kafkasya Üniversiteler Birliği, 29 Mart 2013, ( kunib/?hid=118&baslik=k%dcn%ddb,%20b%f6lge%20%dcniversitelerinin%20ortak%20kaderimiz%20%dczerinde%20birlikte%20d%fc% FE%FCnme%20Projesidir#arubaslik) (Erişim Tarihi: ). 149

17 Fırat PURTAŞ Severniy Kavkaz: Kulturnoe Dominirovanie Vmesto Politiçeskovo, Bolşoy Kavkaz, 8 Mayıs 2012,( (Erişim Tarihi: ). Türkiye Diasporası, Kafkas Evi Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Merkezi, ( (Erişim Tarihi: ). 150