csi\,{anli, RUS REKABr,riNiN MEN$Ei VE

Transkript

1 csi\,{anli, RUS REKABr,riNiN MEN$Ei VE. DON - VOLGA KANALI TE$EsnUSu (1s6e) DT. HALIL INATCIK '1'-. Tarih' Dogenti i 46 sayrh. BELLETEN tden ayrr basrn TU RK TARiH KURUIYIU B ASIMEVi.ANKA;] A OSMANLI - RUS REKABETININ MEN$E.I \ /E DON-VOLGA KANALT TESEBBUSU (156e) Dr. Halil inatctx fs,ih Dogenti Osmanlr imparatorluiu, XVI. asrr ortalarrna dofru, Cihan politikasrna hakim en kudretli devlet olarak gcirliniiyordu. Garp'ta Orta-Avrupa ve Akdeniz'de C harles-quin t'in imparatorluiu ile yaptr gr btiyii k m i,icadeleyi kazanmr gtr. l mparator, llaca ristal''r, son unda Ttirkier'e brrakmak zorunda kalmrg, elindeki dar bir Macar arazisi iqin de senevi vergi takdimine razt olmugtur. I-lrristiyarrlrfrn bu briyrik imparatoru, btitiin gayretlerine raimerr Fas'a kadar biitiirr Kuzey - Afrika'nrn da Osmanh hakimiyeti altrna geqmesine mani olamamretr. Osmanlr donanmast, Barbaros'un idaresinde Akdeniz'de kug uqurtmuyordu. Bu miicadelenin miihim bir neticesi, Habsburg'lann, Avrupa'yr bir imparatorluk hegemonyasr altrna sokmak hiilyasrnrn yrkrlmast olmugtur. Avrupa'da bu hegemonya tegebbiislerine kargr gelen baghca devlet, Fransa, ancak Osmanlr ittifakr sayesinde korkunq rakibine kargr koyabilmigti. Bir kelime ile Yeni qailarrn Avrupa devletler muvazenesini n doimasrnda Osmanh'lar birinci derecede rol oynaml;lardrr. Padiqah'tn, Imparatora gcinderdifi ndmelerde, kendisi iqin "asrln Kayserlerine emir veren, diinya hi.ikiimdarlartna taq bafrglay-an,, uttvanlartnt kullanmasr sadece tesadtif eseri defildi 2. Bir taraftan da o, protestanlara, kendilerini P u p a'ntn zulmtinden kurtarmak iein yardrma gelecefini yaayors, Hrristiyan Avrupa'ntn bu iki biiyiik otoritesine kargr meydan okuyordu. Fakat Osmanlt lmparatorlufu, yalnrz Avrupa'da defii, $ark'ta, Orta Asya'ya ve Hint Okyanusu'nda Sumatra'ya kadar yayrlan bir I Bak. Hammer, Devlet-i Osmanige tarihi (tcrc. Ati), V, s f)smaulr Padigahr, baglangrgta mekttrplarroda Charl"s Quirrt'e Kayser unvadr vermiyordu (tj.l6 Jli H?1,: Feriduu, Miinsedt-rjs-seftifin, istanbul 1265, il. 339, karq. Hammer, V, 104). 3 Feridun ll,

2 350 HALIL lxnlctt< sahada da mfiessir ve faal bir politika giidiiyordu. Mtitekamil gemileri ve ategli silihlariyle Arabistan krytlartndan Sumatra'ya kadar btittin sahillere, mukavemet olunmaz bir istili kuvveti halinde saldrran Portekiz'lere karer Asya kavimleri, Osmanft Padiqahr'na bagvurmaktan baqka bir qare gtiremiyorlardr. seylan ve Kalikut Ratalal, Osmanh'lardan yardrm gelirse, memleketlerinin tamamiyle miisli,iman olacafrnr vidediyorlardt a. Sumatra adasrndaki mtisliiman hiikiimdarlanndan da Portekiz'lere kargr yardrm istemek iizere lstanbul'a bir elqi heyeti gelmig ve PadiEah bu uzak adaya bir donanma ile toplar ve ustalar g<indermigti 5. lrrrl,.rrl,linr!,'lrr lliiyrrl l lirrl 'l'rir h 1,,,;,,,tttlot lrtlitt ilt: ( ):;rrr;tttlt'l;lt t yirkla.;trrirrr cn rrrulrrrr ilurlltctrlcrt ltttl, ll,t,,.'i.rlcvl l,,tlri,,itlutltt- -guyle olan biiyiik rekabetti. Eski ltoma lmparal.orlufu ile lran lmparatorluklan arastnda oldufu gibi, bu rekabet, Osmanlt'lart Kafkas'lardan Basra korfezirre kadar uzun ve ytprattcr savaqlara siiriikliiyordu. Iki imparatorluk arastnda, baglangrqta Do[u-Anadolu yaylasr, Yavuz'la Kanunl'nin zaferlerinden sonra Azerbeycan, Giircistan ve Irak iizerinde devam eden bu harp, Volga'Don arasrnda kanal aqma tegebbtislerinin de baqhca sebeplerinden biridir. Bunun iqin bu miicadelenin karakteri iizqrinde durmak idzrmdrr. Kanuni Siileyman ( ), biiyiik saltanatr esnastnda lran Imparatorlufuna kargr bizzat tiq biiyiik sefer yaptr. Birincisinde Tetriz'e girmig, Bagdad'r zaptetmi$, Hazar denizi iizerinde $irvan'a kadar Azerbeycan't Osmanh niifuz ve himayesi altrna sokmugtu ( ). Fakat Osmanh ordulan qekilir qekilmez lran $ahr buralalnr geri aldr ve taarruzlartnt Dofu-Anadolu iizerinde Erzu' rum, Ahlat, Ercig'e kadar uzattl. Kanuni, ikinci defa sefere grkmak mecburiyetini duydtr. Bu defa da Tebriz'e girdi, fakat, daha lstanbul'a d6nmeden $ah'rn Ahlat, MuE taraflarrnr yafmaladrfr haberini aldr. Biiytik zahmetlerle yaprlan bu seferler, bciylece, bir netice vermiyordu. $uh, daima kat'i bir meydan sava$tndan kaqrntyor ve Osmanlt ordusu qekilince, derhal karer taarruza geqiyordu. Osmanh'lar, krglart sert ve uzun bu dafhk b<ilgede biiytik ordulan a A,;e Padigahr'na nime. 16 Rebiiilevvel Eylfil bak. Saffet, Tarihi Osmani Enciimeni Mdcmuast, sayr 10 (1327) r' 607' s Saffet,aynimakalc ve vesikalarr, Padigah'rn Portekiz Krralr'na yazdrgr bir mektup dikkate defcr. Burada diyor ki : r.ip'..ii *) 6ss J)ti rir- 51-'r-.: '. ejsl #;-.lfrt 6l':-.r.Lb: &.,f t i.;i.r:l:t r:7-rlr:il', Ayor yer, s' 613' osmanll - RUS REKABETiNiN MENSEI uzun zaman beslemek, erzak ve mrihimmatr ikmdl etmek igin yelilmesi imkdnsrz gtiqltikler karqrsrnda bulunuyorlardr. Mticadelenin en gtq tarafr bu nakliyat mes'elesi idi. Orta-Avrupa'da sava\sla'n tekrar krzrqtrgr bir srrada $ah, Van golii etrairnda ErciE, Ahlat kalelerini zapt ile ahalisiiri katliinr etti ve Erzurum pa.1nr,.,, miithig bir bozguna ugrattr. Bunun iizerine PadiEah, riqiincri defa megakkatli $ark seferine qrkmak zorunda kaldr. Azerbeycan'a gire' osmanh ordularr, bu defa da, $ah'r bir meydan muharebesi'e gekmeie muvaffak olamadrlar. Nihayet Ama.sya Sulh I\,[uahcclesi (1555) lrrr ylf)ritltct.$irrlt st'[r-'r lcrint' lrir sorr vcrrli. lfrrrrrrrl,;r lrr.r.rl,r,r Arcrlrr'fr'rtlr',1.1 yr-rlr-,.rrrtl-1., ( );rjsl,1rrlt'lr11 rr.1r rlrlllrr (.lr irrrrl.' r,,.lr.tr bir siyasi gtrye olaral< kalryordu. lqte Sokollu I\,{chrrrct lrrr..s:r, l5b9 da Volga- Do. kanalrna tegebbtis ederkeu, bunun iqiu yeni bir y o I arryordu. Zaten ayni lrarr, eskidenberi devletin Garpit.l,i Hrristiyan diirsmanlariyle ittifak etmiyor mu idi? papa XIII. Gregoire, Osmanh'lara oldiiriicii darbeyi vurmak iqin lranlr'larla mrigterek bir taarruz plinr tasariryor ve biitrin iimidini onlara bailryorclu,;. O.smarrhlarrn bu savaglar sebebiyle,iran'a kargr, orta-asya Trirk dev- Ietleriyle giriqtikleri srkr miinasebetlerden de bahsetmek lazrmdrr. Osmanlr'lar gibi Siinni olan $eybani oiullan idaresinde Orta.Asya Tiirklcri, $it Safevi imparatorlufu elinde kalan Horasan'r daimt bir miicadele sahasr haline getirmiqlerdi?. Bunun neticesinde mtigterek diiemana kargt, onlarla Osmanlrlar arasrnda, siyasi-ciiiil esaslara dayarran tabii bir ittifak kuruldu; rritekim bu tari5ler.e dofru $eybarri',ierde. Abdiillatif Han'rn ( l55l ), gondcrciigi mektuplarla Kanuni Siileymarr'r miitemadiyen Safevtler aleyhine krqkrrttrirnr goriiyoruz. I(anuni de, 1550 talihli bir mektubur,da, ona "iki tarafrn birlersmesiyle Safevilerin ternamiyle ortadan kaldrnlaca!'rrrr,, yazmakta idi 8. Osmanlr'lann lran'a karqr Orta-Asya hanlariyle bu mu*asebetleri gittikge srkrlaetr u Bilhassa koyie defer bir olay, Padigah'rn 1554 de, yani lran'la henuz suihuir imzalanmadrir bir tarihte, Barak- Nevr.irz Ahmed Han'i Safevilere 6 Pierling, Papes et Tsars, Paris s Z. V. Togau, Bu giinkii Tiirkistan oe gaktn mazisi, Mrsrr tg2g - -j1i. s. 101 vd. 8.Semerkant Padigahr AbdiillAtif Han'a nirne-i hiimiyfiu,, Feridun, mungefit I, ). e Bak. Hammer, VI, r

3 352 HALIL inei-circ kargr ordusunu kuvvetlendirmek iizere tiqyiiz yeniqeri ile bir top' gu takrmr gcindermesidir 10. Bu Osmanh askeri, Orta-Asya haniur,rln ordulartnda Rumi ler adiyle en giizide kuvveti teekil etti ve Horasan'da Safevllere kargr muvaffakiyetlerine dmil oldu 11. Orta-Asya Hanhklariyle Osmanlt'lar arastndaki bu yakrnllfrn, Hazar denizi gimalindeki stepleri istilaya baglayan N{oskof'lara karer da kendirri g6sterecefini ve Don-Volga kanalt ve Asttrahan seferinin agrlmasr sebeplerinden birini tegkil edecefini gorecefiz. Osmanh lmparatorlufu'nun Batr ve Dogu'daki b0ytik mticadelelerine bir g<iz attrk. Fakat bu esnada Osmanlt'larl, Kuzey'den tehdit eden herhangi bir tehlike gtiri.inmiiyor mu idi? Hemen soyliyelim ki, Altrn -ordu lmparatorluiu'nun qciktieiiyle, DoSu Avrupa'da, hakim bir devletin yerine, Ktrtm, I(azan Hanhklarr, Litvanya, Mos' kova Biiyiik Knazlrklarr gibi bir birine 'rakip rnuhtelif siyasi kuvvetler meytlana grkmrgtr. Bu kiiqiik devletler arastnda kurulan yeni siyasi muvazenenin XVI. asrr ortalartna dogru Mosko*ru lehine bozulmasr ve Moskof Q,arltft'ntn Flazar denizine, Kafkaslar'a ve nihayet Karadeniz'e dofru sarkmast iizerinedir ki, Osmanh Devleti ilk defa kuzeyde bir Rus tehlikesiyle kargrlaqtr. Igte Astrrahan seferi, cenuba dosru yayrlmak isteyen Moskof lmparatorlufu ile Karadeniz gimalindeki stepleri Ttirk Islim hakimiyetinde muhafazaya gairqan Osmanh lmparatorlufu arasrnda ilk ihtil6f olmak itibariyle biiyiik bir mind taqrr. Biz bu makalede bu mesele itzerinde duracafrz. Osmanlt Imparatorlufu'nun kuzeydeki siyasi geligmelerle aldkasr, yani XV ve XVI rncr asrrlardaki Osmanlr Kuzey politikasr, gimdiye kadar maalesef bir buttin olarak ele altnmaml$ttr. H a m- mer'de, Zinkeisen'de ve son olarak Jotga'da, Kuzey'in bti' yiik geopolitik meselelerine bailr, miitecanis bir Osmanh siyaseti yerine, ancak kronololik olarak bazr miinferit hadiseler zikrolunmugtur. Don-Volga kanah ve Astrrahan seferine de ancak bu Eekilde drizi bir hidise olarak ktsaca temas olunmuqtur. Ancak S o' I o v y e v, bu meseleyi daha esash bir qekilde ele almak meziye' tini gristermiqtir12. Fakat o da, Osmanlr'lann Kuzey politikasrnrn r0 Barak Han'ro melctubuna giire; Hammer, Vl' 68' ll Bak. Z. V. Togao, ayni egcr' t. 106'7. 12 lstoriga Rorsii, ilcinci kitap, cilt Vl, fasrl 3. OSMA NLI RUS REKABET NIN MENSEi 353 anahatlarrnr gcirememig ve hadiseyi bu qerqeve iqerisinde manalandrramamrqtrr. Hakikatte Csrnanh'larrn, lstanbul'u zaptettikten sorrra, Kuzey'de f aalve miitecanis bir siyasetleri olmugtur. Astrrahan seferi de bunun yeni qartlara gore bir tezahfrrunden baqka bir Eey defildir. Fatih Mehmet ( ), Istanbul'u aldrktan sonra, bir srra seferlerle Karadeniz'i bir Osmanlr g6lii haline getirdi. Bilhassa 747,5 yazrnda, Krrrm'rn cenup kryrlarryle Azak ve Qerkezistan kryrlarrnda Osmanh hakimiyeti yerlegti; Krrrm Hanhfr Osmanh himayesi altrna girdi ts da Lehistan'rn Karadeniz'e qrkma politikasrna alet olan Bufdan tse'vliii cezalandrrrldr. Boylece, Bogazlar'da tam hakimiyetini kurduktan sonra, Karadeniz'de Ceneviz koloni imparatorlufunu tasfiye ederek, bu denizin kuzcy kryrlannda yerlegen Osmanlr lrnparatorlufu, Doiu-Avrupa siyasetinde biiytik bir devlet srfatiyle tistiin niifuzunu hissettirmege baqladr, ve bu esnada Ukrayna, Beyaz Rusya ve Lehistan'r idaresi aitrnda toplamre olan kudretli Yagellon'lara ve Krrrm'r tekrar hakimiyeti altrna almak isteyen Altrn-ordu hanlarrna kargr Krrrm-Moskof blokunu tuttu. Moskof Knazhfr, bu tarihte, Y u g e ll o n'larla gayri miisavi gartlar iqinde miicadele eden ve Altrn-ordu hakimiyetinden temamiyle kurtulmaya qahean bir prenslik, ikinci derecede bir devletten bapka bir $ey defildi. Altrn-ordu'daki taht kavgalan neticesinde kurulmug olan Krnm Hanlrfr ise, Saray harrlan na kargt, kudretli Osmanh Sultan'rna dayanmak ve lvloskova ile miittcfik kalmak zaruretini duyuyordu. Hatta Krrrm, I476 da Altrn ordu hartr Seyid Ahmed'in bir istilasrndan, ancak Osmanlr mtidahalesiyle kurtulabilmig r{ ve Fatih i\,lehmet, Han'rn yeni taarruzlarrnr tinlemek iqin kendisine bir ihtar mektubu bile gondermigti 1r. Igte bciy lece, Krnm-;Vloskof bloku, bu kudretli hami sayesinde ayakta duruyordu. Esasen Hanhk, Osmanhl'arla Moskova arasrnda dofrudan doiruya mtinasebetler tesisi iqin Padigah yanrnda tl $imdi bak. bizim, Yeni vesikalara g6re Ktrtm Hanltplntn Osmanlt tobi- Iifiine girmesi ee ahitname meselesi, 3elleten, Sayr 30, Buradr, Itlenr{li Giray'rn ve Emiuek Mirza'nrn Topkapr Sarayr'nda mevdana qrkan me[:tu1, ltrr:ra giire vakaniivielerin sebep olduf u hrrtalr giiriiqler dijzelt ilnriqtir. ra Bak. Ktrtm Hanhfrntn tabiligi, rs Bu mektup iqin bak. ayni makale,

