Sektörler Bazında Türkiye-Irak İlişkileri ve Su

Transkript

1 Kapak Konusu Türkiye, su meselesine daima bir işbirliği alanı olarak yaklaştı. Resimde, 10 Ocak 2008 deki Suriye-Irak-Türkiye Ortak Teknik Komite toplantısında ilgili ülkelerin bakanları görülüyor. Sektörler Bazında Türkiye-Irak İlişkileri ve Su Turkey-Iraq Relations and Water on Sectoral Basis İlhan SAĞSEN Araştırma Görevlisi ve Doktor Adayı, ODTÜ/Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Abstract Until 1990s, relations between Turkey and Iraq in many sectors developed fairly. After the Gulf War, relations between two countries came to a deadlock as a result of UN embargo to Iraq. Turkey has suffered major losses in the fields of trade, tourism, transportation, communication, and banking. This situation continued until the second American invasion to Iraq in Although the war in 2003 also affected Turkish economy negatively in general, the level of relations between Turkey and Iraq increased after the 2003 American invasion. However, the amount of restarted relations and trade with Iraq is not in the level of relations before Within this context, in this study, both the water-based relations and sectoral relations between Turkey and Iraq will be divided into three periods. These terms are the pre-1991 period, the period of and the post-2003 period. 60

2 1950 lerden sonraki dönemde, Türkiye ve Irak arasındaki su temelli gerginliklerin ardında Türkiye nin başlattığı kalkınma projeleri, baraj inşa girişimlerinin etkisi gözlemlenmektedir. Bu gerginlikler, aynı zamanda, ekonomik, kültürel, sosyal ve politik ilişkileri de olumsuz etkilemiştir. Giriş Temel yaşam kaynağı olarak su, insanlığın varlığını sürdürmesi, çevre yaşamının devamlılığı, ekonomik gelişme ve yüksek hayat kalitesinin sağlanması gibi birçok açıdan kritik öneme sahip bir kaynaktır. Bu özelliğiyle su, aynı zamanda da ülkeler arası ilişkileri belirleyen temel etmenlerden bir tanesi olmuştur. Suyun devletlerarası ilişkileri etkileyecek boyutta bir öneme sahip olmasını etkileyen birbiriyle ilişkili birçok etken bulunmaktadır. Bunlardan ilki artan dünya nüfusudur. İkinci faktör ise, artan ve değişen insan ihtiyaçlarıdır. Üçüncü neden, uzun dönemli olarak ülkelerin ulaşabildikleri temiz ve tatlı su miktarının sınırlı olmasıdır. Dördüncü neden, artan insan aktiviteleri nedeniyle daha fazla tüketim maddelerinin üretilmesinin kullanılabilir yer üstü ve yer altı sularını kirletmesi gösterilebilir. Beşinci neden olarak, yeni gelişim projelerinin artan teknik karmaşıklığı, yatırım fonlarının yetersizliği ve artan proje maliyetleri gibi nedenlerle yeni su gelişim projelerinin sürekli olarak ertelenmesi gösterilebilir. Altıncı ve son etken olarak iklim değişimi ve küresel ısınmanın su sistemi üzerine negatif etkisi gösterilebilir. Bu bağlamda, su, genel olarak ilişkileri düzenlemede etkili bir faktör olduğu gibi Türkiye-Irak ilişkilerinde de önemli araçlardan bir tanesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çerçevede, Türkiye-Irak arasındaki ilişkilere bakıldığı zaman iki ülke arasında tarihsel, kültürel ve ekonomik bağların olduğu görülmektedir. 