FİDE ZARARLILARI Tohum Sineği Sebzelerde Telkurdu (Agriotes spp.)

Transkript

1 FİDE ZARARLILARI Tohum Sineği (Delia platura) Bütün mevsim boyunca mevcut olan sinek uygun koşullar bulunduğunda aktif hale geçer. Bu, Ege ve Akdeniz Bölgesinde Mart ayının 2. yarısına rastlar. Yeni sürülmüş ve sulanmış tarlalarda bulunur. Yumurtalarını bahçenin kenarlarına konan taze çiftlik gübrelerine, toprak çatlaklarına ve küçük toprak parçaları altına, bozulmuş organik materyallere ve bilhassa da çiftlik gübresi ile gübrelenmiş tohum yataklarına tek tek veya grup halinde bırakırlar. Yumurtadan çıkan larvalar hemen toprak altına girer ve organik materyallerle beslenmeye başlar. Bu arada tohum yataklarında ve ocaklarda çimlenmekte olan tohumları arar. Genç fidelerin saplarında ve ilk çıkış yapan yapraklarda beslenir. Akdeniz Bölgesinde yılda 3 nesil, Marmara Bölgesinde 4 nesil olarak saptanmıştır. Zarar gören bitkiler henüz çok genç olduklarından sararır ve kururlar. Ekonomik zararı turfandacılıkta önemlidir. Bazı yıllarda popülasyonun çokluğu dolayısıyla ekim, dikim 1-2 defa tekrarlanmaktadır. Dolayısıyla mahsûl geç kalır, değer bakımından ekonomik zararı % arasında değişmektedir. Kültürel önlem olarak, taze çiftlik gübresi yerine yanmış gübrenin kullanılması gerekir. Bir yıl önceden bulaşık olduğu bilinen sebze bahçelerinde ertesi yıl konukçularından biri ekilecekse ekimden önce ocaklar veya tohum yataklarının ilaçlanması yapılmalıdır. Yeşil aksam ilaçlamasında tazyikli sırt pülverizatörü kullanılır. Tohum ve toprak ilaçlamaları elle yapılır. Can suyu şeklinde ilaçlamada süzgeçli kova veya memesi çıkarılmış sırt pülverizatörü kullanılır. Üç ayrı ilaçlama yöntemi vardır. Sebzelerde Telkurdu (Agriotes spp.) Türlere göre değişmekle birlikte, erginlerin renkleri genellikle grimsi veya kahverengimsi siyahtır. Erginler sırtüstü çevrildiklerinde sıçrayıp ters dönerler ve bu sırada "çıt" diye ses çıkarırlar. Olgun larva 2-3 cm boyundadır. Kışı larva veya ergin halde toprak içinde geçirirler. İlkbaharda havaların ısınmasıyla birlikte larvalar toprak yüzeyine yaklaşarak beslenirler. Çok sayıda bitkide zararlıdır. En çok zarar yaptığı bitkiler arasında patates, soğan, bütün sebzeler, yer fıstığı, pamuk, mısır, buğday, arpa, yulaf, şeker pancarı ve tütün sayılabilir. Larvalar gelişmesini yaklaşık 4 yılda tamamlar.