4 354 HALiL lruelcrr tavassutta bulunmakta da gecikmedi ; 1492 den itibaren Osmanlt Sarayr ile Moskova arasrnda ilk diplomatik miinasebetler kuruldu' den beri Osrnanh himayesinde bulunan Ktrtm Hanh$r, ta kurulugundan XVI. aslr baqlarrna kadar Moskova ile miittefik olarak en srkr bir ig birligi halinde bulunmuqtur r7. Krrrm'r tekrar Altrn-ordu birlifi iqine almafa muvaffak olan Seyid Ahmet Han'a karer Osmanh Padigahr, Ktrtm Hanh!'rnr ihya etmeseydi, Moskova, Altrn-ordu'dan ve Litvanya-Lehistan'dan gelen btiyiik. baskrlara karqr, giiphesiz, giiq dayanabilirdi. Burada hatrrlatma$a liizum yoktur ki, Altrn-ordu Hanhfrna son oldtiriicii darbeyi vuran, Altrn-ordu'nun payitahtrnr yerle bir eden de Krrtm Hanlrfrdrr (1502) tti. Osmanlr Devleti, Krrtm-Moskova Blokuilun galebesini tenrin etmekle, Eiiphesiz, Moskova'nrn siyasi yi.ikseligi iqin sahayr hazrrlamrqtrr. Esasen Osmanh'larrn bu genq devletler yanrnda yer almasr iizerinedir ki, eskiden Do!,u-Avrupa'da hegemonya igin birbirine rakip bulunan Altrn-ordu ile Yagellon'lar devleti, onlara kargr ittifak etmek mecburiyetini duymur*lardrr. Fatih Mehmet, Krrrm'da eski hakimiyetini kurmak isteyen Altrnordu hanlariyle, Bugdan'da, Karadeniz kryrlannda yerlegmek isteyen Yegellon'lara karer bapka bir poiitika da takib edemezdi. Osmanh Devleti, bu tabii yolda ytiriiyerek, Altrn.ordu ortadan kalktrktan sonra bizzat Krrrm Hanhfr Karadeniz igin tehlikeli bir gekilde kuvvetlenip istiklil tenayiilleri gosterince, bu sefer ona kargr Moskova'ya miisait bir durum almaktan da gekinmedi. Cengiz Han'rn torunu Batu Han'rn kardegi Tukay-timur soyundan gelen Krrrm hanlarr, Saray tahtrnrn megr0 virisleri olduklan iddiasiyle Krnm merkezolarak Altr n- ord u I mpa ratorl u f unu bi rl egtirmek ve canlandrrmak, yani Dofu-Avrupa'da kendi hegemonyalartnt kurmak emelinde idiler. Osmanh devletinin kuzey siyasetinin esasr ise temarniyle belli idi: Kuzey'de, kendisinin Karadenizdeki hakimiyetini tehdit edecek btiytik bir devlerin kurulmamasr ve DoSu-Avrupa'da birbirine rakip muhtelif devletler arasrndaki kuvvetler muvazenesinin devam etmesi. Krnm Hanhfr, Osmanlr himayesinde kaldrkqa, Padigah kendi lehine bu siyasi m u v aze n e y i 16 V. D. Smirnov, Krimskoe Hansfso, 1887, s r? B. Spuler, Die goldenc Horde, die Mongolen in Russ/and L , Leipzig 1943; Smirnov, Krimskoe Hanstoo. 18 Bak. Spulcr, aynl eser, 204 vd. osmanlr - RUS REKABETININ MENSEI 355 muhafaza edebilmek iqin en kuvvetli vasrtaya sahip sayrlrrdr. Onun iqin, I. Mehmet Giray gibi Krrrm'da miistakil biiyiik siyaset peeinde koqan Giray'lara kargr Istanbul, daima biiyiik bir titizlik g<isterecektir. Altun-ordu'nun ortadan kalkmastndan sonra Krrrm'rn, onun virisi gibi ortaya qrkmasr tizerine, Hanhk'la Moskova arasrnd:rki eski ittifak da qiddetli bir rekabete dcindti. Hanhk, 1511 de Moskova'nln can drigmanr Yagellon'larla ittifak etti; bu ittifaka 96re Hanlrk, Volga havzasrnr ahyor ve batrd a Beyaz Rusya ve Ukrayna'da eski hakimiyet hakkrnt temamile Yagellon'lara brrakryordu le. Moskova'ya karer d0emanca politikanrn ilk mrimessili M e h m e d G i r a y ( ) oldu to. O, daha babasrnrn saglrftnda, Kalgay srfatiyle Moskof BeyliSi'ne karer tahribkir seferlerine baelamrgtr da Riazan, ertesi yrl Tula btilgelerini tahrip etti. Sulh igin Moskova'ya $u qartlarr koguyordu : Btiyi.ik Knaz, Krrrm Har,r'na yrlhk makt0 bir vergi verecek, Kazan Hant Mehmed Emin olrince yerine Abdiillatif in geqrnesine engel olmryacak, Astrrahan'rn Krnm tarafrndan zapi.r igin yardrmcr kuvvet gcinderecek. -Vasili, vergi haricinde diger btitiin gartlan kabul etti (1519)". Knaz'rn, Kazi.n hakkrnda taahhiitlerini yerine getirmemesi yiiziinden hrikiimsiiz kalan bu muahade, bilhassa Krnm {anlrgr'nrn gayelerini gcistermek itibariyle dikkate defer. Krrtm Hant, Moskova'ya kargr mticadeleye devam ederken, Mehmet Giray'la aralannda Eahsi bir diiemanhk da olan Yavuz Selim 22, Istanbul'da Moskof elqilerini qok mrisait bir Eekilde' karerlamaktan qekinmiyordu. Hatta 75t yrllarr arasrnda Istanbul'da bulunan Rus Elqisi I\4. Y. Aleksev (Gostenkov) ve L4l4 Mayrs'rnda Moskova'ya varan Osmanh elgisi Kemal bey te Tafsilit iqin A. Zihoi Sosyal ile beraber hazrrladrf rmrz ve ya'. rnda negredecefimiz Ktrtm Hanhfi Tarihi, 20 Ooun tahta grkrgrnr Lane Pool-Halil Edhem, Dfrsel-t Islamige'de ve IJasao Ortekin, Krnm hsnlanrun geceresi'nde (istanbul 1938), 1515 de giisterirler. Giilbiin-i Hanan'a giire (s. 9) Mengli Giray, 919 Zilbiccesinde , l. ry - iilnriigtiir; Es-seb'iis-seyyar (s. 86), Mehmet Giray'rn culfisunu H. 920 baglarrnda ikinci ayr - 96sterir. Buua g6re Mehmet Giray'in culffsu muhakkak 1514 bagrnda olmahdrr. 2l Karamzin, VIl, Mehmet Ciray mustakillen.tatar tiiresioce, banlrk tahtrna oturmu; ve culfisunu lstanbul'a bildirmemigti. Daha Selim'in gehzadeliginde baqlryan diiqrnanlrklarr hakkroda bak. Saadettiu, Selimname, Tac'iit'tevarih II, Zeyl, 60{ ve Es-se6'-ris -sey gar,

5 354 HALIL luelctr vasrtasiyle iki devlet arasrnda ittifak miizakereleri yaprldr (1519) ; Moskova, lstanbul'a gcinderdigi, V. A. Korobov ( ), D. Stepanov (1519), B. Y. Golohvastov ( ) ve Kanuni Siileyman devrinde V. M. Gubin (1521), J. S. Morozov (Briuhov) ve R. Kozlyaninov (1523) adlr elgileriyle Osmanh devletiyle srkr diplomatik miinasebetler idame etti ve birittif ak imzalamak iqin timitle gayretlerini tekrarladr. Ancak 1523 den sonra bu yolda bir tegebbiis 96- rtilmedi 8. lstanbul'da B. Y. Golohvastov, Mehmed Giray tarafrndan Rus'lara temayiil ettifi igin idam olunan Ahmet Giray'rn oflu Himmet Giray'la da temasa gelmigti. Onu, Moskova'ya gelmefe teevik ediyor ve Yavuz Selim'in kendisini Mehmed Giray Han yerine Krnm tahtrna qrkartrnak istedisini Moskova'ya miiideliyorduza. Kanuni Siileyman da, culfisunu tabrik igin V. M. Gubin'i elgi g6nderen Btiyiik Knaz'a kargr miisait bir durum aldr ve onun isteklerine uyarak Krnm Hanr'na, Moskova'ya taarruz etmemesini ihtar etti 5. Beri taraftan Mehmed Giray da, Istanbul'a yeni padipahr tebrik igin, beylerinden Rus diiqmanhfr ile tantnan Abdurrahman'r gdnderdi. Mektubunda, bizzat gelip kulluiunu sunamadrsr igin af diliyordu 20. $tiphesiz Osmanh devleti, Moskof Knazhgr'nr Kuzey'de siyasi muvazenenin bir unsuru teldkki ettigi gibi, Litvanya- Lehistan'a kargr yaptrgr savaglar sebebiyle de tabii bir miittefik sayryordu. Mehmed Giray, PadiEah'a tdbilifini ifade etmekle beraber, beri tarafta Leh krrah Sigismond ile ittifakrnr yeniledi (1520)27 ve Moskof'lara kargr kat'i taarruza geqti. Kardegi Sahip Giray'r bir ordu ile Kazan tizerine gcindererek Kazan tahtrna oturttu 38; kendisi de btiyiik bir ordu ile Moskova tizerine harekete gegti. Oka'nrn berisinde genq Prens Belski kumandasrndaki orduyu perigan ederek nehri agtr ve lvloskova kargrsrnda Vorobiyef tepeleri uzerinde ordugihrnr kurdu. Karamzin'in dedifi gibi, bu mtithiq istil6, Rus'lara Batu ve Toktamrs gtinlerini hatrrlatryordu. O 33 bak. B. Spulcr, Europiiische Diplomaten in Konstantinopel.,., Yahrbiicher fiir Geschichte Osteuropas, Yahr. l, Heft 3, 1936, a { Karamzin'den naklen Howorth, Hist, of the Mongol.r, ll, Hammer. V, Han'rs mclctubu vc Padigah'ru cevabr : Feridun I, t Muahede metni iqin bak. H. Feyizhan - V. Zornov, Ktrtm gurtuna oe oltaraflarga dair bolgan garl*lar se hatlar, Petersburg 1864, S Es'ce6'ii s-seggar, 90. osmanlr - RUS REKABETININ MEN$EI 357 strada Moskova'da bulunan Avusturya elqisi Herberstein, gehirdeki paniki canh satrrlarla tasvir ediyor 2e. Han, vergi taahhiidii iizerine geri gekildi. t522 baharrnda Biiyiik Knaz, kuvvetli bir ordu ile Oka tizerinde Krnmh'lartn yeni bir istildsrnr beklerken, Padigah'rn elqisi Meng0plu lskender, efendisinin dostqa duygularrnr sunmak iizere Moskova'da idi. Keza Kefe ve Azak pagalan, Vasili ile dostga miinasebetlerde bulunuyorlar ve Han'rn sefer hazrrhklan hakkrnda gizlice haber gcinderiyorlardu 30. Mehmed Giray, Kazan'r Krnm'a bafladrktan sonra 1522 krgrnda Astrrahan'r da zaptettisl. B6yleceo, Altrn-ordu Hanlrirnr Giraylar idaresinde tekrar canlandrrmll oldufu bir anda, rakip Nogay'lar tarafrndan katlolundu (1523 ikinci teqrin):r2 ve eseri de birdenbire g<iktii. Bunun iizerine Astrrahan'a, Moskof'larla ittifak etmiq olan eski han Hiiseyin tekrar gidip yerlegti. Moskof Knazt, Kazan'da da Sahip Giray'r atrp kendi taraftarrnr han yapmak iqin bu tarafa 1523 ve 1524 yrllannda btiyiik ordular (Herberstein'e gcire 180 bin kiei) sevketti. Sahip Giray, Kazan'r yeieni Safa Giray'a brrakarak Padigah'tan yardrm istemek ve Krrrm Hanh$rnr elde etmek iqin Istanbul'a gitti. Bir rivayete gore o, Kazan'a han oldu$u zaman hutbeyi Padigah adrna okutmug, yani Ktrtm Hant gibi Osmanh'lartn yiiksek hakimiyetini tanrmrgtr3;r. Solovyev'e gcire daha III. Ivan zamanrnda Osmanlr elqisi Moskova'da Kazan'rn Padigah'a ait oldufunu ildn etmigti 3r. Herhalde datra bu tarihlerde Kazan, Moskof emellerine karer Giray'lar vasrtasiyle Osmanh PadiEahr'nrn h i m a y e s i n i anyordu. Ayni tarihte lstanbul'dan l(rnm'a Han g6nderilen Saadet Giray'la (Mayrs 1524) 2e ingilizce terciimesi Howorth'da, ll, 471 vd. 30 Koramzin, cilt V. 230 no. lu hagiye. 3r ds-sa6"i s-scggar, 87 ; Sahaif -fil-ahbar Il, 695, 32 bak. Es-se&'ris-seggar 87, Umdet-iit-teoarih, dan iince itil'in batrsrnda Nogay Mrrzalarrna tibi hiqbir kabile bulunmadrsr hal<krnda Z. Y.'foganrn ifadesi (Tiirkistan, 109) ihtiyatla lcargrlunmalrdrr. Krrrm kaynaklarr, Mehmed Giray'ru Astrrahan seferine giderken Nogay Mrrzalartndan Mamay (Orak Mamay) la birlegtifini ve diinerken Nogay'lar tarafrndan katlcdildigini siiylemekte mttte fiktirler. Bk. Es-se6'iis-seggar, 87. Umdet-iit-tesarih 98 ve Sahaif-iil.ahbar II rr $ahabeddiu Mercini, Ilffistafdd'fr\-ahbar fi uhaal-i Kazan ve Bulsar ll, t27. 3a Istoriga Rossii, kitap II, cilt VI s. 91.

6 35E HALIL irqalctr OSMANLI - RUS REKABE',TININ MEN$EI 359 bizzat Krnm iizerinde de Osmanlt hakimiyetinin kuvvetlendifini gciriiyoruz s5. lstanbul'a bafh olan ve iqerde kendisini saflam hissetmiyen Saadet Giray Han, Moskova ile uzlagma siyasetine bagvurdu. Fakat ona kargr miistakil Hanhk ananelerine bafh rakip han srfatiyle lslim Giray, Ktrtm'da uzun ve kanh bir ig savaea sebep oldu. Bu, tabii en ziyade Moskova'nln igine yaradr. Nihayet Biiyiik Knaz, Kazan'dan Safa Giray'r atttrarak kendi adamr Can Ali'yi han yaptrrmafa muvaffak oldu (L532 baharr). Ayni tarihte Krnm Hanlrfr'na, Padigah tarafrndan eski Kazan Hant Sahip Giray tayin olundu (Eyl0l 1532). Padigah, onun yanrna 60 topgu, 300 cebeci, 1000 sekban, 40 miiteferrika, 30 qavug, 60 timar ve zeamet ehlinden ibaret bir yardtmct kuvvet de verdi 38. Nihayet Isldm Giray'r ortadan kaldrrmafa muvaffak olan Sahip Giray Han, Moskova'ya kargr serbestqe harekete geemek imkdnrnr buldu. Kazanh'lar Rus mahmisi Can Ali Han'r <ildiirerek Safa Giray'r tekrar baelarrna getirdiler (1535). Ktrrmh'lar cenuptan taarruz ederken Safa Giray da Volga iizerindeki Rus gehirlerine kar;r muvaffakryetli taarruzlara bagiadr. Birqok Eehirlerle beraber bir arahk Nijni-Novgorod'r zaptetti ve Knazlrfrn kalbine kadar sokuldu 3?. 754t de Krnm Hant Sahip Giray, bizzat, biiyiik bir ordu ile M o s k o v a tizerine sefere grktr. Oka nehrini, ordusundaki Osmanh topgulan himayesinde sallarla agryordu. Fakat birdenbire Moskoflarrn hayret ve sevinci kargrsrnda ricat ettifi gciriildti. Qiinki gerisinde dsl Nogay kabilelerinin tehdidi edici hareketlerini haber almtgtr 38. Bununla beraber ertesi yrllarda Kalga Emin Giray kumandasrnda ss lstanbul, Krrrm beylerinin.cengiz yasasura giire, han segtiklcri Gazi Giray'r tanrmadr ve Saadet Giray'r han giinderdi ; b'r miicadeleler halckrnda bizim, Kvtm Hanhgt tarihi. 36 Hammer'de (V, s. 238) buolartn.300 topcu, 300 sil6hcr, 1000 yeniqeri, olarak g6sterilmesi yanlrgtrr. I-Iammer, bu mal0matr Es-seb'iis-seggar'd,-n almrgsa da orada (bak. Kizrm bik tab'r, Kazan 1832, s. 9l) bizim yazdrfrmrz gibidir. Ayrrea kargrla z Giilbfin-i-Hanan, 15; Hammer'in Osrnanlr Tarihi'nde Krrrm haularroa dair verilen maltimat gok yerde yanlrglarla doludur. 3? Bak. Hadi Atlasi, Kszan Hanh{q , 38 Han, Knaz'a gtioderdifi mektupta diyordu ki:.oka nelrioden diiuiyorum, sebebi Baki beydir, evvel6 onun cezaslrol verecefim, gonra da seoiole hesaplattrrm', Sahip Giray tarihi ; Umdet-fit-teoarih, 106; Karamzin (VIll, 28-29), bunu srrf Rug mukavemetine atfetmeklc bir taraflrdrr. Krrrmlr'lar, Moskof Knazhsr'nrn cenubuna, Riazan, Seversk, Odoef, Bielef'e yrkrcr istildlarrna devam ettiler. Fakat gimdi Krnm Hant, Osmanh'lar tarafrndan da desteklenmekle beraber, kargrsrnda yalnrz Moskof'larr bulmuyordu. Ruslar, Nogay'lar arasrnda, Kazan ve Astrrahan'da, hatta ta Kafkaslar Eimalinde Qerkezler arasrrtda miittef ikler bulmakta idiler. K4- zan ve Astrrahan'da, bilhassa Moskova'nrn gittikge artan ticart - iktisadi faaliyetine baglanan yerli tiiccarlar arasrnda N{oskova taraftarr kuvvetli partiler tegekktil etmiqti. Gergekten Krrrm Hanr'nrn da bu tticcarlarr himaye ettifini gcirtiyoruz. Mesela Astrrahan Hanr Yagmurqr (Yamgurqr), Kazan'dan gelen 120 tiiccan, I(rrrm iaraftal olduklan bahanesiyle yafma ve qofunu katletmigti ; kurtulanlar Krrtm Hant'na gikdyete gelerek onu Astrrahan'a karqr sefere tegvik ettiler (1549) 30. Fakat Eimdi Garbrn esyasr lngiliz quhalarr ve - demir mamfilatr- Kazan ve Astrrahan'a Moskova yoliyle gelnrekte idi ve step mallarr, ftus pazarlanna akmakta idi'tu. Volga (itil) in qarkrndaki.steplere hikim olan ve Kazan-Astrrahan'da ekseriya Krrrm hakimiyetine karer cephe alan Nogay kabileleri, 1558 yrhndaki biiytik krtlrkta ancak Rusya'dan gelen ekmekla krrrlmaktan kurtulduiar 41. Rus pazarlarrna at, davar, deri gibi step mallannr gctire n ve karerhfrnda diger ihtiyaqlannr alan l\ogay'lar tizerinde Nloskof knazlartntn ntifuzu gittikqe kuvvetlendi. Isrnail Mirza idaresindeki briyiik bir krsrm Nogaylar (Ulu-Nogay'lar) daha Sahip Giray devrinde Moskof ntifuzuna girdiler. Buna kargr Yusuf Mirza idaresindeki kabileier Krrrm-Osmanlt niifuzunu tanryorlardr. Kanunt Stileymarr'r n, Yusuf Mirza'ya "E m i r- i.i I - ii m e r a I r k,, payesi gcinderdiiini biliyoruz. Bunlar, Sahip Giray devrinde Krnm tarafrna geqerek "Kiqi.Nogay, adiyle tanrndrlar a2. Rus diinyasr ile Osmanh lrnparatorlugu 3e U mdet -iit-tevsrih, Z. V. Togan, 93, r Z. V. Tosan, ll0. {2 fs-se6'ris-seggar ( s. 105 ) Edigu evlidroa tibi otan 9 Nogay kabilesinden 8 iniu acilarrnr veriy,.rr: Mansur, Orak, Marnay, Ur-lvlehmet, Kasay, Tokuz (::;b?), Yedicek, Camboyluk. sahip Giray, bun!ardan orak, Kasay, Ur-Mehmed ve Tokuz kabilelerini itil (Volga) ve Don boylanndao Karadeniz qirnaline, B,rcak havalisine yerlegtirdi. Yedicek'ler ve Carnboyluk'lar Kubau nehri boylarr na giiqtiiler. Z. V, Togan, bu biiyiik muhaceretin 1558 deki biiyiik kur;,klrkt1n il*ri geldigini ve biiylece Don - itil boylannrn bopaldrsrnr siiyliiy<,r (Tilrkistan, 1 l0 vd.). Bu halin, Kazak'larrn yayrlmasrol ve Rus istilaslor l(ola1lagtrrdrfrr::r;,iiphe yoktur (bak. avni eser, 115).