1 İki devlet arasındaki su temelli ilişkilere bakıldığı zaman ise 1950 li yılların sonlarına kadar nispeten sabit bir seyir izlediği görülmektedir yüzyılın ikinci yarısında Türkiye-Irak arasındaki ilişkiler değişmeye başlamıştır lerden sonraki dönemde, iki ülke arasındaki su temelli gerginliklerin ardında Türkiye nin başlattığı kalkınma projeleri, baraj inşa girişimlerinin etkisi gözlemlenmektedir. Bu gerginlikler, aynı zamanda, ekonomik, kültürel, sosyal ve politik ilişkileri de olumsuz etkilemiştir. Bu duruma rağmen, 1990lara kadar, Türkiye-Irak ilişkilerine bakıldığı zaman birçok sektörde oldukça geliştiği görülmektedir. 3 Körfez Savaşını takip eden dönemde ise özellikle Birleşmiş Milletler in Irak üzerine koyduğu ambargo Türkiye-Irak ilişkilerini durma noktasına getirmiş ve bu durum da, Türkiye nin özellikle ticaret, turizm, taşımacılık, iletişim ve bankacılık gibi birçok alanda zarara uğramasına yol açmıştır. Bu sektörler içerisinde de en büyük kayıp ticaret sektöründe yaşanmıştır arası 12 yıllık dönemde, Türkiye 17 milyar dolardan fazla bir ihracat kaybı yaşarken, kriz döneminde özellikle petrol fiyatlarının anormal artışı nedeniyle ithalat için 1 milyar dolar fazladan ödeme yapmak zorunda kalmıştır. 4 Bu dönemde Türkiye nin üstlenmek zorunda kaldığı maliyet 30 milyar ile 100 milyar dolar arası olarak hesaplanmaktadır ve Türkiye, uluslararası camia tarafından bu kaybın telafisi için bir harekette bulunulmadığını belirtmiştir. 5 Bu durum, 2003 yılında Amerika nın Irak a ikinci müdahalesine kadar bu şekilde devam etmiştir Savaşı genel olarak Türk ekonomisini olumsuz etkilemesine rağmen, Türkiye-Irak ilişkilerinin seviyesi 2003 sonrası periyotta artış göstermiştir. Ancak, hem yeniden başlayan ilişkiler hem de ticaret hacmi açısından bakıldığında Irak la olan ilişkilerin 1991 öncesine erişemediğini rahatlıkla söylemek mümkündür. Bu bağlamda, bu çalışmada iki ülke arasındaki hem su temelli ilişkiler hem de genel sektörel ilişkiler üç dönem çerçevesinde incelenecektir. Bu 61

3 dönemler, 1991 öncesi, arası ve 2003 sonrası dönem olarak nitelendirilebilir Öncesi Türkiye-Irak İlişkileri Türkiye ile Irak arasında tarihi, kültürel, ekonomik ve siyasi bağlar her dönemde olmuştur. Genel olarak, iki ülke arasındaki ilişkilere bakıldığı zaman su sorunu temelli yaşanan gerginliklere rağmen 1991 Körfez Krizi ne kadar birçok sektörde iyi ilişkiler geliştirildiği görülmektedir. Bu sektörlerden en önemlisi olarak dış ticaret gösterilebilir öncesi iki ülke arasındaki ticaret hacmi yıllık 2 milyar dolarlık bir rakamı bulmaktadır. Hatta yılları arasında Irak ın, Türkiye nin ihracatındaki payı %8.1 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye nin Irak a gerçekleştirdiği ihracat yaklaşık olarak yıllık 1 milyar dolardı. Irak tan yapılan ithalat ise yaklaşık 1,5 milyar dolar seviyelerindeydi. Birinci Körfez Krizi ne kadar, Türkiye nin Irak tan yaptığı ithalatın temel unsurlarını da petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktaydı. 6 Türkiye nin Irak ile İhracatı ve İthalatı (Milyon $) Yıl İhracat İthalat Hacim İhracat/ İthalat Farkı Kaynak: TUIK, DEIK Türkiye-Irak ilişkilerinin 1991 öncesi dönemine ait bu genel tablosunun yanı sıra, bu iki ülke arasındaki ilişkiler gerek ikili, gerek koloni güçleriyle imzalanan anlaşmalar, gerekse diplomatik yollarla cumhuriyet kurulduğu dönemden itibaren sürmektedir. Bu yapılan anlaşmalar ve kurulan ilişkilerde her zaman Fırat ve Dicle konusuna vurgu yapılmış ve anlaşma maddelerinde su yönetimi meselesi yer almıştır. Bu anlaşmalardan bir tanesi 23 Aralık 1920 tarihinde Irak ve Suriye nin mandater devletleri olan Fransa ve Britanya arasında imzalanan Paris Anlaşması dır. Bu anlaşmanın 3. maddesi Fırat ve Dicle Nehirlerinin sularını etkileyecek her türlü proje üzerine çalışma yapacak bir ortak komitenin oluşturulmasını öngörmektedir. 