2 Erginler bitki yapraklarında beslenirlerse de önemli zararları görülmez. Larvalar bitkilerin toprak altı organlarına saldırır. İnce olan fide köklerini koparırlar, kalın köklerde galeriler açarak beslenirler. Bu şekilde zarar gören bitkiler kolayca kurur. Yoğun bulundukları yerlerde zararları çok fazla olup, bu zarar %80'e kadar yükselir. Olgun larvalar daha ağır zarara yol açarlar. Ayrıca yaralanma yerlerinden patojen bakteri ve funguslar bitkiye girerek çürümeler meydana getirebilirler. Çok sayıda kültür bitkisinde zarar yaparlar. Bu zararlıya karşı fasulye, bezelye, keten ve haçlıgiller familyasındaki bazı bitkiler dayanıklıdır. Larvaların dayanıklı bir görünüşü olmasına rağmen, çevre koşullarına karşı çok duyarlıdırlar. Tel kurdunun yüzeye yakın olduğu, yaz sonları veya sonbaharda yapılacak bir toprak işlemesi geniş ölçüde ölüme neden olur. Uygun olduğu takdirde yazın veya kışın yapılacak toprak işlemesi zararlının azalmasında etkili olur. Hasat sonu sapların yakılması da popülasyonu etkiler. Ayrıca toprağı tam doyuran sulama tel kurtlarını öldürme bakımından çok etkilidir. Soğuk ve kurak havalarda zararlının azalmasına neden olur. İlaçlama ekim veya dikimden önce uygulanmalıdır. Ayrıca eylül veya ekin ayında toprak tavında iken de yapılabilir. Tohum ilaçlamasında; ilaçlama bidonlarında 100 kg tohuma belirtilen miktardaki ilaç ilave edilerek 2-3 dakika çalkanır ve sonra ekim yapılır. Bozkurt (Agrotis segetum, Agrotis ipsilon) Ülkemizde sebzelerde zarar yapan Agrotis türleri arasında en yaygın olanı A. segetum ve A. ipsilon ' dur. Bozkurtlar, kışı olgun larva halinde toprakta geçirirler. İlkbaharda havaların ısınması ile birlikte faaliyete geçen larvalar pupa olur ve Ege'de Nisan'ın 2. yarısından itibaren, Karadeniz bölgesinde Mayıs ayı başlarından itibaren, Marmara ve İç Anadolu Bölgelerinde Mayıs ortalarından itibaren ilk kelebekler görülmeye başlar. Bozkurt larvaları birinci ve ikinci dönemlerinde bitkilerin taze yaprak ve sürgünlerini yemek suretiyle zarar yaparlar, ileriki dönemlerde ise yalnız geceleri beslenirler ve toprak sathına yakın yerden, kök boğazından kesmek veya kemirmek suretiyle bitkinin kırılıp kurumasına neden olurlar. Ayrıca

3 çimlenmekte olan tohumları ve yumrulu bitkilerin toprak içindeki yumrularını da yiyerek ürün kaybına neden olurlar. Populasyonunun yüksek olduğu yıllarda sebze fidelerinin yeniden dikimini gerektirirler. Ülkemizde hemen her yerde bulunmaktadırlar. Larvalar gündüz toprak içinde, bitki diplerinde kıvrık vaziyette durur, geceleri toprak sathına çıkarak beslenirler. Bozkurtlar, Karadeniz ve Marmara Bölgelerinde 2 nesil, Ege bölgesinde 3-4 nesil vermektedirler. Bozkurt polifag bir zararlıdır. Bozkurtlar bütün sebzelerde zarar yapmakta fakat özellikle domates, biber, patlıcan fidelerinde ve patateslerde daha çok görülmektedirler. Ayrıca sebzelerden başka pamuk, tütün, mısır, ayçiçeği, pancar, hububat, yem bitkileri, meyve fidanları ve pek çok yabancı otta zarar yapmaktadırlar. Kültürel önlem olarak, yazlık sebzelerin sökümünden sonra sonbaharda tarlaların işlenmesi çok miktarda larva ölümüne neden olur. Bozkurt mücadelesinde en etkili yöntem olan, zehirli yemler hazırlandıktan sonra elle toprak sathına serpilir. Chlorpyrifos etken maddeli ilaçlardan herhangi biri, önce kepek ile kuru kuruya karıştırılır, sonra içinde şeker eritilmiş su ile yavaş yavaş nemlendirilir. Nemlendirme derecesi kepeğin sünger haline gelmesiyle ayarlanır. Bu hazırlanan zehirli yem akşamüzeri dekara 5-8 kg hesabı ile bitki diplerine atılır, ilaçlama sulamadan sonra yapılırsa daha etkili olur. Yeşil aksam ilaçlamasında, zararlıya karşı iyi sonuç veren uygulamalar, sentetik pyrethroitler (delthamethrin, cypermetrin vb.) grubu etken maddeli ilaçların kullanılması ile olabilir. Emamectin benzoate ile avermectin etkili maddelerinin karışımı da, yeşil aksam ilaçlamasında çok iyi bir kontrol sağlamaktadır. Yeşil aksam ilaçlamasında tazyikli sırt pülverizatörü kullanılır. Tohum ilaçlamasında, l kg tohuma verilen miktarda ilaç hafifçe nemlendirilmiş tohuma kuru kuruya karıştırılır veya l kg tohumun ıslatacak miktarda su içinde eritilerek tohum bu su ile ıslatılır.