7 350 HALIL innlcrr< arasrnda, Karadeniz-Volga steplerine h5,kim bulunan Nogaylar, bu devirde biiytik siyasi roller oynadrlar (Onlardan sonra ayni rolti Kazak'lar oynayacaklardrr ). lsmail Mirza'ya tdbi Nogay'lar, bilhassa Kazan ve Astrrahan'da Krnm teeebbiislerini suya dtiqrirerek Rus hakimiyetinin yerlegmesine yardrm ettiler. Fakat Krnm tarafrna geqen Nogay kabileleri de (Kigi-Nogay'lar), Krnm Hanhfr'na biiyiik giigliikler qrkarmaktan geri kalmadrlar. Bizzat Krrrm, bir Nogay istilasr tehlikesine maruz kaldr. Sahip Giray, Dnieper - Don arastndaki Nogay'larla qetin miicadelelerden sonra bunlan itaat altrna alabildi a3. Burada da ancak, Altrnordu'yu mahva g6ttiren ayni dmilleri gortiyoruz. $tiphesiz O s m a n I r h i m a y e s i olmasaydr, Krnm da, ayni feodal kabile mticadeleieri iqinde, az zamanda Moskova'nrn niifuz ve hakimiyeti altrna drigecektid{. Ayni devirde Qerkezler arasrnda da Moskof niifuzu, Krnm iqin tehlikeli bir Eekilde yayrlmak istidadr gosteriyordu. Bu devirde Hazar denizi ile Karadeniz arasrndaki steplerde, Don ve Kuban rrmaklanna kadar yayrlrnre bulunan Qerkez'lerin a5 bir krsmr Osmanlr'lara tabidi. Kuvvetli Jana beyi Kansavuk - on bee bin askeri vardr - Padiqah'tan tuf ve sancak alarak Osmanh hakimiyetini tanrmretr as. Fakat aynr zamanda onlann arasrnda Rus ntifuzu da yayrlmafa bagladr. Sonradan,l 555'de Begtav Qerkez'leri doirudan doiruya Qar'a tabiliklerini sundular a?. Dtirt sene sonra da Qar'dan, Hrristiyanirfa girmek iqin rahipler ve Tatarlar'a kargr giriqecekleri harekdtr idare iqin subay- Iar istediler ; Qar, buna mi.isaraatle cevap verdi as. Qerkez'ler, Krnm'rn diiemanr olan Nogay'larla ve Astrrahan'daki rakip hanlarla mrirstea3 1546'da.Nogug Ktrgtnv denilen katli6mlar igin bak. Sahip Giray tarihi; Umdet-iit-tevarih 107 ; Ee-se6'iis-seggar, i Sahaif -iil-ahbar Il, Bu Nogay'larrn Krrrmlr'larla miicadeleleri sonraki asrrlarda da devam etti ve Hanlrfrn zayrflamastnda baglrca amillerden oldu. XVII. asrrda Osmanlr devleti, yanlrg bir siyasetle, Hanlrga kargr Nogay Kantimur Mrrza'yr tahrik edecelctir tarihine dogru Krrrm Hanr'nrn divan katibi Kefeli ibrahirn 9u dikkate dcser ifadeyi kullanryor: Osmanlr devleti himaye etmeseydi, Krrrm Tatarlarrnrn da mahvolmasr giiphesizdi. Qiinkti Osmanlr devleti iqin, Moskof'larr Karadcniz'den uzaklagtrrmak en miihim iglerdendi:.tevarih.i Tatar han ve Dafrstan ve IVloskov ve Degt'i Krpgalc iilh.elerinindir,. C. Seyid Ahnret Kr.rmer neqri, S. 30. as bak. Sahip Giray tarihi; Mrrza Bala, Qerkesler, islim Ansikiopedisi. r0 Sahip Gi'ay tarihi, Umdet-iit-tesarih, I07. a7 Klaproih'dan oaklen Howorth II, 490. {8 Karamzin VIII, 351. osmanlr - RUS REKABETINiN MEN$EI 361 reken hareket etmefe baqladrlar ac; Taman yarlmadasrnda yafma ve taarruzlara girigtiler. Nihayet Kefe'deki Osmanh valisinin de tegvikleri i.izerine 60 Sahip Giray, Q,erkez kabileleri - o arada Kansavuk- tizerine bizzat dort btiyiik sefer yaptr ve bunlarr qiddetle tedip etti 5r. On sene sonra Azak kalesine karqr Rus - Kazak'larla birlikte taarruzlarrnr g6recefimiz bu Qerkez'lerin, bizzat Don Kazak konfederasyonununtegekkrihindebiiytik rolleri olmuqtur. Qerkez' leri ezen Ktrrm Hant, nihayet L549 da Astrrahan't Osmanh toplarrnrn yardrmiyle bir daha zaptetmefe muvaffak oldu 52. Bciylece, Osmanlrlar tarafrndan himaye edilen Krrrm Hanr, Kazan ve Astrrahan'r kencine baglamrg, Kafkasya'da Qerkez'leri ve steplerde Nogay'larr ezmigti ; Kuzey'de de miitemadi taarruzlariyle Moskova'yr daimi bir baskr altrnda tutuyordu. Fakat Sahip Giray'rn eseri de, 1523 de oldufu gibi birden yrkrldr. Onun bu derece kudretli bir hale gelciikten sonra miistakil hareketlerde bulunnrasr, Padi;ah'tan Gozlcvc isl<elesini istemesi Istanbul'da kaygr uyandrrdr 63. Sadrdzam onun, kendisine yukardan bakmasrna tahammtil edemiyordu cla Sahip Giray lstanbul'dan, cilen Safa Giray yerine Devlet Giray'rn Kazan'a han gcinderilmesini istedi. Fakat Devlet Giray, zahirde Kazan Hanr srfatiyle, Krrrm'a han gonderildi ve Sahip Giray, Taman kalesinde katlolundu 5a. Bu esnada IV. lvan, riiqt qafrna eriqmiq ve 1547 yfi baqrnda Moskof'lann ilk Qan (lmparatoru) olarak taq giymi;ti i6. Artrk Moskova kendini, yrkrlan Bizans'rn yerine " U q ii nc ri Roma,, sayryordu io. 49 Ktrtn,'a cliigman olan Yagmurqr Hao, rakibi Ak-K6bek Hanr Qerkez'lerin yardrmiyle katltdip yerine geqmiqti. s0 Sahip Giray tarihi; Umdet-iit-tevarih, 107. sl Sahip Giray tarihi'nde bu seferler tafsil6tiyle aolatrlmrqtrr. s2 Umdet-iit-teaarih, 109 ; Howorth, II Onun ordusuncla, 20 topla yenigeriler vardr. s3 bak. Es-se6'ijs-seygar 91; Umde{-iit.tevarih, 110. s Es-se6'fjs-seggar,93 v.d.; Sahip Giray tarihi i Umdet-iit'tevarih 109 vd. 55 Ruslar, Altro-ordu hanlarrna.qar uuvanlnl veriyorlardr (Rambaud, -Flis. de la Rus"ie 218; A. Eck, Mogen Ag,,u""", Briik--el, s. 34 not l)' Fakat Knazlar, giiphesiz Kilise ademlartnro tesiriyle kendilerini Bizans irnparatorluk anan"sioe baflryorlardr. lv. lvan'ro Qarlrfrnr, Krrrm Hanr ve Parlrq:rh uzun zamau tanrmadrlar de padigah ooa hali Moskof beyi diye hitap ediyordu: Feridun, ll, bak. Platonov, La Russie moscovite, Paris 1932, s. 8l-85.

8 362 HALiL ln nlclr Ayni tarihte Krrtm Hanhfiyle Moskova arasrnda Kazan ve Astrrahan iizerindeki miicadele de en buhranh devresine giriyordu. Qok geqmeden veni Moskof Qarr, Kazan'r qetin ve kanh sava$lardan sonra zapta nruvaffak oldu (1552). Devlet Giray Han'rn ordusiyle Oka'ya kadar ilerliyerek geriden yaptrir tehdit buna mani olamadr. Kazan, bir Rus vildyeti haline getirildi. $imdi tehlike Astrrahan tizerinde dolagryordu. Astrrahan Hanr Yagmurgr Han, Osmanlr Padiqahr'nrn niifuz ve tesiriyle eski rakibi ve Nogay reisi Yusuf'la ittifak etti. Fakat bir krsrm Nogay kabilelerini kendisine baflamrg olan Qut, yanrnda mtilteci bulunan Derviq Han'r bir Rus- Kazak ordusiyle Astrrahan tizerine g<inderdi. Yagmrrrqr magl0p olarak Azak'a Osmanh'larrn yai)ura kaqtr (1554) 5?. Dervig Han da Ruslar'rn tahakkiimiine fazla tahammiil edemedi. Krrrm harrzadesi Kasbulat'r K a I g a (veliahd) tayin etti 58 ve nihayet isyan bayrafrnr kaldrrdr. Moskof'lar kat'i darbeyi vurmak iqin harekete geqtiler. Astrrahan'rn yardrmrna kogan Krrtm Hanr'nr, yolda, $eremetiyef (bizim tarihlerde $ermet-oflu) kumandasrnda Krnm tizerine yriruyen baqka bir ILus ordusu dururdu; Deviet Giray, qetin bir savaqtan sonra Krnm'a dcinmek zorunda kaldr 50. Ote taraftan Derviq Han da Astrrahan'da tazla mukavemet edemiyerek yine Azak'a, Osmanh'larrn yanrna srsrndr. Qut, Astrrahan'r bir Rus vilayeti olarak inrparatorlufuna ilhak etti (1556). Bciylece Moskof iar, yalnrz Volga havzastnda yerleemiyorlardr ; qimdi Hazar deniziyle Karadeniz?ritslridd Nogay'lar, Don iizerinde Kazak'lar, Kafkas kuzeyinde Qerkez'ler ekseriyetle Moskova'ya tdbi iciiler. Moskof niifuz ve hakimiyeti Kafkas'lara ve l(aradeoiz'e kadar uzanryordu. Buhadiseler Dofu-Avrupatarihinde yeni Eaf rn hakiki bag- I an gr e r sayrlmahdrr. Krnm Hanhfr, Altrn-ordu Imparatorluiunun mirasr igin yarrm asrrdrr yaptrfr tariht m{icadeleyi kaybetmig, Dofu-Avrupa'da Moskof iistiinliigii, Qutlrk artrk kati olarak s? Yagmurqr 1569 da Rodos'ta siirgiindii (Bak. A. Refik, 5). 58 Karamzin Vlll, se.6s-se6'fis-e eggar 98-99; Karamzin, ll ; Es-seb'iis-segyar,.$ermet oglu' na kargr bir savalla neticelenen bu seferden bahsederkeo Rus kaynaklariyle ternamiyle uygun{rr. Brrna giire Devlet Giray'rn bu seferi 1556 tarihioe aittir. Howorth'rn (ll, 484) ve sonra Smirnov'un (423 vd.).es-se6'ijs-seggar'dt tarihsiz olarak anlatrlan bu seferi, Devlet Giray'ro Hanlr$rnro baglaugrcrnda giistermeleri yanlrgtrr. osmanlr - RUS REKABETiNIN MEN$EI 363 kurulmugtu. En az 1300 yrldrr bir Tiirk Yurdu olan Dofu-Avrupa steplerinde hakimiyet, Slav'lara geqiyordu. Bu, ayni zamanda Osmanh imparatorlusu'nun kuzeyde seksen senedir takip ettifi muvazenesiyasetinin de yrkrlmasl ve Karadeniz' in dogruclarr dobruya tehdit altrna dii$mesi demekti. Moskova'nrn derhal Hazar, Kafkas, Karadeniz arasrnda yollara hakim yerlerde kaleler yapmafa giriqmesi 00, ve bizzat Azak kalesi tizerine Kazak - Qerkez taarruzlart, Osmanh devletini ciddt olarak endiqelendirmefe baeladr. Ayni tarihte Rus devlet aciamlan, Altrn-ordu'nun mirasrnr temamiyle ele geqirmek ve Karadeniz'e grkmak iqin bizzat Krrrm'a taarruz etmegi ciddi surette diigunmefe baqladrlar. Fakat IV. ivan, Krrrmh'larrn arkastnda duran Kanunl'rrin Imparat.lrluiryle boy olqri- Eemiyecefini biliyordu. Bunun iqin o, taarruz kuvvetlerini Baltrk tizerine gcindermesi tercih etti 0". Bciylece, Kazan ve Astrrahzrrr'rn diigmesini Moskof QutlrStnrn hakiki surette kurulu.;u saymak gerektiii gibi 6r, bu, Osmanh Imparatorluf u iqin Rus meselesinin baglangrcr, Orta-Avrupa ve iran'dan baska kuzeyde yeni bir cephenin kurulmasr demekti. Fakat bu srrada Avrupa'da, Akdeniz'de Hrristiyan devletler, $ark'ta Safevi Imparatorlufu ile biiyrik mi.icadelelerine devam eden Osmanlr Devleti, kuzeyde derhal ve doirudan doiruya bir reaksiyonda bulunmak imkanrnr bulamadr. Bu tarafta Devlet Giray Han Moskof i.ilkelerine kargr seferlerine devam etti, 1557 de bizzat Tula'yit kadar ilerledigi srrada Kazak'lar, Ozii nehri (Dnieper) aizrnda Islam-kerman'r, Qerkez'ler Taman yartmadastnda Taman ve Temruk kalelerini srkr;trrarak Krrrm'r dofudan ve batrdan Qok tehlikeli bir duruma dtigiirdriler. Han, siir'atle ricat etmek zorunda kaldr ve Osmanlr yardrrncr kuvvetleriyle Kazak'larr tekrar kuzeye attr. Ertesi sene kr;rn Krrrmhlar, iig ordu halinde Riazan'a, Tula ve Kagir bcilgelerine saldrrdrlar. Fakat onlarrn arkasrndan bir Rus kuvveti, Perekop (Or-kapu) berzahrna kadar gelmek cesaretini gcisterdi. D. Adagef komutasrnda baqka bir Rus kuvveti Dnieper'i sallarla inerek Krrrrn'rn batr kryrlarrnr yafma ve tahrip etti ( t559). Fakat esir cttiii Os- 60 IV. Ivan'a nime : Feridun, II, 460. ooa Rambaud, F/isf. de la Russie, l Rus halkr tarafrudan bu muvaffakiyetler en biiyiik bir milli zafer gibi kargrlandr ve Qar'rn prertiiini ziyadesiyle ytikseltti. bak. Platonov,