7 Fırat ve Dicle Nehir havzası ile ilgili düzenleme getiren dolayısıyla da Türkiye-Irak ilişkilerini etkileyecek bir diğer anlaşma da Lozan Barış Anlaşması dır. Bu anlaşmanın 109. Maddesi de oldukça önemlidir ve Fırat ve Dicle ile ilgilidir. Adı geçen maddeye göre, su kullanımıyla alakalı kıyıdaşlar arasında her bir devletin kazanılmış haklarını ve çıkarlarını koruyacak bir anlaşma yapılacak ve anlaşmada bir aksama olduğu takdirde uzlaşma yoluyla çözülecektir. Türkiye-Irak ilişkilerini bu dönemde etkileyen diğer bir anlaşma ise 29 Mart 1946 tarihli Türkiye ve Irak arasındaki Dostluk ve Komşuluk İlişkileri Anlaşması dır. Bu anlaşmanın 6. maddesi kapsamında 6 ek protokol yapılmıştır. Bu protokollerle, Fırat-Dicle Nehir sistemi ve kollarındaki iki ülkenin çıkarlarından bahseden bir çerçeve hazırlanmıştır. Ayrıca protokoller, Fırat-Dicle nehir havzasındaki sel kontrolü çalışmalarının acilen yapılması gerekliliği üzerinde dururken, Türkiye sınırları içerisindeki bulunacak depolama imkânlarının pozitif etkisinin altı çizilmiştir. 8 Görüldüğü üzere yılları arası iki ülke ilişkileri daha çok taraflar arasındaki resmi düzenlemeler çerçevesinde ilerlemiştir lerin sonlarında, Türkiye, özellikl e artan elektrik ihtiyacını karşılamak için baraj inşası ve kalkınma projeleri yapmaya başlamasıyla su konusu zaman zaman da bir gerginlik kaynağı olarak Türkiye-Irak ilişkilerinde önemli parametrelerden bir tanesi halini almıştır yılında Keban Barajı nın inşasına başlanılması diğer iki kıyıdaş ülke olan Irak ve Suriye yi rahatsız etmiş ve bu barajın finansmanı, inşası ve su doldurulması aşamaları hem kıyıdaşlar boyutuyla hem uluslararası boyutuyla ayrı ayrı problemler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu dönemde Türkiye ile diğer kıyıdaşlar arasında hem Keban Barajı konusunu tartışmak hem de görüş alışverişi yapmak amaçlarıyla görüşmeler yapılmış ancak görüşmeler sonucunda bir anlaşmaya ulaşılamamış- 62

4 Türkiye-Irak arasındaki enerji ticareti, ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir adım olacak. Resimde, Irak petrolleri için de kullanılan Ceyhan Terminali görülüyor. tır. Aynı şekilde, bu defa da barajın finansmanı konusunda Türkiye Amerika Birleşik Devletleri Kalkınma Ajansı ile görüşmeler yapmış ve ajans Türkiye den diğer kıyıdaşların ihtiyaçlarını karşılayacak suyun bırakılmasını talep etmiştir. Bu çerçevede de, Türkiye, Irak ile Keban Barajı nın doldurulması esnasında saniyede 350 m³ suyu bırakma konusunda anlaşmaya varmıştır. 10 Bu dönemde, Keban ve Tabka barajının inşasının aynı yıl tamamlanması da kıyıdaş ülkelerin ilişkilerinin gerilmesine neden olmuştur. Suriye Türkiye den Tabka Barajı nın su doldurulması a- macıyla daha fazla su bırakmasını talep ederken, Tabka Barajı nın doldurulması sırasında Irak a ulaşan suyun miktarının azalması da Suriye-Irak arasında gerginliğe yol açmıştır li yıllara gelindiğinde, Fırat ve Dicle nehirlerinin kıyıdaşları arasındaki ilişkilerin ana temasını yine su oluştururken bu defa da konu Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) olmuştur. Keban Barajı nın alt çığırında bulunan Fırat üzerinde ikinci ve GAP kapsamında ilk baraj olan Karakaya barajının inşası ve finansmanı için Türkiye, diğer kıyıdaşlarının itirazlarına rağmen 1974 yılında Dünya bankası ile görüşmelere başlamıştır yılında varılan anlaşmaya uygun olarak Türkiye Fırat nehrinden saniyede 