4 Bandırma yönteminde, dekara verilen dozlarda ilaç, l kg killi toprak ile karıştırılıp sulandırılarak bulamaç haline getirilir. Fideler kök boğazına kadar bu bulamaca batırılarak dikilir. Tohum ve bandırma yöntemi ile yapılan ilaçlamalarda genellikle imidacloprid veya thiamethoxam etkili maddeli ilaçların toz formülasyonlu olanlarından herhangi biri kullanılabilir. Danaburnu (Gryllotalpa gryllotalpa) Oldukça iri ve uzun olan erginlerin boyu 4-5 cm kadar genel görünüşü esmer veya koyu kahve renklidir. Kazıcı tipteki ön bacakların bütün bölümleri kalın ve kuvvetlidir. Bu zararlı iki yılda bir nesil verir. İlkbaharda toprak sıcaklığının artmasıyla birlikte ergin ve nimfler aktif duruma geçerler. Ergin ve nimfler toprak içerisinde galeri açarken rastladıkları her türlü bitkinin toprak altı bölümlerini tahrip etmekte, özellikle fidelik ve bahçelerin başlıca sorunu olmakta ve sulanan topraklarda bazen çok önemli zararlar yapmaktadırlar. Tohum yataklarını bozduktan gibi çimlenmekte veya büyümekte olan genç fidelerinin köklerini tahrip etmektedir. Yoğun oldukları yerlerde fideliklerin ve tarlalarının yer yer boş kalmasına neden olmaktadırlar. Danaburnu ülkemizin hemen hemen her tarafında yaygın durumdadır. Danaburnu polifag bir zararlıdır. Mısır, sebzeler, çeltik, buğday, ayçiçeği, tütün, pamuk, bazı süs bitkileri, meyve ve orman fidanları başlıca korukçularıdır. Kültürel önlem olarak, Danaburnu ile bulaşık tarla ve bahçelerin belirli yerlerine ve toprağın 20 cm derinliğine, 20 cm eninde 4-5 m uzunluğunda gübre yatakları yapılır. Kış mevsiminde soğuk bir günde bu yataklar açılır. Kışlamak üzere burada birikmiş olan ergin ve nimfler çıkarılarak imha edilir. Bu mekaniksel önlem, ertesi yıl danaburnu popülasyonunu önemli ölçüde azaltabilir. Kimyasal mücadelesinde sıvı ve granül formülasyonlu insektisitler, genç danaburunların baskı altına almada yaygın olarak kullanılır. Yaz ayı içindeki, küçük danaburunların mücadelesi daha kolay olur. Birer saatlik sulama uygulaması ile ilacın daha aşağılara inmesi sağlanır, ya da fazla nemli topraklarda zararlı toprak yüzeyine çıkmak isteyeceğinden hazırlanan zehirli yemi yemesi sağlanmış olur. Danaburnu ergin ve nimflerine karşı zehirli yem uygulanır. Zehirli yem hazırlığında Chlorpyrifos etkili maddeli ilaçlar kullanılabilir. Kullanılacak ilaç iyice kepeğe karıştırılır. Bu karışım su ile hafifçe nemlendirilir, ancak, su miktarına dikkat edilmeli ve yemin hamur haline gelmemesine özen gösterilmelidir. Hazırlanan yem

5 akşamüstü bitkilere temas etmeyecek şekilde toprak yüzeyine serpilir. Olanaklar ölçüsünde zehirli yem, yağışlardan veya sulamadan sonra yapılmalıdır. Toprak ilaçlamalarında da ilacı danaburunların beslendiği, kök bölgesine ulaşması sağlanmalıdır. Danaburnu ile mücadelede biyolojik bir preparat olan, Steinernema scapteriscinematodu da kullanılabilir. Yaprak Galeri Sinekleri Yaprak galeri sineği sera koşullarında bütün mevsim görülebilir. Kışlama yoktur. Kışın seralarda, yazın yabancı otlar ve sebzeler üzerinde görülürler. Erginler yumurtalarını yaprağın iki epidermisi arasına bırakır. Zararlının larvaları, yaprak epidemisinde, yaprak sapında açtığı galeriler içinde beslenir. 30 C sıcaklığın üstünde ergin öncesi dönemlerde ölüm oram artar. Gelişmesini tamamlayan olgun larva galeriden çıkarak pupa olmak üzere genellikle kendini toprağa bırakır. Yaprak üzerinde de pupa olduğu da görülmüştür. Ergin aktivitesi yıl boyunca devam eder. Sera koşullarında çok sayıda nesil (yaklaşık 10 nesil) vermektedir. 