9 364 HALIL innlcrr manhlan, Ozii Pagastna gcindererek Osmanh'lara karqr hiq bir fena niyeti olmadrfrnr da anlatmak istedi 62. Yukarda da igaret ettifimiz gibi, Moskof'lar, Osmanh'larla aqrkca ihtilaf haline gelmekten qekiniyorlardr. Rusya'ya karqt Krnm kuvvetlerinin aktnlan ertesi yrllar devam etti. Fakat Qarlrk, giiney hududunda bir srra kalelerden miirekkep istihkam sistemi ve yeni ateeli silahlarla ur bu akrnlarr krrmakta artrk giigliik gekmiyordu. Fazia olarak Eimdi, cenupta Kazak'lar, Qerkez'ler ve Nogay'lar vasrtasiyle Krrrmh'lart kendi yurt- Iarrnda vurabiliyor, Osmanh devletini bile teliga diigiiren karqr akrnlar yaptrrabiliyordu. Bugiin Tilrk Argivi'nde Osmanh Divan kayrtlarrnda, Moskova'ya tabi Kazak ve Qerkez'ler tarafrndan Azak'a, Taman yarrmadaslna ve Dnieper mansabtna yaprlan aktnlarrn lstanbul'daki akislerini takib edebiliyoruz 6a. Bunlarrn en gok telf,q uyandrrant, 1559 bahannda A z a k kalesinin Dimitra.g (.rlrr_r) adrnda bir Kazal< reisi tarafrndan muhasarasr oldu. Osmanlt iilkesinin en gimali noktasrnda bulunan bu kale, iik defa bir Rus kuvveti tarafrndan kugatrhyordu. Ilk qarprgmada Kazak kuvvetleri dafrldr. Dimitrag "Rus tarafrnda tekrar on bin kadar asker top' layrp,, kale iizerine geldi. Bu orduda bulunan ve ileri atrlan Q.t' kez'ler, kaleden qrkrg yapan mtidafiler taraftndan giddetle piiskiirtiildiiler. Bu srrada, yukarda adr geqen 6si Jana beyi de kendi Qerkez kuvvetleriyle gelip muhasaraya katrldr. Kazak'lar nehir iizerinden, Qerkez'ler beri taraftan, Azak'a yeni bir taarruza hazrrlanryorlardr. Osmanh'larrn Kefe beyi, Qerkez'leri Dimitraq'la birleqmeden birdenbire basarak bozguna ufrattr, Kazak'lar dt qekildiler 65. Istanbul'dan Azak't muhafaza iqin siir'atle gemiler gcinderildi 6s. Osmanh'lar her an yeni bir taarruz bekliyorlardr, Ozti 6t Karamzin Vlll, bak. Eck, 449'451. fl Bu vesikalar, krsmen A. Refik taraftndan Tiirk Tarih Enciimeni Mecmu' asr'nda negrolunmugtur: sayr 17 (94), 1926, s.261 vd. Fakat A. Refilr, bu vesi' lcalarrn bagrnda yaptrfr hiilisada hatalara diigmiigtiir. Kazak reisi Dimitraq'rn (sit.ir.:) H.967 dan sonra Azak'a ikinci bir hiicum yaptrfrur stiyliiyor (s Hatbuki bunu ictinat ettirdi[i vesikada agrk bir gekilde, geqeb bahardaki seferden, yani 966 seferind:n bahsedilmektedir (bak. A. Rcfik, vesika V). 6s A. Refilr, verika V. 66 A. Refi!, vesika I. Bu gemilcr diigmanro gekilmesi iizerine krglamak dzere Kerg'e diind6ler (Vesika ll). osmanlr - RUS REKABETININ MEN$EI 365 mansablndan Qerkezistan'a kadar bfftfin Karadeniz kryrlarr tehlike igindeydi. Kefe beyi, sahillerde iki gemiyle kol geziyor, yeni gemiler ingasr iqin tersaneleri lamamlamafa gahgryordu 6?. lstanbul'dan Azak'a n6betci yenigeriler tayin olundu ve yeniden yedi gemi g6nderildi 68. Obtir taraftan yine bu tarihlerde, PEetuh (,;:,.) ve Can adlanndaki Qerkez beyleri Taman yanmadasura saldrrrp ya$malarda bulundular. Kefe beyi bunlara karer kanh garpremalar yaptl. Bir miiddet sonra Krnm Hanr, Pgetuh beyi ve "Moskov'a gitmeleri muhakkak olan, Han ailesinden Can-pulat ve Can-temir sultanlarr ele geqirip hapsetmefe muvaffak oldu 6e. Istanbul'dan Han'a yazrlan htikrimde deniyor ki: "bundan evvel memleketimize tdbi olan lslim-kerman kalesi ma'mur iken Ozii suyundan (Dnieper) kifirler taarruz etmezlerdi. $imdi her sene gelip taarruz ettikleri igin Ozii kalesinin acele tamirini emrediyorum,,?0. Casuslarrn getirdi$i mal0matagrire, 1560 baharrnda "Moskof beyi,,nogay reisi lsmail Mirza ile (Astrrahan'rn zaptrnda Rus'larla iqbirlif'i yapan mahut Mirza) birlegip Dnieper tarafrndan Krnm'a taarruz edecek 7r ve Dimitrag da 80 bin kigi baqrnda Don nehri iizerinden harek'ete geqecekmig. Bu haberler tizerine Osmanh hrikiimeti, teldga diiqtii; Kefe beyine srkr hazrrhk emirleri gonderildifi gibi72, Krnm Hanr'na da yakrnda gemilerle asker gcinderilecefi bildirildi 73. Rumeli'de bir qok Sancak beylerine, askerleriyle Silistre beyinin kumandasrnda toplanarak harekete hazrr olmalan emri verildi. Btitiin bu emirleri Padigah bizzat takip ediyordu?4. Fakat sonunda, Krnm Hanr'nrn Rusya'ya taarruz iqin istedif i askerlerin ve levizrmatrn, nakliye gii(-liikleri yiiziinden gonderilemiyecefi bildirildi ve kerrdisinin, vakit geeirmeden aktn yapmasl, onun yerine Ktrrm'r Osmanh askerinin muhafaza edecefi yazrldt?5. Gergekten 1560 yazrnda Dimitrag'la Qerkezler, 6? A. Refik, X. gfrzgilda agtk deniz meselesi, TOEM, sene 16, 261, vesika II. 68 A. Refik, vesika Il. ve V. 6e A. Refik, vegika lll saler tegriosani tarihli hfikiim: A. R. vesika lll.?r A. Refik, vesika VI, falat burada.kard-i kadim' (flri rdt) deeil, <<kasd-i Krrrm, (6ri.r-Jy okumalrdrr. 72 A. R. vcsika VI. - bu yazr Padrgah'a sunulup onun tarafrnd'n okunduktan vo begcnildikten lonra gdnderildi.?3 A. R. vesika VII : Hau hazretlerinc hiikiim.?4 A. R. vesika Vlll: Silistre beyi Sinan Pagaya hfikiim.?s A. R. vesika IX: Dcvlet Girey'a hiikfim; Kargrla. Feridun, II,46l.

10 966 HALiL iru,qlctt< Azak'a, sonra Adakale'ye taarruz etmek istedilerse de, Kefe beyinin donanma ile yetigrnesi iizerine cesaret edemediler ve qekilip git' tiler?6. $imdi Devlet, gimalde yeni taarruzlara kargt her an uyanrk olmak mecburiyetini duyuyordu. Moskof lmparatorlufu, ileri kollany- Ie birdenbire Karadeniz gimalinde Osmanh hakimiyeti iqin tehditkdr bir duruma geldifi halde Qut, Osmanh devletiyle aqrk bir ihtilaftan kaqrnryordu. Bu srrada Ivan, Han'a gtinderdigi adamlar vastta' sryla Kazak'larrn kendi emri olmadan bu taarruz hareketlerine girigtiklerini bildiriyor, Dimitrag'rn 1560 daki taarruz tegebbiistinii cinceden haber vererek "sonra bunu bizden bilmeyin,, diye mesuli' yetten kurtulmak istiyordu?7. Osmanh hiik0metinin, ancak Avusturya ile sulh akdolununca (1562) kuzeyde harekete geqmek iqin bir karar verdigini ve bazr pldnlar hazrrladrfrnr goriiyoruz. Han'a, ilk baharda Astrrahan'a bir ordu gdnderileceii, Don-Volga arastnda bir kanal aqrlacair, kendisinin de bu sefer iqin hazrrlanmast ldzrm geldifi bildirildi. Moskova'nrn Krrrm'daki elqisi Nagoy, bu hususta Qar'a gonderdigi raporda diyor ki : "1563 senesi eylultinde Ttirk Hiinkdn, Devlet Giray Han'a gonderdifi bir qavu; vasrtasiyle ilk baharda Astrrahan tizerine yiiriimek iqin hayvanlan beslemesini ve ihtiyat kuvvetleri hazrrlamasrnr emretmigtir; Ttirk Sultanr, Han ile beraber kendi geh' zadelerini de yollayacak; onlann da emrinde kiilli miktarda asker ve Yenigeri olacaktrr. Ttirk sultanr bin araba hazrrlanmasrnr emrediyor. Tiirkler, biiyiik bir kuvvetle gemilerle Don rrmafr tizerinden llavlya gayrna kadar qrkacak, llavlya'nrn trgzrnda arabalarr kiiqiik gemilere ytikliyerek kiigiik Qerepaha qayrna kadar yedi verst mesafeyi kat'ettikten sonra bugiinkii Kagalinski mevkiinden itibaren Qerepaha qaylnln <itesinden, Volga rrmafrna dofru ineceklerdi; Astrrahan'a kuvvet gcindermekiqin Tiirk'lere, Qerkez'ler- 76 A. R. verika XII. 7t A. R. vesika X. - XVII. asrrda Don Kazak'lannrn bu gibi taarruzlarrnrn kendi emri haricinde oldufunu bildiren Qar'a Ktrtm Hanr,.madem ki buolar bizim tibiimizdir diyorsunuz, zaptetmesiui biliniz> diyc yazryordu (V. Zernov - H. Feyizhan, Yarltklar, 108). Bununla beraber Qar, bu Kazak'lan kenditibiiyetinde tutmafa iinem veriyordu de Kazak reisi Vegnevetski, Har tarafrndan yerindeu atrldr[r zaman Qar, ona, kendi topraklartnda Bielev gehrioi vermigti (Karamzin, VIII, 269). Esasrnda bu Kazak'lar, Mogkof devletinin Osmanlt iilkclerioe dosrudan dofruya taarruza cesaret ettifi I. Petro zamanlna kadar, Rus istilasror, 6ncii kuvvetleri srfatiyle haztrltyacaklardrr. osmanlr. RUS REKABETININ MENSEI 567 den, Nogay'iardan ve Kazan halkrndan heyetler gonderilmigti ve btitiin bunlar Ti.irk'lerle beraber hareket etmefe hazrr bulunuyorlardr. Astrrahan Tatar'larr Eehri zaptetmek igin Trirk kuvvetlerinin gelmesini bekliyorlardr. $imali Kafkasya ahalisinin, hacca giderken Astlrahan'a uframalartna Rus Qan'nrn mani olmasr Tiirk Sult;rnr'rrr gok krzdrrmrgtr. Devlet Giray, Qavulsu geri gcinderdi ve tmoskof Qart'ntn kendisiyle sulh halinde yaqadrfrnr bildirdi ve gcinderdiii hususi bir adam vasrtasiyle Tiirk Sultanr'na, Astrrhhan'a kuvvet gcir^dermernesini rica etti ve dedi ki: Bugrin Astrrahan'r zaptetsen bile muhafaza edemezsin, Btiytik Knaz onu yine geri alacak, arayerde bog yere insan kaybedeceksin,,?8. Fakat Krrrm Hanr, Istanbul'dan ancak Moskof'lara karqr kendi ordusunu takviye edecek yardrmcr kuvvetler bekliyordu. Bu fiituhat kararr onu $a$rrttr. Osrnanlr hakimiyetinin, Kefe ve Azak'ta oldufu gibi Don - Volga havzasrnda da yerlegmesi bizzat Hanhfr bir Osmanh eyaleti durumuna di.iqtirebilirdi. Onun, PadiEah'r bu fikirden vazgeqirmefe qahemasr qriphesiz en ziyade bu sebepten ileri gelmekte idi. Devlet Giray, Moskova'yir adam gcindererek Padigah'rn bu karannr bildirdi ve ear'a kendi isteklerini kabul ettirmek iqin bu tehditten istifade etmefe galr,str. Bu mrizakerelerden anhyoruz ki, Don ile Volga arasrnda bir kanal aqma fikri daha bu zamanda bahis mevzuu olmugtur. Buna gcire Osmanlt'lar Don ve Volga nehirieri iizerinde kargrhkh iki kale yapacaklar ve bunun arastnda bir kanal agarak iki nehri birlegtireceklerdir. Asrtrahan civartnda iiqiincii bir kale yaprlarrak tru bcilge dc PadiEah'rn hakimiyeti altrna ahnacaktrr. Han, padigah'rn, kendi ricasr i.izerine bu seferden vaz geqtif.ini de ildve ediyordu. ear, Han'a hediyeler gtindererek briyrik memnuniyetini izhar etti?u. Devlet Giray, siyasetinde muvaffak olmug, Qar, Han'rn elgisine Sahip Giray devrinde verilmi5 hediyeleri (bu, bir nevi vergi oluyordu) vermeii taahhtit etmigti. Fakat Krnm devlet buyiikleri, Mehmet Giray devrindeki verginin verilmesinde rsrar ettiler. Sonra Litvanya tarafrgdan da tegvik olunarak, Kazan ve Astrrahan'rn brrakrlmasrnr talep ettiler. Bu isteklerin yerine getirilmesine imkdn yoktu. Rus topraklartna kargr Krnmh'larrn yeniden akrnlan bagladr. lki sene stirmiig olan mtitareke devresinden sonra Han, Moskof'lar rjzerine?8 Solovyev. kitap II, cilt Vl, ?9 Solovyev, 215.

11 36E HALIL lunlctt< osmanlr. RUS REKABETiNIN MENSEI 369 yapacafr yeni sefer igin lstanbul'dan malzeme ve asker istedi. Padigah, Malta adasrna sefer hazrrhfr yaprldrfrnr, Macaristan hudutlannda savaglann tekrar alevlendifini <ine s[rerek, bu yardrmrn qimdilik tehir olundufunu bildirdi, fakat Moskof'larrn ezilmesini "vicip,, gdrdiifiinden, bu yardrm gcinderilinciye kadar savaetan geri kalmamasrnl yazdr 80. Han, 1565 krgrnda, toplarla takviye olunmug ordusiyle Rusya tizerine ytiriidti, etrafta yafma ve tahriplerde bulunduktan sonra bir Rus ordusunun gelmesi iizerine gekildi 81. Osmanh Sarayt, son hadiselerden sonra artrk Kuzey'de kati harekete geqmenin zamanl geldifini kesin olarak anlamrgtr. Kazan ve Astrrahan'tn Moskof'lar elinden altnmast, Kuzey'de Osmanlt niif uz ve hakimiyetinin takviyesi bir zaruret olarak kendini hissettirmekte idi. Fakat ihtiyar Padiqah, gimdi, hddiselerin zoruyla Orta - Avrupa'ya son seferine haztrlantyordu ( Sigetvar muhasarast, 1566). Hatt6, bizzat bu sefer iqin Ktrtm'dan kuvvet ayrnp g6ndermek icabetti: Macaristan'a Kalgay Mehmed Giray komutasrnda 20 bin kiqilik bir ordu g<inderildi 82. {.** Osmanh Padigah'r yalnrz Rus'lartn Karadeniz ve Kafkaslar tizerinde teqkil ettifi siyast tehlikeyi 6nlemek iein defiil, Kuzeyde ve Orta-Asya'daki mtisliimanlar nazartnda "Halif e-i rffy-i zem i n,, srfatiyle haiz oldufu dini ntifuzu korumak igin de harekete gegmefe mecburdu. lslimiyetin en biiyiik hiikiimdan ve himisi sayrlmakta idi. Onu, isldmiyetin hamisi yapan en miihim srfatr, Mekke ve Medine'nin hddimi, hac yollartnrn koruyucusu olmasr idi 83. Halbuki bu esnada, Orta-Asya miisliimanlartna hac s0 Tatar Hanr'na nime-i gerif, 22 ybaa 9722 Ekler, vesika V. 8r Karamzin IX, Buna ait nime-i hiimayuu, Feridun'da, Il. 566: karsrla. Es-seb'ris-seggsr, 99 ; Hammcr, bu sefere bizzat Devlet Giray Hanr igtirak etmig giistermekle yanrhyor (VI, 137). sj Osmanft pidigahlarr, Selim I 'den itibarcn. ilnlt 1rt'rltrrti ) unvanrnr iinemle lcultaumaktadrrlar. Osmaolr'lsrdan iince de Mekke ve Medise'yi elde tutmek Hilifetin baglrca gartlarrndau sayrlryordu (bak. Becker, Barthold't Sludien frber Kalif und Sul.tan, Der lslam, Bd. VI, l9l5). Ormanh Padigahr'nrn isl6m Halifeligini cn gok burada aranak gerekir. Barthold'un yc lonra Halil Edhem'in giirtcrdiklcri gibi, Mrrrr'daki Eon Abbasi Halifesiniu, Hilifcti Selim'e terk veya ticaret iqin Osmanh iilkelerine geqmek hemen hemen imkinsrz bir hale gelmigti. Bunun igin $eybani'lerden Harezm Hanr Hact Mehmet Han ( )r leni Padiqah II. Selim'e Haydar Bahadrr adrndaki elgisi ile bir mektup gcinderdi. Bunda, Acem $ahr'nrn Tiirkistan'dan giden hacrlan kcndi memleketine gircr girmez tevkif ettifini ve Asttrahan't alan Moskoflar'rn da hacrlara ve ttccarlara yol vermeyip giiqltik qrkardrfrnr bildiriyor, Astrrahan'tn (Eiderhan) fethedilip bu yolun aqrlmasrnr istiyordu 8r. $iiphesiz o, Halife-Sultan'a Kazan ve Astrrahan gibi mtisliiman memleketlerinin " kdfir,, Moskoflar eline diigmersinden de gikiyet ediyordu. Padiqah, Harezm Hanr'na yazdrfr cevabrnda, $ah'rn tevkif ettifi adamlarrn kurtanlmasrna qalrgacafrnr ve hacrlarla tiiccarlartn emniyetle gidip gelebilmeleri iqin Astrrahan yolunun aqrlmastna niyet ettigini bildirdi 85. Bciylece Moskof'lara karer gikiyetler, yalntz Krnm'dan ve Nogay'lardan defil, Orta-Asya mtisliimanlanndan da geliyordu 80. Orta-Asya ve Kuzey Mtisliimanlarrnrn miiracaatlarrnr yerine getirmek iqin lcuzeyde harekete geqmek, PadiEah iqin bir kere daha bir zarurct olarak kendini gcisteriyordu. Bu vesikalarda aqrkga belirtildifi gibi, hacrlar kadar tticcarlartn menfaatr de bahis mevzuu idi. Volga havzasr asrrlardan beri Harezm'e (Hiva) yahnrz siyasi defil, ktiltiir ve ticaret bakrmrndanda srkr srktya bafh idi 8?. Astrrahan diigtiikten sonra Harezm (Hiva) Hanr ister istemez Qar'a elqi ve hediyeler grindermig ve Harezmli ve ferai ettifi bir masaldrr (bak. Halil Edhem, hlelik Tumanbag II adrna Qorlu'da bulunan bir kitabe. lstanbul 1935) ; fakat Mekke ve Mc<line'nin hitlimi srfatr Padiqah'a aynr zamanda hac yollarrnr rniislii manlara aqrk bulundurrnak, haccr ko!a1'la;trrmak vazif esini de yiikliiyordu. 8't ti:i, Ekler, vesika I. ve ayrrea!(cfe beyins' ve Tat:r I-lenr'na yazti:.- hiikiimler: A. Refik, Ejderhan seieri s. 'i. Cri.a Asya'utn B;t: iie rl;a:rsc;ctlcri igin bu yol rniihimdir dc Hindistan'dan ddoen Osrnanlr arnirali Sev<li Ali Reir, Orta-Asya'dan Astrrahan yolu ile Tiirkiye'ye gelmek istedi, iakat Moskof istilisrnrn Krpqak steplerinde sebep oldugn kargaqalrklar yiiziioden yanrndaki tiiccarlarla beraber geri ddnrnek zorunda kaldr (bak. Mir'ot.iil-memalik, Necip Astm negri, istanbul 1313, s. 37-4\. 8s bak. Ekler, vesika I. 86 Hur.z^ Haor'ndan bagka Senrerkant ve Buhara hanlarr da bu Sikiyctleri tekrarlamakta idiler: Bk. 'l'atar Hanr'na n6rne, A, Ref ik. s. 4. 8? buk. Barthold, Orta-Asga Tiirk tarihi hakktnda dersler, istanbul 1927, s. 132 vd.; iakoubovski La Horde d'or,62, 128, i6l. avrrca, Z. V. Togan, Ttirkistan,25-40 ve 100 vd. lielltl.n C'.,\ll, l:- 21

12 370 HALIL innlcrr osmanlr - RUS REKABETiNIN MENSEi 37r tiiccarlar ticaret imtiyazr istemek igin Moskova'ya geln:eie baglarnrgiardrss.ozamanlar Aral'dan Krnm'a kadar De$t-i Krpgak'a 8e yayrlmre bulunan g6qebe Nogay'lann da iktisadi zaruretler altrnda nasrl Moskova'ya baflanmrya baqladrfrnr yukarrda igaret etmigtik. Moskof'larrn briyiik ticaret yollarrnr ve pazarlarr ele geqirerek miisliiman ticaretini kendisine tabi hale getirmesi, miisltimanlarr hiddet ve endiqeye salmakta idi. Hind Okyanusu'nda hac ve ticaret yollan iqin Portekiz'lilerle savagan Osmanh Devleti, kuzeyde eskiden krtalar-arasr btiyiik ticaret yollanndan biri oldugunu bildifimiz Orta Asya-Astrrahan-Krrrm yolunu e0 kendi hesabrna canlandrrmayr Eiiphesiz arzu ederdi. Padigah, mektubunda Astrrahan yolunun "menfaat dofuran ticaret,, iqin ehemmiyetini bilhassa igaret etmektedir el. Devlet, nihayet meseleyi ciddiyetle ele almaia karar verdi. II. Siileyman'rn ciliimii ve tecriibesiz II. Selim'in tahta qrkrgr ile bae gcisteren kargagahklar yatremrg, Sadrazam Sokollu Mehmet Paga, ieleri her zamankinden daha kuvvetli bir otorite 88 Karamzin Vlll, 252. se.degt-i Krpqakrrn tarifi hakkrnda brk. lvliiueccim bagr Il, 696. e0 bak. W. Heyd, Hist. d.e commerce du Levant ll, ve 364-4C7. 9r Bak.Ekler vesilca I. Giircistan'dan gelen tiiccarlara engel olduf u iqin Dadyan hakimiue giiuderilen ihtar mektubu: Divan-r hiinrayun nrijhimme defteri 6, s. 411, vesika 867.-Burada, Osmanlr devletinin dtrfrudan dofruya Rusya ile yaptrf r ticarete de temas etmeden geqemiyecegiz. iki taraf arasrnda ilk siyasi miirrasebetlerin bu ticaret meseleleri dolayrsiyle kuruldu$unu biliyoruz (Spuler, Europ. dip., 413). Osmanlr Sarayr, Rusya'ya bilhassa kiirk alnrak iqin ticirlcr giindermekte idi tarihine dofru Rusya'va bazr egya ile beraber samur kiirk ve balrk digi almak iizere bir Ermeni taciri giir,derilmieti (Ekler, vesika II. lll). Az bir miiddet sodra Saray ihtiyacr iqin Rusya'ya giinderilen bir hassa tacirioin Puqab (vb4,) gehriode 350 yiik malr Litvanyalr'larla savas yiiziindeu yaumrs veya ahali tarafrndan yasma edilmigti. Padigah, Qar'a rnektup yazarak. bu mallarrn eksiksiz meydana grkarrlrp gtinderdigi adarna teslim olunmasrnr ve emniyetle.sarayrnrn egigine giinderilmesioi, bildirdi (Ekler, vesika, II) yrlrnda yine Sara.ia sarnur kiirk almak igin iki ticir giinderildi. Bunlardan birisinin iilmesi iizerine iibiiriniin mallarla acele geri giinderilmesi "Moskof krralrna" vazrldr. Padigah rnektubunun sonunda diyor ki: "tn ki sizin dahi bu taraf ta bulunan t6.cirleriniz olrgeldigi iizcre ahsen vcchile ol taraf a verup fieleler' (Ekler, vesika Vlll) ; ayrrca Han'a yazrlan mektupta Rusya'ya kiirk almak iqin giden bir qok ticirlerrn hala,liirrnrecliginden bahsolunuyor (lt{tihimme 7. s.998. vesika 2730). Rusya'ya, daha XIV. asrrrlr Altru ordu devrinde $,rrk ve Garp tacirlerini bu kiirk ticareti qekiyordu; fakat o z:rman bu ticaretin merkezi, Attrn-ordu payrtahtr Saray gehri idi (hak. ial<oubovski, mezkfir eser, s. 143). ile ellerine almr$tr. Devletin drgarda bir ihtildfr yoktu: Imparator Maximilien'le 8 senelik bir sulh muahedesi imzalanmrgtr ($ubat 1568) e2. Lehistan'la da sulh muahedesi yenilendi. PadiEah, Tatar Hanr'na, muahedeye aykln olarak Leh topraklanna akrn yapanlan cezalandrrmasrnr ve "arada olan dostlufa ve muahedeye tamamiyle riayet ettirmesini,, muhtelif defalar ehemmiyetle bildirdi!ij. Keza lstanbul'a gelen lran elgisile de evvelki esaslar iizerinde yeni bir sulh ahitnamesi imzalandr ea. Her tarafta sulh emniyet altrna ahnml$tl yrh baelannda Asttrahan seferi meselesi D i v a n'da rinemle g<irtigtildti. Kuzey'e bir sefer diiqilncesi, Osmanh hrikffmetini qoktanberi meegul ediyordu. Daha Sokollu'dan tince Semiz Ali Paga'nrn Sadrazamhgl esnasrnda, 1563 te, Don'Volga arasrnda bir kanal aqrlmasr ve bu nehirler iizerinde kaleler yaprlmasr diiqiiniilmiig, fakat sonra yukarrda gordiiiiimiiz gibi tehir olunmugtu. Bu meselede devlet adamlan araslnda gciriiq farklarr vardr. Harp taraftan, eneriik bir devlet adamr sayrlan Sadrazam Sokollu Mehmet PaEa bu fikri kuvvetle benimsiyerek f iile qrkarmaga azmetmigti. Fakat II. Selim ile beraber gelen yeni nedimier Sokollu'nun mutlak otoritesini yrprandrrmak iqin her f rrsattan istifadeye gah$ryorlardr. Onlar, bu seferin hayalt bir tegebbtis olduiunu, bo$ yere devleti nihayetsiz masraf ve zarara sokacafrnr ileri stirerek mani olmaia gahetrlar. Fakat kuzey memleketlerindeki durumu yakrndan bilen kimselerin verdiii mal0mata dayanan Sokollu, herkese kargr israr etti ve Padiqah'r da kendi fikrine uj'durdu$5. Genig bir plan halinde tasarlanan bu seferden lmparatorluk 92 Miizakereler hakkrnda bak. Hammer, VI tr..Nernqe ve Alarnan krralr imparator Maksimilyan' a verilen muahedenin Tiirkge rnetni, M'thirrrrne defteri 6, s. 43. es Miihimme defeteri 6, s. 49, vesika 97; s.88, vesika 180; defter 7 s. 1002, vesika ea bak. Hammer, Vl, 205. es bk. Ati, D. T. C. Fakiiltesi yazn)asr, ikiuci Selim saltaoatr, ikinci vekra; kargrla. Peqevi, I Osmantr miiverrihlerinden belli ba9lrl"r, : Ali, Pegcvi, Karaqelebi zidr, Miineceim bagr bu seferden bahsetrniglerdir. Hepsi *iitterek bir kaynaktan avrr:ryrr istifade etmig giiriiniiyorlrrr. Birbirlerine nirzarnn fazlalrklar ve no!<sanlar var. Fakat anlatrg strasl ve izah tarzlarr avnrtl rr. Bu seferden bahseden Hayrullah efendi, Peqevi'yi takip etrnekle bcri. l.icr Ali'd"n ve Hammer'den de istifade etmiqtir (bk. Xll. s.34-36). ts-se6'r.is-segg.,r, Karagelebi z6de'yi tekrarlryor. Biitiin bunlarrn hepsi Sokollu'nr:n rnttvaf f akr yetsizlikle biten bu tegebbiisiiuii gayri miisait bir gekilde tefsir ediyorlar. Bu I:ro-

13 972 HALIL lnrlctr birgok biiytik siyasi faydalar bekliyordu. Vakantivislere g6re, her' qeyden <jnce Azerbeycan ve lran'a yaprlacak seferler iqin kolay bir yol agmak bahis mevzuu idi e6. Don-Volga nehirlerinin birbi' rine en gok yaklagtrfr yerde bir kanal aqrhrsa, Karadeniz'den Hazar denizine gemilerle dofrudan dofruya erzak ve miihimmat sevkolunarak $ark seferleri kolaylagacak, $irvan, Karabaf ve biitiin Giircistan'tn itaatt saflanacak, Devlet, lran'ln en iq bolgelerine sarkmak imkinrnr bulacaktt. Aynr kaynaklara gdre, bunun yantnda Astrrahan'tn Moskof'larrn elinden kurtartlmasr, " B a hr-i z ul e- m d t a,, kadar fetihler yaprlmast, Rus ve Qerkez memleketlerine akrnlarda bulunulmasr da diietiniili.iyordu e7. Fransa elqisinin raporu Osmanh val:antivislerini tamamiyle teyit etmektedir. Ona g<ire gaye "$irvan'a erzak ve miihimmat sevk etmek maksadiyle Hazar denizine inmek iqin Volga ve Don nehirleri arastnda bir kanal aqmaktrr,,. Bunu emniyete almak iqin Moskof'lartn elinden, evvelce Krnm Hant'ntn olan e8 Astrrahan ve Kazan'tn zaptolunmasl dtqiinfrlmekte, Moskova ile bir harp dahi gdze ahnmaktadtr e1). Avus' turya elqisi, Asttrahan't zaptetmek ve btiylece gimal ve qark nikiirler, seferin nael eereyan ettifi hakkrnda da earih bir bilgi vermiyorlar. Bu busustaki nokganrmrzr, o srrada Osnranlt gemilerinde kiire$e konmug Maltsev adrnda bir Moskof clqisinin yazdrkl:,rr vr!: Moskova Argivindeki diger vesikalar' dan qrkarrlan malfimat tamamlryor ( bak. Solovyev, 220 v d. ). Ote taraftaq bu sefer hakkruda istanbul'daki Avusturya elgisi Albert de \J?yss'in raporlarrnda (bak. E. Hurmuzaki, Documente..., Vol II, part l, 588), keza Fr,rnsrz elqisi G' de Grandchamp'rn Paris'e giindercligi raporlarda (E. Charriire, Ndgociations de Ia France dans Ie Lesant ou conespondances, mdmoires et actes diplomatiques, Paris 1853, III, 57,62, 89 \ miihim mal0mata rastlanryor. Biz buolara Osmaolr d i v a n dcfterlerinden qrkarrlan vesikalarr katryoruz. Bu vesikalarru bir ktsmt, A. Refik tarafrndan TOEM de negredildi. (Bahri HazerKaradeniz ksnah ee Ejderhan seferi, sayr 43, 1333, s. 1-14). Biz bu vesikalarr Argiv'de yeniden g6zden gegirdik. A. Refik'in yanlrg okudufu veya atladrgr yerleri notlarda i9aret edecefiz. Bunlardan baqka yeni vesikalar da bulduk. Bunlardan bazrlartur Ekler de negrediyoruz. 96 Pegevi (1.469) kanal aqrlmasrnr Sokollu'nu,,, ir"o seferine bir baglangrg gibi diiqiindiiiiinii siiyler, diier vakaniivisler de agafr yukarr aynr iddiadadrrlar. e? bk. Ali, Pegevi 468 '469, Karagelebi zicle' 447. sa Sahip Giray 1549 da Astr;;,han'r zaptedince yefeni Devlet Giray'r Astr-,'ahan Hanr yapmrgtr (Howorth ll' 354). ee.achever la tranch6e des deulx fleuves du Vulgue et de Thanays, pour aller tomber dans la mer Caspia pour pouvoir mener et conduyre vivreg et rnunitions i Cirvan... et comme ceulx-cy se d6lyb6roient pour s'cn assurer osmanlt - RUS REKABETiNIN MENSEi 373 ticaret mallannr lstanbul'a daha kolay getirmek iqin Padiqah'rn Don-Volga nehirleri arastnda seyrii sefere miisait bir kanal aqniak istedifini soyliiyor 100. Keza o, Moskof'lann ve lranh'larrn bu ige mani olmak istiyeceklerini diiqiinen Trirk'lerin ona grire tedbir aldrklarrnl da ilave ediyor. Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy, hacca giden Buhara'lr ve Hiva'- hlann, Moskof eline diigen Kazan ve Astrrahan'rn kurtarrlmasr iein Padrgah'a miiracaat ettiklerini, onun da bu miiracaatlar neticesinde bfryiik ticart menfaatler getiren Astrrahan'r almak niyetiyle harekete gegtifini yazryor r0r. Nagoy'un bu ifadesi bizim Divan kayrtlarrnrn hemen hemen aynrdrr r02. Divan kayrtlanna g6re, 1569 daki tegebbiisiin hareket noktasr, Harezm Han'rn mektubudur. Padi;ah, 1568 yrh baglarrnda Kefe beyi'ne ve Tatar Han'rna birer yazr grindererek Semerkand'dan, Buhara'dan ve son olarak Harezm Han't Hact Mehmet Han'dan aldrgr mektuplar iizerine, Trirkistanlr hacrlann ve tticcarlann yol emniyetini sailamak uzere Astrrahan'r zaptetmefe karar verdifini bildiriyor ve bu igte muvaffakiyetc varmak iein nasrl hareket olunmasr lizrm geldifi hakkrnda orrlerrrn fikirlerini soruyordu. Tatar Harrr'na yazrlan mektupta " Kazan ve Eiderhan (Astrrahan) vilayetleri eskiden Nogiry'lann elinde idi, gimdi niqin kdfirlerin eline geqmiqtir. lqinde ve etrafrnda kalan Tatar mrrzal arrn'dan kimler vardlr ve ne zaman ve ne sebeple bu kale elden gitmigtir. BUttin bu hususlar hakkrnrla mufassal ve aqrk malrjrnat istcrim. Bu viliyctin fetilr olrrrrnr:r.sr cn miihim iqlerden olduiundan buna kati olarak karar verdim,, cliyordur0;r. Gcirtiliiyor ki, bu ve diier vesikalarda kanal aqrlmasr ile beraber bilhassa, Astrrahan'rn fetiri bahis mev:'ju(iui'. ij,sasen le paz, de prendre deux grandes vill:s du lvloscovite, A sgavoir Hasdraan (Astrakhau) et Cazan...' (lx. Charles'c 14 Mart 1569 t. mektup). r00 <.. Versus Pontum Euxinurn ad faciendem fassam nauiq'abilern ex 'i'ar,aj fluuio in Volgarn amnem qui in mare Caspium influit, eo nirnirurn proposito ut Moscorum ciuitas Hasdracau appellata, celebre in illis locis emp(,rium, 'lurci<:o subiugetur Imperio, quo mercimonia tam septeotriooalia (luanr orientalia eonrmodius constantinoplim deportari queant... ) r l2 Mart 1569-IJurrrruz;rki, ir),r1 yer. (Bu litioce mektubu, degerli arkadagrrnrz Dr. Sarnirn Sinanoglu'l'iirkqeye gevirmigtir). lol Bak. Solovyev, 218. r02 Karqrla. Tatar Hanr'na hiikiim, Ekler, ves. lv; Kefe beyiir'e hiikiirrr, A. ll"fik, s.4, Nagoy, istanbal'un te5el,bij.iilii FIan'dan ci!'rtnmiqti (Solovye, il)nr ver.t. ro3 El<t"t, ves. IV.