122 farklı bitki, konukçusu olarak verilmektedir. Genç bitki ve fidelerde gelişmeyi geciktirerek dolaylı olarak ürün ve değer kaybı meydana getirirler. Hıyar gibi bitkilerin fide döneminde daha fazla zarar gördüğü bildirilmektedir. Zararlı sebze ve süs bitkileri üretimi yapılan her yörede, özellikle Akdeniz, Ege ve Marmara bölgelerinde yaygındır. Kültürel mücadelesinde, sera ve fide yastıklarının çevresi yabancı otlardan temizlenmeli, havalandırma açıklıkları 462 mikrometrelik tel ile kaplanmalı, bulaşık bitki artıkları imha edilmelidir ve bulaşık fideler seraya dikilmemeli, toprak 10 cm derinliğinde sürülerek topraktaki pupalar yok edilmeli, malçlama yapılarak toprağın nemli kalması ve pupaların nemden çürümesi sağlanmalıdır. Cyromazine ile abamectin karışımları zararlıya karşı etkili sonuçlar vermektedir. Yaprak Bitleri (Aphis spp.) Yurdumuzda 250 den fazla yaprak biti türü bulunmaktadır. Bunların çoğu açık havada büyüyen meyve, sebze, orman ve özellikle süs bitkilerinin başlıca zararlısıdır. Bazıları ise salon bitkileri ve seralarda zarar yaparlar. Yaprak bitleri, bitkilerin özsuyunu emerek onların sağlık durumlarının bozulmasına, artım kaybına ve sonunda ölmesine neden olurlar. Yaprakların emmesiyle bükülmek veya kıvrılmak suretiyle deforme

6 olarak görevlerini yapamaz hale gelirler. Bitkileri emerken salgıladıkları toksik maddeler yaprak, dal ve gövdelerde dal ve yalancı gallere, köklerde de anormal oluşumlara neden olurlar. Bu böcekler dışkı halinde attıkları, tatlı maddelerle hem bitkilerin üzerini örterler, hem de bunların üzerinde gelişen çeşitli mantarlar nedeniyle asimilasyona engel olurlar. Yaprak bitleri bölgelere ve türlere göre yılda döl verirler. Ayrıca, virüsleri taşımak suretiyle bitkilerde hastalıkların yayılmasına hizmet ederler. Örneğin, Myzus persicae 'nın 90 kadar çeşitli bitki virüs hastalığı naklettiği tespit edilmiştir. Afitler hıyar mozaik virüsü (CMV) ve lahanagillerde görülen şalgam mozaik virüsü (TuMV) ve fasulye sarı mozaik virüsü (BYMV) gibi birçok viral etmenler yaprak bitleri tarafından taşınır. Birçok farklı insektisitler yaprak bitleri ile savaşta kullanılabilir. Fakat etkili olabilmesi için insektisitler, zararlı, zarar yapacak populasyona ulaşmadan önce uygulanmalıdır. Primicarb ve Pirimiphos-methyl gibi daha kalıcı sistemik olmayan insektisitler genellikle uygulamadan sonra l-2 haftalık bir koruma verirler. Pirimicarb afidleri çabuk öldüren, fakat faydalı yırtıcı ve parazitlere etkisi olmayan yüksek derecede selektif bir insektisit olmasından dolayı özellikle faydalıdır. Bu kalıcı sistemik olmayan insektisitler yenilebilen bitkiler üzerine kullanıldığı zaman hasattan önce bir veya iki haftalık gerekli minimum periyodun geçmesini sağlamak ve muhtemel fitotoksik yan tesirlerden korunmak için etiket talimatlarına mutlaka uyulmalıdır. Mücadelesinde kullanılan etkili maddeler acetamiprid, imidacloprid, thiamethoxam, primicarb, thiacloprid ve sentetik prethroitler dir. Beyazsinekler (Bemisia tabaci Genn., Trialeurodes vaporariorum) Beyazsinek erginleri yaklaşık 1 mm boyunda olup, genel görünüşü beyaz renktedir. Beyaz sinekler seralardaki sebzelerde, ortamın sıcaklığına ve nemine bağlı olarak mevsim boyunca yaşamlarını sürdürebilirler. Yılda ortalama 9-10 nesil verebilir. Polifag (birden fazla bitkide zararlı) bir zararlı olup, özellikle domates, hıyar, biber, fasulye ve patlıcanda zararı önemlidir.