14 t74 HALIL inalctr miiverrih Ati ae halk arasrnda bu seferin "Eiderhan ve Kazgan seferi,, diye meghur oldufunu zikreder. Vesikalartmtzda seferin resnri adr "Eiderhan seferi,, dir. Rus ve Avusturya elqilerinin rapor' larr da giiphesiz daha ziyade bunu teyit edecek mahiyettedir. Esasen Osmanh'larrn Kuzey siyaseti hakkrnda yukandan beri verdifimiz izahlar teqebbtisiin tarihi mengeini aqrkca gtistermietir. Her lialde asrl iq, aeafr Volga havzasrnrn Osman6 hakimiyeti altrna sokulmasr idi. Anlaqrldrfrna gcire seferin plinr: evveld Don-Volga arastnda kanal aqmak, gemileri Volga'ya gegirmek ve Volga yoluyla orduyu ve bilhassa toplan Astrrahan iizerine sev' ketmek, oiadan Hazar denizine qrkmaktr' $iiphesiz iki nehir arasrnda bir kanal aqmak ve Asttrahan't zaptetmek suretiyle bu yoldan lran seferleri iqin faydalanmak diigiincesi miihim rol oynuyordu; qiinki o zaman devlet iqin en btiytik bir mesele, Giircistan, Azerbeycan, $irvan iizerinde lran'la olan rekabet idi. Sokollu, ra' kiplerine karqr tegebbtisii en ziyade bu cihetten mtidafaa edebilirdi. Osmanlr Saruy,'na, Giircistan, $irvan beylerinden de, lranlt'lara kar$r 6imaye istemek tizere birbiri arkasrndan elgiler gelmekte idil0{. G6nderilen emir iizerine Kefe beyi Ktrtm Hant ile miigavere ederek Astrrahan'rn fethi iqin neler yapmak lizrm geldigini ve nelere ihtiyacr oldufunu bir defter halinde lstanbul'a bildirmieti 105. Sokoliu, evvela Kefe Sancak beylifine, Qerkes olup bu taraflar hak' krnda etrafh bilgisi olan kabiliyetli bir adamtnt, grkk-t sani def terdarr Kastm'r tayin etti100. Kasrm, Kefe'de bilenlerden rnalfimat topladrfr gibi, hususi surette adamlar gcindererek btilgeyi tetkik ve mesaha ettirdi ve kazrlacak yeri altr deniz mili olarak tesbit etti ro7. r04 Giireistan beyterinden Geor Si ({t/l Melikine hiikiim: }vliihimme defteri 6 s vesika 9'2; Giircistan beylerinden Dadyan melikine hiil<iim : s. 411, ve' sika 867 I Giirci beyleriuden Kiirel (Jt{) melikine hiikiim : rniihimme defterit s. 840, vesika 1301 ve bagkalarr. r05 fa161 Hanr'na nime-i Hiimavun: A. Refik s A. Refik, vesika iizerindeki gu ibareyi almamrg: <tademisioe atlas kise ile giimiig kozalak verildi'. 106 peqevi I Ali, Miinec"i- bagr ve Karagelebi zade'ye giirc, Sokollu, Kasrm beyiu Kefe'den giinderdifi yazrlar iizerine bu kanal igine karar vermigtir. Hammer dc kaual igini. illc defa Kasrm'rn diigiindiisiinii siiyliiy'or (VI, 213)! Fskat knorl tasarrsrnrn daha 1563 te ortaya atrldrsrna yukarrda igaret etmigtik. ro7 Peqevi l Kanalrn kazrlaca!!r yer, Maltsev'io bize hildirdigine giire.perevolok, mevkiinde idi (bk. Solovyev,220\, Perevolok, A. Jenkinson'un 1562 osmanlr - RUS REKABETININ MEN$Ei 375 Sokollu biiyrik bir gayretle igegiriqti. "Eiderhan sefer-i mi.ihimmi,, iqin her tarafa srkr emirler g6nderiyor, nakliyat iqin yeni gemiler ingasr, erzak ve miihimmatln hazrrlanmasr, Imparatorluiun muhtelif yerlerinden gidecek askerlerin harekete geqinlmesi iqin hummah bir faaliyet gosteriyordu. Evvela Kefe'yc, ycrri gcmiler ingasr iqin Hassa reis'lerden iki gemi miihendisi ile ustalar gcinderildi 10s; Azak kalesine mrihimmat yrfrldr. Kefe kadrsrna asker iqin 500 kantar peksimet hazrrlamasl emrolundu r(.)1). Kasrm beyin Kefe'de yeter miktarda zahire bulunmadrirnr bildirmesi tizerine rr0 Anadolu'cia Qorurn beyine, zahire yetigtirmek vazifesi verildi 111. Kefe'ye sekiz gemi ile zahire geldi ve derhal Azak'a sevkolundu 1r2. Yine sefer iein Kefe'de, zenginlerden orduya etlik hayvan tedarik edecek kimseler (celepkeqler) tayin olundu t.t. Astrrahan seferine gidecek orduya gelince, Kasrm bey'e K e f e Bey lerbeyligi verilerek komutan tayin olundu. Silistre, Nigbolu, Amasya, Canik sancaklarrnclaki zeamet ve trmarlrlar, sancak b.yleri komritasrnda, Kiistendil ve Qorum sancaklarr'r ttm arlrlarr Alaybeyl eri komuta.srnda olmak iizere bahara dofru Kasrm Paga'nrn komutasr altrnda toplanmak iizere emir aldrlar rtt. Bu eyalet askerlcrinin yek0nu herhalde clen aqa.ir tarihli huritaslnda Don'la Volga'nrn l.:irbirine en ziyade yaklagtrf;r bugiinkii.st:rlingrad qevresinin adr olarak giisteriliyor. r08 Kefe Sanca$r beyine hiikiirn, 18 lr{uharrem 976: Miihimrne defteri 7, s. 622' vesika 1738' A. R e i i k 'te tarih yanlrglrkla 972 grkmrltrr. Keza ikinci s.trrfla r gj.p-r r defil, u ;.r,jj.l, olrnalr. Ustalarrn Akkerrnr,n'clan accle kayrkla Or'a$zt'na (Perekop) gtirrrlerilmesi hakkrnda, Akkerman beyinc hiikiirn, 9 $cyval 975 : UUnimrne 7, s. 4'26, ves roe Kefe kadrsrna hiikiim: A. Refik, s. 8. ll0 O yrl Krrrrn'rla biiyiik bir krtlrk olmugtu: Solovyev, 279. rrr Kefe beyine hiikiim: Miihimme defeteri 7, s. 626, vesii<a 1748; Qor,r.,, beyine ve Qorum Sancagr kad,larrna hiikiim: rniihimrne dcfeteri 7, s. 759, vesika rr2 Kefe beline hiikiim: Miihiurme 7 s. 945 vesika rr3 Kefe beyine hiikiim : A. Refik, S. 8. lh Kiistendil beyi Han'la Ktnn, muhafazasrn.la, Qorurn beyi,le 50 sipahi ile kendi sancagrnda kalacaktr: Kijst.ndil ve Qorum beylerine htikiimler: A. Refik, s. 10. rrs Kefe beyiue hiikiinr, 4 Recep 976: Miihirnme defcteri 7, s. 972, vesika q. Refik bu vesil.<anrn bagrnda tiuemli bir satrrr atlamrg, buraya ayneo irf tyoruz 6rV. eijla, +.-Li r $-re.;!i e-l:r\- gi!*:- J*ti-:f : o16. j=- s 6)syJ" t.. (,. tt)t? r.!,-j-,f. -!11 I V) s )s.t--(,

15 376 HALIL inalctt< def'ildi r16. Aynca komutanln, Kefe viliyetinde bulunan kale muhafrz askerlerinden istedifi kadannr alabilmesi iqin kale koumutanlartna emir gonderildi 1r?. Kastm PaEa bu askerlerden 'de ordusuna 1000 kiei aldr r18. Kefe'ye donanma ile, biiyiik muhasara toplarr, 98P3, kiirek, ktiliink gibi pek gok kazr dletleri gonderildi. Ayrrca kazr iqleri igin Kefe, Tat-ili, Baltklava, Mengtp ve Taman halkrndan gok miktarda iicretli amele br"-r) qrkanldrlle. Moldavya ve Ef- Iak'den de bir qok asker ve amele gonderildi 120. Aynr zamanda Qerkez kabilelerine -bu arada Jana beylerine, ef; beylerine, JL beyine, J'-)2 beye ve hepsinden iistte tutulan Terek hakimine - Padipah tarafrndan ayn ayn fermanlar gonderilerek kuvvetleri ile Kastm'rn komutasr alttna girmeleri emrolundu 12r. Krrrm Hanr'na gelince, ona, Tatar ordusunu "Kethiida,, ($iip' hesiz Kalgay ) komutasrnda gondermesi ve kendisinin Kiistendil beyi ile Krnm muhafazasrnda kalmasr yazrldr 122. Bu esnada Devlet Giray, Osmanlr sefer teqebbiisrinti, 1563 olduiu gibi Moskova'- ya karqr bir koz gibi kullanarak, kendi siyasetini ytirttmeie qahgryordu. Rus elqisi Nagoy'a diyordu ki : "Mtisliiman yurtlarrnr zapteden Qar'a kargr Sultan, bi.ittin miisliimanlart birleqtirip hareke- 116 Ayni Ali'nin Kavanin-i at-i Osman... adlr eserine giire (XVll. asrr baglan) Kiistendil, Qorum, Amaiya, Canik, Silistre, Nigbolu, Kefe t t m a r ve zeamet sahipleri 160 Zain, ve 3335 timarlr tutuyor; bunlarrn ayrrca C e b c l0'larr iqiu ortalama iki rnisli ilive edilince bu miktar l-rin olur. Rumeli'den giinderilen bu kuvvetlere A. de Wyss de temas ediyor: "Ad haec Duodecim Zanziakys Europeis ioiunctum est ut cum suis ntilitibus ad Tanairn se coiiler.rrrt terrestri itioeye..' (Mez. rapor). ll? Miihirome defteri 7, s. 9?0 vesika El:!cr, vesika, lx' rrrr Kefe beyine lriikiinr' A. Refik, s. 8. ue Pcqevi, 469; Hayrultah ef endi'rle 6000 amele (Xll' 35)' 120 Solovy ev, 220; Fransrz elqisi G. de Grandchamp'ru rap()rtr (14 Mars 1569): ret pour ce f aire qu'ilz f aisaient lever ung incroya[-,le nottrbre de pyonniers et contraignoient la Vallacquye et la Boldavye de leur en envoyer ung grand nomlrre aux despens du Pays,. Keza Avusturya Elqisi A. de Wyss'in rnezk0r raporu c... quibus se couiungent l'ransalpaui atque Moldani eum aliquot Equitum et peditum turmis,. 12l Padigah, biitiin bu Q:rkez beylerine kendi tibileri imiq gibi hitap et' mektedir. bak. Ekler, ves. X. r22 HaD hazretlerine nime-i hiinraygn, Miihimme defteri 7, s, 1()07, vesika osmanlr - RUS REKABETININ MEN$Ei 377 te getirmigtir ve Astrrahan'r zaptederek beni buranrn da Hanr ilan edecektir, en iyisi siz savaqa hacet kalmadan Astrrahan'r bana teslim edin., IV. Ivan, bu teklifi reddetti ta. Obiir taraftan aynr Rus kuynaklanna grire Han, susuzluk, sofuk, krthk gibi giiqliiklerden, ear' rn Astrrahan'a biiyiik bir kuvvet gonderdiginden ve binaenaleyh bu seferin miisbet bir netice vermiyeceginden bahsederek PadiEah'r bundan vaz geqirmefe qaheryor ve bu kuvvetlerin kendisi ile birlikte dofrudan dogruya Moskof iilkesi iizerine gcinderilmesiyle daha miihim bir netice ahnacasrnr s6yliyordu. $ayet muhakkak gitmek l6,zrm geliyorsa, seferi ilk baharda erkenden yapmak ve Asttrahan'r zaptetmek ldzrm geldifini, bu Eehir zaptolunamazsa karersrna, eski gehrin yerine bir kale yaprlarak Rus'lan dainri surette tazyik altrnda tutmak icabettifini bildiriyordu t2{. Han'rn padigahr seferden vazgeqirme tegebbtistinii, Krnm kaynaklan da teyit ediyor:.es-se6'ris-seggar'a g6rer25, Istanbul, Han'a bu sefer hakkrnda fikirlerini sordufu zaman o, biitiin tedbirlerle beraber bu teqebbiisiin mahzurlannr da bildirmigti. Ona gore Azak denizi biiyrik gemilerin girmesine mtsait olacak derecede derin olmayrp ktiqtik gemiler de ekseriya frrtrnah olan Karadeniz'e dayanamaz. Buna mukabil Osmanh devletinin bagka taraflarda me$gul bulurrdugu zaman, bu kanaldan Moskof'lann istifade ederek Krrrm ve Karadeniz sahillerini vurmalart Eok muhtemeldir. Binaenaleyh beklenilen faydalar elde edilemiyecefinden bu tegebbtisten vazgeqmek daha hayrrlr olacaktrr. Han'rn bu gcki)de konugmasr, ;;iiphesiz Moskova'da niifuzunu arttrrmak gayesiyle olacafr gibi, asrl sebep neticede Hanhgrn da bir Osmanh vilayeti durumuna drigecegi korkusu idi. O, Astrrahan'r Osmanh'lartn yardrmr ile, fakat kcndisi iqin almak istiyordu. Gcirtiltiyor ki Hanlrk, daha bu devirde i k i i*paratorluk araslnda kendi niif uz sahasrnr korumak ve arada ezilmemek iqin nazik bir poiitika giitrnek mecburiyetini duyuyordu. Her ne olursa olsun, Sokollu, brittin muhalefetlere rafmen b,r sefere kati olarak azmetmigti. Bu igte en briytik yardrmcrsr Q..- kez Kasrm Paga, onu kuvvetle tegvik etmekte idi 126. Btitiin kt$ r23 Solovyev, 2\9, rt' Aynr yer. lzs s. l0l. tzo [11, aynr yer ; Pegevi, 468.

16 378 HALIL innlctrc hummah hazrrhklarla geqtikten sonrar2?, ilkbaharda donanma, Osmanlt ordusunu Kefe sahillerine grkardr 12s. Burada Krnm Han't ordusiyle geiip bunlara katrldr rze. Kefe'den hep birlikte harekete gegildi. Toplar 500 kieilik bir kuvvetin himayesi altrnda gemilerle Azak'tan Don nchrini takibederek qrkryordu. Askerin erzak ve miihimmatr Azak'ta depo edilmig ve 4C gtinliik erzaklarrnr almalanna mtisarade olunmugtu. Osmanh ordusu bi,iytik bir ihtiyatla ilerliyordu. Qiinki pusu kurmuya qok elveriqli yerleri bulunan Don rrmafr iizerinde Kazak'lann ve Rus kuvvetlerinin taarruzlart her an beklenmekte idi. Fakat orduyu hayrete diigiiren bir keyfiyet olarak, hiq bir taarruz olmadr. Ve ordu beg haftahk bir yiiriiyi.igten sonra biitiin kuvvetleri, amele guruplan ve her tiirlil alat ve 12? Avusturya elgisi diyor ki <<lstanbul'da karada ve denizde yalnrz biiyiik bir harp hazrrlrfr giiriiliiyor, (12 Mart 1569 tarihli mez. raporu)' l2e Sefere katrlan Osmanlr ordusunun mevcudu hakkrnda rivayetler muhteliftir. Osmaolr vakaniivisleri aqrk bir rakarn vermezler; "pek qok yenigeri' z a i m, s i p a h i, c e r e h o r>> giioderildigiui kaydederler. Karaqelebi zade (447', yenigeriler igin.birkaq bio, der. Avusturya elgisi Al' de Wyss, bu sefere katrtanlann miktarrnr, rivayete 96re diye yazar (mez. rapor)! Franstz elqisi, Ietanbul'dan otuz galer ile ii9 binden ziyade yeniqeri ve yiiz kadar gemiyle miihimmat ve tevazrm giinderildigini kaydeder (lx. Charlea'a 14 Mart 1569 tarihli yazrsr). Hammer'e gdre (VI, 213), Astrrahan'a 10,000 yenigeri, siivari gitmiq ve Azak'a onbeg kadrrga 96nderilmigti. Ayrrcs Tatar, buntara iltihak etmig. Karamzio (aynr yer), 15 bin sipahi 2000 yeniqeri diyor. Hayrrrllah efendi (Xtl, 35) ve A. Refik sipahi, 3000 yeniqeri adetlerini veriy.'rlar. Solovyev (S.220) Karumzin'i tckrar ediyor. Biz, yuk'rrt,lu, gitlen sipahi miktarrnr resmi vesikalara giire bin olarak tahmin etmigtik. Yenigeriler iqin elimizde bir vesika yoktur. Bunuula beraber 3000 rakamr en ziyade kabule gayaodrr. Herhalde Osmanlr ordusu ancak bir Beylerbeyi komutastnda hareket edecek biiyfikliikte qok kalabalrk olmtyan bir ordu idi. Galiba Karamzin'in, herhalde Krrrm'daki Rus ajanlann:n ifadelcrine dayanarak verdigi rakam, hakikate en yakrn giiriiuiiyor. r2e Yukarda Kalgay'rn giinderilecefi emredildifi halde Han, sefere bizzat igtirik etmig olacaktrr. Gerek Osmanlr vakaniivisleri gerekse o zaman Osmanlr gemilerinde egir bulunan Maltsev'in miigahedesi ( Solovyev, 22O, 22ll Han'tn bizzat sefere geldigiui teyit etmektedir. Sarih bir delil, Krrtm Bagbeyi $irio Ali Bey'e giinderilen 11 eylfil 1587 tsrihli vesikadrr: Bunda.D e v I e t G i r ay H a n'rn ist6m askrini dogru yoldan gtitiirmedigi ssrp ycrlerden g ii t ii r d ii g ii>> kaydediliyor (Verikanrn sureti: A. Refik, s. 13). Han ordusunun mevcuduna getince, gerclc Rus gerek Osmanlr kaynalclarr 50'000 96rterir' ler. Krrrm ordusu iqin ckscriya yuvarlak heeap verilen 50000, rakamlannt higbir zaman oldufu gibi almamahdrr. osmanr,r - RUS REKABETiNIN MEN$EI 379 edevatiyle evvelee tesbit olunan Perevolok mevkiine geldi.derhal kanahn kazrlmasrna baelandr (1569 Afustos baqlarr)ri. osman- It'lar burada tiq ay kadar devamh bir qekilde qahqarak kanaln iigte birini 13r kazdrlar. Sokollu, girigtif'i bu ciiretli iei muvaffakiyetli bir neticeye eri$tirmek igin Kasrm'a Istanbul'dan yeniden gcmilt:rlc yardlm gonderiyordu rs?. lstanbul'un baelrc:r korkusu Moskof 'larla lranlt'lartn birleqerek miigterek bir harekette bulunmalarr idi13i. Moskova, kendisine ait saydrfr iilkeler tizerinde bu Osmanh seferini dtigmanca bir hareket saymakla beraber, kendi bagrna bir Laarruzda bulunarak Osmanh Imparatorlugu ile aqrk bir savaqa atrlmrya cesaret edemiyordu. osmanh'lar, briyle bir sava$r gi)ze almrglar ve hazrrhklannr ona g6re yapmr$lardl *r. Esasen gatt,t memleketleri iqin lsveq'le ve Litvanya-Lehistan'la sava$lar, Rusya'nrn btittin kuvvetlerini tutmrya kafi geliyordu. Fakat eur, daha krgrn bu sefer tegebbiisiinden haberdar olur olmaz, Iral'a bir elr30 M a lt s e v'in yazdrklarr: Sotovyev,220. peret,olok hakkruda yukarda uot Burada Don'a diikiileu Karpovka gayt Volga'ya 15 kilometre kadar yaklagmaktadtr. Osmanlrlar kazrtacak mesafeyi altr mil tilgtiiklerine giire galiba bu 98yrn meubatot Volga ile birlegtirmek istiyortardr. Karagelebi zide (Ravda, 447) <Don nehrioin menbarndan votg"'ya iki milkazmakla iki nehrin birlegecef ini' eiiyliiyor. Acaba Karpovka qayrnr Don uehrinin menbat ml saylyor? Osmaotr vaka'uiivisleri kanat aqrtan btilgede. Eicl erhan >> adiyle "camiler, hamamlar ve medreselerinin izleri meydanda oluo ". iginde higbir insan buluomtyan eski bir isl6m gehri, tasvir etmektedirler. Don'la Volga'nr' yak- Iagtrfrverdeitit (Votga)rrmaSriizerindekiharapgehirYeni-Saray-1d,.?Altrn orduoun payit^htr Ycrri-Snray gchriuin Stalingracl civnrrrrdn lrugiinki ufrrk'l-r,,ry.rv kasabasr yerinde brrlundugu sod zarnadlarda tesbit olunnrugtur ( llak. la,kousovski mez' eser 70). Fakat vakantivislerin bahsettifi gehir, herhalde eski Astrrahan'dtr' Moskof istilisrndan sonra terkolunan bu gehrin kanal aqrlan h<ilgede gtisterilmesi gu esas hatadan grkryor: Agafrda anlatacafrmrz gibi Kasrm paqa, kanalr ikmile muvsffak olamayrnca, eylfit ortalarroda buradao Astrrahan (Ej,lerhan) iizerine inerek Rus kuvvetlerinin muhaf aza ettif i Yenr Astrahao iio ijn6e ordugih lcuracaktrr. igte Osmantr vakaniivislerinde ayrr ayrr zamaulardaki bu iki hareket birbirine karrgtrrrlmrgtrr. Onlar hepsi, miigterek kaynafa tibi olarak Kefe'den do$rudan dofruya Artrrahan iiniine getiodigini ve kanal agrlrnasrna baglandrgrnr siiyliiyorlar. 13l Pegevi,ll,469; Ali, "yo, ycr; Miineccim hagr, aynr yer; fs-seb'ijs- seggar,a giire (s. 100.).yarrsr kazrlmrgtr. 133 Franstz elqisinin M. de Foix'ya 30 afustos 1569 tarihli mcktubu: C6arriire, Ill, Fraustz elqieiniu i4 mart 1569 tarihli raporu ve Al. de Wyss'in raporu. 13{ Al. de!7yss'in mezkfir raporu.

17 380 HALIL innr.ctr qisini, l. P. Novosiltsey'i tiq dsrt yfrz atla gflndermig, Osmanh te' Eebbiistiniin lran iqin tehlikelerini anlatarak bu memleketi Osmanhlar aleyhine krgkrrtmrg r3s u. lran'la bir ittifak yapmrya qahgmrgtr 180. Filvaki lran'hlar, Moskova'ntn bu tavsiyelerini ciddiyetle nazarr itibare alarak hazrrhfa bagladrlar 137. Galiba Mosko' va'dan topqu ve sair yardrm da aldrlar r3e. lstanbul, A$ustosa dofru, lranh'lartn muhtemel bir tegebbtisiine mini olmak gayesiyle Iran hududunda Van'a, Anadolu beylerbeyisiyle birlikte 24 Sancak beyi ve 4000 yeniqeri gonderdi 13e. Ote taraftan Tiirkistan Han't 1a0, kanaltn kaztlmaslna karet lran $ahr'nrn herhangi bir hareketine mdni olacaftnr Padigtrh'a vaad etmieti r41. Bu suretle Osmanh'lar, lran't geriden de tehdit ediyorlardt, Gerqekten ne lran ne de Moskova bir taarruzda bulunamadrlar. Kanal meselesi boylece geniq bir siyasi faaliyete sebep oldufu halde, kanaltn kazrlmasr yava$ gidiyordu. Mevsim ilerledifi, gtinler krsalmafa ve gi' malin miithig sosuklan kendini hissettirmiye bagladrfr halde, kanahn ancak tiqte biri kazrlabilmigti. Kastrn Paga, Astrrahan iizerine gitmek iqin toplann ve miihimmattn yfiklii bulundufu gemi' leri, vaktiyle lstanbul Fatih'i II. Mehmet'in yaptrfr gibi, karada krzaklarla yiiriitmek ve Volga'ya gegirmek istedi. Han, geri dci' niilmesini tavsiye ediyor, Tatar askerleri bu sahalarda krqrn banntlamryacaftnr orduda yayryorlardt r{1. Aynr zamanda Astrrahan Tatar'larrndan murahhaslar gelerek Kasrm Pagayr, gemileri Volga'ya gegirmekten ve kanal tegebbiisiinden vazgeqirdiler ve siiratle Astrrahan i.izerine yiiriimefe ikna ettiler. Onlar, sonradan vakta- Iarrn isbat ettifi gibi, Astrrahanlt'lartn ve Nogay'lartn kendisiyle birlegeceklerini de vaat etmiq olsalar gerektir. Eylfrl ortalarrnda Kasrm PaEa, ordusryle Astrrahan'a yaklagtr. Ruslar, Astrahan't zap' osmanlr - RUS REKABETININ MEN$EI tettikten sonra eski miisliiman gehrini brrakarak 12 kilometre ka- 9ur cenupta bir ada iizerinde yeni bir kale yapmrglardr. Kasrm Paga, iyi sildhh muhafrz askerleriyle takviye olunrnut bu milstdhkem kaleye taarruza cesaret edemedi. Fakat o gelince, kaledeki miis- Itimanlar qoluk gocuklan ve sildhlariyle karqrlayrp sevinqle O.smanlr ordusuna k:rtrldrlar; kurbanlar kcstilcr ve Osnranlr itskcrini kalcyc taarruza tegvik ettiler ra3. Kasrm, toplarrn geride kalmrg olmasr ve krqrn gelmesi sebebiyle, kaleyi muntazam bir muhasaraya tegebbiis etmedi. Yeni'Astrrahan kalesine srirnmre olan Rus kuvvetleriyle ancak bazt ufak qarprgmalar olmug gcirtintiyor. Bu srrada alrnan esirlerden bazrlarr sallar yaparak kaqmaia ve Tiirk ordusunda ellerine geqirdikleri sildhlarr, krirek ve Eapa gibi Aletleri nehre dcikerek tekrar kalelerine girmiye muvaffak oldular. Bu hadise Tiirk askeri arasrnda biiyiik bir yeis dofurdu r{a. Kasrm paea, eski Astrrahan gehrinin harabeleri i.izerinde bir kale yaparak krgr burada geqirmeyi 1a5 vs baharda kaleye taarruz etmeyi driqiiniiyordu. Ktrtm kuvvetleri krqlamak iizere memleketlerine dcineceklerdi. Komutanrn bu kararrnr cigrenen orduda umumf bir galeyan baqladr. Maltsev'e gore Paga'nrn huzuruna qrkrp goyle dediler:,,burada krghyamayrz, aqhktan ciluriiz. Padigahrmrz iie yrlhk erzak vesaire verdi. Fakat siz onlan hep Azak'ta brraktrrdlnrz ve bize krrk grinltik yiyecek aldrrdrnrz. Astrrahan'lrlar bizi doyuramazlar.,, Yeniqeriler de tamamiyle isyan halinde idiler. onlar da "biz Krrrm Hanr ile beraber dcinecefiz; sen Padiqah'r aldattrn, senin yiiztinden Padiqahr'mrz Devlet Giray'r dinlemedi. Halbuki Han'rn Padiqah'a yazclrklarr ve sana bizim yanrmrzda sciyledikleri h.p clofru qrktr,, diyorlardr. Yurtlanna d<inmiye haztrlanan Krrrmh'larrn krern qiddeti fiakkrnda ur [1;, synr yer; Peqevi'nin (1,470). Osmanlr'larla gelip birl"qtigi'i sdyledigi Nogay herhalde buular otacaktrr. It5 Frallrr clgieiuir 14 mart tarilli reporu, ]li t'i lji' :t't t"' r!6 Spulcr, 416. rt? Ayar rapor. Ali' Artrrahan hakttrodagu rnalimatr vcriyor: Ruslar, islirn clin<ter pchri rts zeptcdiocc Solovycv, 222. K'r'm HsD"urn yatma ctmcsi korkulu ilc iqirdc oturrnartrlar. Votga' rle Frsrlrz clgirinia 30 rfuaro trrihli raporu, gerl hududuodaki be- Tatar'lano oturdulu :i: :'.ti"l'd,: bir adayr kuvvetli bir kaic yaparak burayr rrt6klar hakkrnda keze Vcocdik clgiri Barbaro'nun rrporu: Hlmmcr vl. 212 Dtt lchrr hrlidc gctirdilcr vc kaleoin igioc tiifcrlli rnuhafrz lruvvetlcri yerlegtirdilcr. Dot 2. Jcnkinron haritagrnda (1562).Elki.Arthhan,a ve.yeui-artrabao,a t& Frgrrrz ctpiririn rrporuoda.jacha Turquima, bctki.grh-, Tcrrtrimc,nir ingiliz.kraliqeri Eliseboth tarafrndaa gi;ndcrilen vc - i:l:t^:]::1,"u": Korkune lvud trtarrndar g6rcvl.rdirilcn bozulmug 1cllidir. JcoLirroo, Artrrahro-Hrzar deuizi yoliylc Aaya'-!.r FraDrrz clgiririn 14 mert terihli rrporu. ya yooi hit ticrrct volu arryordu: F. Grcrard, Crandeu r ct dlcadcnce de r$ g6feyy6s,22o. r'asie, c Er

18 IE' HALIL INALCIK sdyledikleri askeri biisbiittin korkutuyordu. Aynr sahalarda vak' tiyle Timur ordusunun yaptrfr gibi, asker, itirazlannr hakh goster' mek igin gece ile giind0z arasrndaki biiyiik farklar yiiztinden namaz vakitlerini ;agrrdrklannr one siiriiyorlardt 1as. OUtir taraftan Moskof Qarr'nrn iki Voyvoda komutasrnda Astrrahan'a bir imdat ordusu sevkettifi, lran $ahr'nrn Rus'larla ittifak yaptrfr haberleri geldi 1{?. Nogay'lann gizlice Rus'larla anlaqtrklan Sayralarr da dolagryordu 148. Hiilasa, ordunun kuvve-i maneviyesi temamiyle krnlmrg, bozgun ba; gostermigti. Ordu dagrlmaia ve takrm takrm gciq et' mefe baqladr rae. Sonunda Kasrm Paga da, odundan yaptrrmrg ol' duiu miistahkem ordugahrnr yakarak ric'ata karar verdi (20 Eyliil 1569). Ordunun nakline imkin olmryan a$rrhklarr qukurlar kaztlarak gomiildii. Kasrm, Astrrahan'dan 60 kilometre kadar uzaklag' mretr ki, lstanbul'dan PadiEah'rn bir fermantnr aldr. Bunda PadiEah, Astrrahan <iniinde krglamasrnr emrediyor, ilkbaharda kendisine yar' drm olarak, kuvvetli bir ordu gcinderilece$ini ve Moskof'lart me$' gul etmek iqin Ktrtm Hanr ile damadrntn (giiphesiz Piyale PaEa) Rusya tizerine yiirtiyece!'ini bildiriyordu 160. Sokollu, Moskova ilc bir savaea da mtincer oisa, bu tegebbiisten muhakkak mtisbet bir netice almafa azmetmig gtiriinmektedir. Hususiyle bu, yeni Padi' gah'tn saltanat devrinde ilk seferdi. Fakat bozgun.r uiramrg ordu ric'ata devam etti. $imalf Kafkasya'nrn qorak stepierinde Azak'a kadar bir ay stiren bu ric'at qok zahmetli oldu. Karaqelebi zade'ye gdre, bu qorak ve susuz qcillercie askerin yarlsl telef oldu tbr. $riphesiz bahara Azak'tan yeni bir sefer diigtintiltiyordu. Fakat ordu d6ner dcinmez, 1569 llktegrininde, Azak'taki depolarrn biiyrik bir yangrnda yanmasr biittin iimitleri suya dirqtirdti. 1'6 Pegevi, 47O; Ali, aynr yer. laz lrl "11".v'in bir esirdeu aldrfr mal0mata giire, Qar, Volga yolryle kiginin bagrnda Petr Screbryannyi'yi yola grkarmrg ve karadan Dmitriyeviq Belsxi komutasrnda da 100 bin kigilik bagka bir orrlu revketmigtir. Keza itaa $ahr, Mor' kova'ya elgi giiudererek Tiirk'lerin Astrrahau'dan iran'r yol aradrklartnr bildirmig ve Qar'dan yardrrn istcmiqti. Buna kargr Qar, $ah'a elgisi Alekscy Hoznikov'la birliktc 100 top giiudermigtir (Solovyev, 221). lre Solovyev' aydl ycr. rrc Ali, aynr yer ; Miineccim baqr III, 522' rso Solovy ev, 221, rsr Ravdat.fil-ebrdr,447;getiu yollardan yaprlan bu ric'at halckrnda 995 teribli bir hiikiimdc reami bir igarct var: balc. A. Rcfik, g. 13. OSMANLI. RUS REKABETiNIN MENSEI Fransrz elqisinin raporuna g6re, 2000 ken[al barut patl:rdr, kalede bin kiei oldti, bi,ittin miihimmat ve geri getirilebilmig olan harp malzemesi mahvoldu r52. Bu yangrnr verriqerilerin kasten grkardrir, yahut hiq olmazsa s<indiiriilmesinde ihmal gosterdiklcri santlryordu r;3. Macaristan ovalanrrda ganimctlcri bol savaqlarda bulunan asker, steplerde bu uzak ve zahmetli seferleri istemiyordu, Ote taraftan, bu esnada Devleti, Arabistan qollerinin bir ucunda, Yemen'deki btiytik isyan fazla meggul ediyordu r51. Bu kadar masraf ve gayretlerle giri.lilen Astrrahan seferi bciylece tam bir hezimetle neticelenmigti. Irparatorlu!'u, hakiki manasiyle cihangum0l bir h.ge*onya siyasetine gdtiirmek iqin Hint okyanusunda, Hazar $imalinde diinyanrn biiyiik ticart ve strateiik yollartnda Osmanlr hakimiyetir'i kurmak istiyen briytik devtet adamr Sokollu'nun bu teqebbtisri, gahsi entrikalar, kiigiik menfaatler ufrurta sabota! edilmieti. Padi,sah, blr te'seblriistin biittin mestliyetini Sadrazam iizerine ytikledi, orlu ve:rirler huzuru;rda "biitiirt masraflar ve zayiat hesap edilip saner ocietilmek lazrmdrr,, diye azarladr rsi. gu sonuq, drgarda yabancr devletler tarafrndan da bir hezimet olarak teldkki edildi r;s. osmanlr'lara gcire muvaffakiyetsizlifin baghca sebebi K r r r m H a n'r idi. O, Divdn kayrtlarrnda yazr!drgr gibi, Astrrahan'rn fetholunmasrnr isterniyordu 1i?. Britiin Osmanlr vakaniivisleri bir iddiayl tekrarlamaktadrrlar. Orrlara gdre, ordunun miilrirnnrlt vc zahiresi fazlasiyle vardt, bir di.iqman taarruzuna uiramamrelardr r,,.; 152 Fransrz elgisinin l6 ilktegrin 1569 tarihli yazrsr (Charriire Ill, 89). lss Hammer, Vl, 211. rs4 Bu tarihlere ait Divin miihimme defterleri, 6 ve 7 nci defterler temamiyle bu isyana ait emirlerle doludur. Div6o'rn belli baglr meggalesi Arabirtau iryanr olmue giiriiniiyor. lss Peqevi l, 470; Ali, aynr yer. 156 bak. Fransrz elgisinin l6 ilktegrio 1569 tarihli raporu. ls7 '4;111 6-v/ -lxi.r5u-.jr-,u^.gjllr 6s.:!'b;:jrr $irin Ali lley'e hiikiim : A. Refik, s Hammer (VI, 213) Karamziu'den naklederek, Knaz.Serebryannyi kurnaldarrnda 15 bin Rus'uo, amele iiz.rine taarruz ederek bunlarr dagrttr[rnl, sonrb Artrrahan muhafrzlarlntn kuvvetli bir yiiriiyiigle Tiirkleri biiyiik zayiatla piir!.iirttfiklcrini, yardrma gelen Tatar ordusunun da temarniyle per;gao veya erir e<l ildifini s6yler ki, nc Osm.tnlr ordusunda bulunau Rus esiri M a lt s e v, ne de s83