7 Beyazsinek erginleri gerek beslenme ve yumurta bırakma, gerekse dinlenme için yaprakların alt yüzeyini ve bitkilerin alt kısımlarını tercih ederler. Larva ve erginler bitki özsuyunu emerek yaprakta küçük lekeler halinde sararma meydana getirirler. Bitki zayıflar, meyve verimi azalır, zamanla kurur. Ayrıca beslenme esnasında tatlı ve yapışkan bir madde salgılarlar. Bu madde üzerinde fumajin mantarları gelişerek siyah bir tabaka oluşmasına neden olurlar. Sonuç olarak bitki özümleme yapamaz hale gelir, verim düşer, ayrıca ürünün pazar değerinin düşmesine neden olur. Beyazsinek dünyaca bilinen zararlı ve virüs vektörüdür. Orijinalinde subtropikal ürünlerin zararlısı olarak bilinir, bu zararlı türü birçok Avrupa ülkesinde zararını özellikle sıcaklığın optimum olduğu sera ortamlarında daha yoğun yapar. İngiltere de, serada yetiştiriciliği yapılan domates ve hıyar gibi ürünlerin en önemli zararlılardan birisidir. 110 dan fazla virüsün yayılmasında aktif görev almaktadır. Domates sarı kıvırcıklık virüsü (TYLCV) ve Hıyar sarı bodurlaşma virüsü (CYSDV) belirgin olarak yaydığı virüslerdendir (1). Sağlıklı fide elde edebilmek için bitkiyi fide döneminde de zararlıya karşı korumalı, bunun için havalandırma açıklıkları mutlaka tül ile kapatılmalıdır. Sera çevresinde ve içindeki yabancı otlar yok edilmelidir. Sera içindeki nemi aşırı yükseltmemek için gereksiz sulamalardan kaçınmalı ve havalandırma yeterli düzeyde yapılmalıdır. Gereğinden fazla azotlu gübre uygulamasından kaçınılmalıdır, bitki bünyesindeki azot beyazsinek için uygun bir besin ortamıdır. Seralardaki giriş-çıkış ve havalandırma açıklıkları, erginlerin girmesini önlemek amacıyla tül ile kapatılmalıdır. Zararlı ile mücadelede genellikle sistemik etkili ilaçlar yalnız olarak veya diğer böcek gelişim düzenleyiciler ya da kontak etkili ilaçlar ile karışım halinde kullanılabilirler. Bitki özsuyunda dolaşan sistemik etkili ilaçlar kullanılmaktadır. En çok bilinen ve kullanılan grup neonikotinoid grubundan olan imidacloprid, thiamethoxam ve acetamiprid etken maddeleridir. Ayrıca mücadelesinde pyrethroitler, ve büyüme düzenleyiciler (buprofezin, pyriproxyfen) kullanılabilir (David J. Schuster,2007). Tablo1. Beyazsineklerle mücadelede kullanılan bazı insektisitler (David J. Schuster,2007). Etkili Madde E rgin Etkisi Erg in Öncesi Devreye Etkisi Pyretroitler (delthamethtin, 2 2 cypermethrin, cyfluhtrin vs.) Pymetrozine 2 1 Buprofezin 1 4 Pyriproxyfen 1 4 Spiromesifen 3 5 Sabun 2 3 Deterjan 2 3 Yağ 2 3

8 Neonicotinoitler 3 5 (imidacolprid,acetamiprid thiamethoxam vb.) Malathion 1 2 Chlorpyrifos 3 3 Abamectin 2 2 Beaveria bassiana 1 1 Azadirachtin 1 2 Pyrethroits ile 3 3 organophosphate kombinasyonları Değerlendirme puanları: 1=<%30; 2=%30-50; 3=%50-70; 4=%70-90; 5=% Thripsler (Thrips tabaci) Bir dişi, yumurtayı tek tek bitki dokusuna, çiçek döneminde ise çiçek organlarının içine bırakır. Birinci ve ikinci dönem larvalar bitkide beslenir. İkinci dönem larvalar çok aktiftir ve beslenmek için korunaklı yerleri arar. Kışı ergin halde toprakta ve çeşitli bitkiler üzerinde geçirirler. Thripsler, en fazla uçuş faaliyetini günün serin saatlerinde yaparlar. Yılda 5-7 nesil verirler. Zararlının ergin ve larvaları bitki dokularında emgi yaparak zararlı olurlar. Beslendiği bitkilerin dokularında küçük benek ve gümüşi lekeler oluşturur. Beslenmeleri sırasında oluşturdukları zarardan çok, salgıladıkları toksik maddeler önemlidir. Olgunlaşma döneminde meyvelerin yüzeyinde önce yaralar oluşur. Bu yaralar büyür ve genişler, meyvelerin pazar değerinin düşmesine neden olur. Meyvelerin ve bitki dokularının birbirleri ile temas ettiği yerlerde ve kabuk altlarında bulunurlar. Bu gibi alanlar, zararlıyı ilaçların etkilerinden korumaktadır. Bu nedenle thripsler ile mücadele zordur.

9 Thripsler, beslendikleri bitkilere, virüs hastalıklarını bulaştırarak dolaylı yoldan da zararlı olmaktadır. Kültür bitkilerinde beslenerek oluşturdukları direkt zararları yanında Domates lekeli solgunluk virüsü (TSWV) gibi oldukça tahripkar, çok sayıda virüse vektörlük ederek de indirekt zararlara neden olurlar. Yaklaşık 14 trips türü 19 adet bitki virüsünün taşımasında rol oynamaktadır (Şevik 2008). Thripsleri polifag türler olup, 62 familyadan 244 bitki türü konukçusu olarak saptanmıştır. Neonicotinoid (imidacloprid, thiamethoxam, acetamipird vb.) insektisitler, trips mücadelesinde kullanılması önerilen insektisitlerin başında gelmektedir. Neonicotinoid insektisitlerden birisi olan İmidacloprid bitkiler araziye şaşırtılmadan önce tütün fidelerine uygulandığı zaman, vektör trips F. fusca ve TSWV yoğunluğunun azalmasını sağlamıştır (Csinos vd., 2001). Thripslerle mücadelede sentetik pyrethroitlerden olan lamda-cyhalothrin, cypermethrin ve delthamethrin de kullanılabilir. Fakat bu etken maddeler tek başlarına zararlı ile mücadelede yetersiz kalmaktadırlar. Birçok insektisit larva dönemlerinin erken safhalarına (1. ve 2. dönemler) etkilidir çünkü genç dönelerinde daha ufaktırlar ve daha fazla beslenirler. Bazı insektisitlerle de sadece larvalara etkilidir. Erginlerin ölümü larvalara nazaran daha zordur. Thripslere karşı kullanılan insektisitler, Carbamatlar grubundan methomyl, büyüme düzenleyicilerden azadirachtin ve pyriproxyfen, mikrobiyal gruptan spinosad ve spinetoram, organofosfatlardan malathion, repellentlerden kaolin kili, sentetik pretroitlerden cypermethrin, lambda-cyhalothrin,permehtrin ve zeta-cypermethrin dir (Utah,2008). Kaynaklar: David J. Schuster, Philip A. Stansly, Jane. E. Polston, Phyllis R. Gilreath and Eugene McAvoy, Management of Whiteflies, Whitefly-Vectored Plant Virus, and Insecticide Resistance for Vegetable Production in Southern Florida page1-8 Marc Utah Pesrts fact sheet ent pr March Csinos, A.S., Pappu, H.R., McPherson, R.M., Stephenson, M.G., Management of Tomato spotted wilt virus in flue-cured tobacco with acibenzolor S methyl and imidacloprid. Plant Disease, 85: Şevik M.A., 2008, Thrips türleri ile taşınan bitki virüsleri. Batı Akdeniz Tarımsal Araştırma Enstitüsü Derim Dergisi, 2008, 25(1):1-11 Issn (