19 384 HAt.iL ittrt-crt< fakat beyleriyle mtizakere eden Han 15e, krgrn Eiddetinden ve saire den bahs ile Osmanh ordusunun iqinde korkutucu haberler 1r3ysvsft bozgunluk qrkardr ve bu felaketli ric'ata sebep oldu. Yine Osmanh vakaniivislerine gore, Krnmh'lar Osmanh'larrn Astrrahan't zaptederek burada yerleemelerini istemiyor-lardr. Qrinki, bu suretle llanlr- Srn niifuz ve ehernmiyetinin kalmryacairndan, belki neticede bizzat Krrrm'rn da bir Osmanh valisi idaresine verileceiinden korku' yn'lardr 160. Osmanh vakaniivslerinin bu iddialarr yanhq defildir. Krrrm beyleri, Osrnanlr hdkimiyetinin kuzeyde kuvvetlenmesini hakikaten istemezlerdi. Bunun sebeplerini yukarrda umumi surette gristerdik. Han, Eimdi Moskova ile girigtiii miizakerelerde, sciyledigi scizlerle bunu temamiyle teyit ediyor : Kont Suleq'e soyledifi scizler arastnda diyordu ki : "Asttrahan'tn cjniine gelince ben trmagl geqerek gehre taarruz etmedim. Bunu Moskof Qart'ntn hatrrr igin ve kendim iqin yapryordum. Ben Astrrahan'rn Tiirklerin eline geernesini istemiyordum. Boylece kendime hizmet ettim ve Ktrtm't Tiirk'lerin eline brrakmak istemedim,,r0r. Onun Moskova ile hususi bir rnaksatla boyle konugtuiunu ciiigiinsek dahi, bu hareketi igin gosterdiii sebep 'Astrraltan'rn zaptrndan sonra Krrtm'tn da Osmanh'lartn eline dtigecefi - dikkate de' fer. Onun, daha dofrusu, Ktrtm aristokrasisinin di.igiincesi bu Tiirk kayuaktarr bunlarr teyit edecek higbir kayrt ihtiva etmezler. Ancak yukarrda siiyledigimiz gibi, Serebryannyi idaresinde bir Rus ordusuuun ilerledigi {ayrasr gelmigtir. Bu rus kuvvetioin Perevolok'da kalmrg olan bir krsrrrr amele ijzerine hiicum etmig olmasr ihtimalden uzak defildir. Herhalde Astrrahan'daki Rus'larla bazr qarprgmalar olmakla beraber, ehemmiyetli bir savaq olnramlgtrr. S o I o v y e v, bunu tamamiyle teyit ediyor. Hammer, Osmanlr'lartn ric'at ederken g6lterde ve bataklrklarda Tatar krlavuzlarr yiiziinderr yollartnr gagrrdrklartnt, Krrrmlr'larrn ihanet ettigioi ve istanbul'a ancak 7 bio kiqinin diinebildigiui tekrar' Iar. Tatar Hanr'nrn ihanetle Osmanlr ordusunu ktitii yoltardan getirdigi ve ordu' nud yarr yanya zayiata u$radrfr vesikalarda da teyit olunmaktadrr. Bak. $irin Ali Beye mezkfir hiikiim ve Karagelebi zsde, 441. lse Krrrm Hanlrfrnr hakikatta bir kabile aristokrasisi idare etmektedir. Krrrm Hanlarr, biitiin miihim iglerde.diirt Karagu'denilen diirt miihim kabilenin beyleriyle toplanrp miizakere ettilcten sonra bir karar alabilirlerdi. Hatta, bizzat hanlaln tayin indebu beyleriu miihim roller oynadrfr gok defa giirfilmiigtiir. Mii' neccim bagr (ltl, 522), Devlet Giray'rn meseleyi beylerle miizakere ettiiini ve onlarrn reyioe g6re hareket ottifini igaret eder. rco [1i, aydt yer ; Miincecim bagr III, r Solovy ev' OSMANLI. iius REKABETiI.IIN MENSEi olunca, Krrrmlr'larrn, teqebbiistin muvaf f akryetine yardlm etmemelerini tabii bir s'rnuq olarak diigiinmelidir. Han,.:iiphesiz Istanbul'da Sokollu'nun bu teeebbiisiine engel olmak istryen muhalif partidende cesaret ahyordu. Esasen Han, AstrrlSan sefcri bu suretle ncticclcrrdikterr sorrril Moskova ile tcrrurs tcsis etti ve bir mektupla elqisini g<indererek Astrrahan'r ve Kazan'l kendisi igin istedi. Aynca hediyeleri 102 ve uzun zamandlr Moskova'dan gcinderilmiyen elgisi Yamboldu ile ltl1 Krrrm'daki Rus elqisi Nagoy'un defietirilmelerini istedi. Osmanlt'lartn baharda ikinci sef erini beklemekte olan Ivan, Ktrtm Hant'ntn kendisi iqin faydah olabileceiini clrigtinerek tats bir dille cevap verdi. o, Han'rn, Kazan ve Astrrahan iizerincieki isteklerini reddetmek!e beraber, Mehmet Giray devrindeki hediyeleri vermek ilzere mtizakerelerin aqrlmasrnr kabul ediyordu ru{. Q a r'rn durumu gerqe kten qok rrazikti. Garpta,lsveq ve Lehistan'la miicadele, en nazik bir safhada idi. ilkbaharda Krrrm Hanr, Moskova iizerine yiirtirken, Osmanh'larrn Astrrahan'a taarruz etmeleri ve "lsyan etmek iqin Tiirkler'in Volga mansabrnda ufak bir muvaffakiyetini bekliyen Kazanlr'lann,,rN ayaklanmasr ile Volga havzasl tekrar Moskova'nln elinden qrkaeak ve lvan'rn geng imparatorluf u hemen hemen Mehmet Giray'rnki kadar qabuk gcikmii$ olacaktlr00. Doiu-Avrupa'nrn gcibeginde, bu bdlgenin baghca yollan olan btiyrik rrmaklann bagrnda kurulan bu yeniimparulorluf un mukadderatt, bu strada kudretinin en yiiksek noktasrnda olan Osmanlt lmparatorluiunun vuracagl darbe ile belli olacaktr. Bu, 163 Bin ruble para, kiirk vesaire. Han'" ve akrabalarrna Qar tarafrod.o her yrl giinderilen ve 'Tryrs'derrilen bu vergi -hediyelerin defterleri iqin bak. Feyizhan-Zeroov, JI. selim'in Qar'a yazdrgr mektuba 96re (Fericlun ll, 461) Qar, b,r elqinin d6rt beg yrldrr Krrrrn'a diinrnesi.e rniisaade etrniyor.ru. 16{ Solovyev, aynr yer. 166 Volga havzastnda Tiirk-Tatar halkruro Moskof hakimiyeti altrna diiqmesi Moskof Qarlrfr'orn kurrrlugunda en iinemli bir merhaledir. [iu suretle yalurz biiytik Volga ticaret yolu ele geqmiyor, yalnrz ateqli sil6hlardan mahrum, binaenaleyh istiliya hazrr bir Asya, Moskof kuvvetleri iintinde aqrlrnryor; zlrrrrirncl:r Garp'ta Litvan-va - Lehistan'a kargl savhgilrr,la qok l,ii yiik.,,ararlrfr ^yor riokr,na,r [-rir gok savagcr gru1.'lar Qarlr!: orcj ularrua kirt,lrvorri u. 3E5

20 3t6 HALiL irunlctr Dofu-Avrupa tarihinin hakikaten bir doniim noktast idi. Miit' hiq lvan, durumun biittin nezaketini kavramak kiyasetini g6sterdi. Ve her ne bahasrna olursa olsun lstanbul'la uzlagma yolunu aradr. Dort yrl 6nce tahta grkan II. Selim'in culfisunu tebrik bahanesiyle elqisi Novosiltsev'i acele lstanbul'a g<inderdi (1570 bahan). Elqinin vazifesi Padigah'r {r)ar'rn iyi niyetlerine inandrrmak ve barrqr safilamaktr Ilktegrininde 50 kieiiik bir heyet halinde Azak'a, oradan Kefe'ye gelen Moskof elqisi igin lstanbul'dan Kefe beyine yazrlan yaztda "lmparatorluk egifimiz daima aqrktrr. Dostluk iqin olsun, dtigmanhk iqin olsun gelenler men ve red edilmez,, deniyor ve Padigah, Kefe'den gemi ile elqinin getirilmesi iqin hassa reislerden Mustafa'yr gonderiyordu167. lvan, Padiqah'a gonderdigi mektuptaros kendisini, birgok un' vanlart arastnda "Kazan ve Astrrahan'tn sahibi,, olarak zikretmekte, atalariyle Sultan II. Bayezit, I. Selim ve Siileyman arastndaki dostqa mektupiaqmalardan bahsetmekte ve Etiyle devam etmektedir: Tahta ciilfisunuzu tebrik etmek ve aradaki dostluiu kuvvetlendirmek iqin elqilerimizi lstanbul'a gon dermek qarelerini ararken " sizin ask erinizin Kefe ve Azak tarafrndan bizim Astrrahan kalemiz iizerine geldiklerini haber verdiler. Buna gok hayret ettik.,, $ayet Eimdi arada birdtigmanhk sebebi varsa sizinle dostlufu nasrl iade edebileceiimizi bildiriniz. Bu ie herhalde, arada fesatct kimselerin dedikodusiyle olmuetur. Qat, mektubu "bu yazr Astrrahan beyliiimizin 15 inci senesinde yazrlmretrr,, diye bitiriyordu. Ayrrca Novosiltsev, Astrrahan seferine baghca sebep gibi goriinen bir nokta iizerirrdc durdu ve Qar'tn miisliimanlart hiq bir zaman tazyik etmedifini, lslam'rn diiqmanr defil' hdmisi oldu$unu, camileri ytkmadrf rnr, isldmlar r kendi din ve idetlerinde hertarafta serbest brraktrirnr misdllerle isbat etmiye gahqtr roo Qar'ro gok dostane mektubuna rafmen, lstanbul'da elqiye 6.det olan riayet gtisterilrnedi. Padigah, kabul merasiminde (3. VII' 1570) Qar'tn srhhatrnr sormaktan kasden kaqrndr ve elqiye mttad ziyafet verilmedi r?0. Fakat Osmanh devleti cic savaqr pek istemiyordu. IVIutlak bir otoriteye sahip bulunan bir Sokollu 16? Ekler, vesika Xll. 168 Feridun'un rnringcdf'rnda (ll, 465) bu mektubuu iiirkqeri ve cevabr Yardrr..Ekler) atastnl Padigah'ru cevabtnt koyuyoruz (vesika XI)' Gerek Hammer gerrkse Solovyev'in, bu miihim mektubu giirdiikleri anlagrlryor. roe Solovyev, 222. r7o Hammer VI, 215. osmanlt - RUS REKABETINiN MEN$Ei bile artrk 1569 tecriibesini tekrarlamrya cesaret edemezdi. Kuzey'de yaprlacak herhangi bir sefere, artrk devleti zarara sokan neticesiz bir tegebbiis gcizii ile bakrlryordu. Ve bu noktai nazar, Osmanlr hiik0meti, 18 sene sonra Orta - Asya Han'rnrn tahrikiyle bir daha harekete geqmeye teeebbiis edinciye kadar bu qekilde devam etti. Devlet, gimdi kuzeyde igleri temamiyle Krrr m Hanr'nrn tegebbiislerine brrakryordu. Padiqah, Qar'a gcinderdiii cevaptal?z "Kaprmrza dostluk ve samimiyetle intisap eden hiikrimdarlarr hazineler ve memleketler vererek bartga kavuqturur, onlarr diferleri arasrnda miimtaz krlarrz,, diye baghyor. Briylece, zlmnen kendisine tabi saydrir Kazan ve Astrrahan'r Moskova'ya bagrglayabilece!.ini, ancak ear;,n kendisine baflanmasr lizrmgeldifini anlatmak istiyordu. Bundan sonra Astrrahan iqin neden kuvvet gcinderdifini izah ediyor ve diyordu ki, Fatih lvlehmet'in "Kefe vildyetini fethettiiinden teri Krrrm vilayeti Hanlarr ve Qerkes memleketleri beyleri (banlarr) bize tdbi olmuqlardrr,, halbuki siz "lmparatorluiumuz iilkelerine dahil bulunan Kabartay vildyetinde eski dostluia aykrn olarak kale yaptrnrz ve bundan bagka Hacr-Tarhan (Astrrahan) taraflanndan Degt-i krpqak ve Maverdiinnehr miisliimanlarr bu tarafa gelirken adamlarrnrz onlarrn yollarrnr kapadrlar. O taraflardaki btittin beyler ve sultanlar kaprmrza bagvurarak himaye ve yardrm istediler. Bunun iizerinedir ki ben de Krrtm Hanr ile beylerimderr bazrlarrnr gcinderdim,,. Krnm Hanr, elqisini dort beg yrldrr gtindermedifiniz iqin, bizim askerirnizle memleketinize kae defa akrn etmek istedifi halde, biz, dostluiumuz sebebiyle ona miisaade vermedik ve "hudut boyunda iki yrlhk.sefer hazrrhir yaprlmre bulunduiu halde (fakat bu hazrrlrklarin Azak'da mahvoldufunu biliyoruz) yalnrz o tarafa nezaret ile iktifa ederek memleketinizden hig bir yere zarar erietirmedik,,. Bu sozlerde barrg isteii agikdrdrr. Bundan sonra Padigah, barrgrn iadesi iqin Qar,rn sorduf;u Eartlarr bildiriyor: "1- Astrrahan yolunun aqrlmasr, 2- Kabartay iqinde ltuslar tarafrndan yaprlmrg olan kalenin yrkrlmasr, 3- Osmanh iilkesine geqen yolcularrn emniyetle gidip gelmesi, 4- Han'rn elqisinin dcinmesine mrisaade olunmasr,,. Bu nrusalahanrn ebediyen stirmesi temennisi ile mektuba son veriliyor. Bu mektup, iki imparatorluk arasrndaki miinasebetlerin ve ih- 172 Ekler, ves. XI. 3r7