500m³ suyu Suriye sınırından bırakmayı garanti etmiştir. Karakaya Barajı nın gerek inşası sırasında gerekse doldurulması sırasında herhangi bir krizle karşılaşılmamış ve baraj 1987 yılında hizmete girmiştir. Bu yıllarda, bir diğer tartışma konusu da GAP ın en önemli ayağı ve dünyanın da 5. büyük barajı niteliğini taşıyan Atatürk Barajı olmuştur. Bu barajın hektarlık bir alanın sulanmasında kullanılması öngörülmekteydi. Aşağı çığır kıyıdaş ülkeler bu projeyi su emperyalizmi olarak tanımlamış ve Irak ve Suriye nin gelecekteki tarım projelerine zarar vereceğini iddia etmişlerdir. 11 Irak, Suriye ve Arap medyası özelde Atatürk Barajı, genelde de GAP konusun- 63

5 da tepkiler göstermişler, Arap medyası GAP ın bölgenin istikrarını tehdit edecek nitelikte bir proje olduğunu dile getirmiştir. 12 Özellikle Atatürk Barajı nın doldurulması sırasında önceden haber verilmesine ve düşecek olan su miktarının telafi edilmesi için nehrin yönünün değiştirilmesi sürecinden önce fazla su bırakılmasına rağmen bu konu Irak ve Suriye nin itirazlarına sebep olmuş ve 1987 anlaşması gereği bırakılacak su oranına uyulmayacağı endişelerini dile getirmişlerdir. 13 Buradaki en önemli husus olarak, Irak ve Suriye nin itirazları neticesinde, bir anlaşmaya ulaşılamayarak Atatürk Barajı nın dış destek alınmadan Türkiye nin kendi imkânlarıyla inşa edildiğini belirtmek gerekmektedir. Türkiye ve Irak ilişkileri su konusu çerçevesinde 1991 öncesi dönemde bu minvalde devam ederken, aynı zamanda iki ülke ilişkileri sadece bu çerçevede ilerlememiştir. Sektörel bazda bakıldığı zaman iki ülke arasında özellikle ticaret ve tarım alanlarında işbirliği girişimlerinin bulunduğu görülmektedir. 27 Ağustos 1973 tarihinde, Türkiye ve Irak Ham Petrol Boru Hattı Anlaşması imzalamışlardır. Bu anlaşmanın ana amacı, Yumurtalık limanı tesislerine aslen Kerkük bölgesinden ama genel olarak da Irak taki diğer üretim alanlarından Irak ham petrolünün taşınmasıdır. Bu anlaşma çerçevesinde Irak-Türkiye ham petrol hattı sistemi inşa edilmiş ve bu sistem iki petrol hattından oluşmaktadır yılında bu boru hatlarından birincisi tamamlanmış ve ilk tanker dolumu 25 Mayıs 1977 tarihinde gerçekleştirilmiştir. İkinci boru hattı ise 1985 yılında inşa edilmeye başlanmış ve 1987 de ise hizmete girmiştir. 14 Irak ve Türkiye Ham Petrol Boru Hatlarının Uzunlukları Irak Türkiye Toplam 1. Hat 345km 641km 986km 2. Hat 234km 656km 890km Toplam 579km 1.297km 1.876km Kaynak: BOTAŞ Türkiye ile Irak arasındaki petrol ve petrol ürünleri ticaretinin dışında özellikle Türkiye den Irak a hayvan ticareti ve tarım alanındaki ilişkiler 1991 öncesi dönemde öne çıkan iki önemli sektördür. Bu hayvan ihracatı, Türkiye nin özellikle Güneydoğu bölgesi için en önemli üretim ve ihracat unsurudur tarihleri arası Türkiye nin Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Irak a yapılan hayvan ihracatının istatistikleri aşağıdaki gibidir: Güneydoğu Anadolu Bölgesi nden Irak a yapılan Hayvan ihracatı (Bin Dolar) Yıl İhracat Değişim (%) Kaynak: DEIK İki ülke arasında bu dönemdeki tarım ilişkilerine bakıldığında, 1976 yılında iki ülkenin tarım bakanlarının bir araya gelmesi ile başlamış olduğu görülmektedir. Bu toplantının ardından 1977 yılında Ankara da Türkiye-Irak Tarımsal İşbirliği Anlaşması imzalanmıştır. Aynı yıl, Türkiye-Irak Tarım Yürütme Komitesi Ankara da ilk toplantısını yapmıştır. Ancak bu şekilde kurumsal temelde başlamış ilişkiler, 1979 Mayıs ında gerçekleştirilen üçüncü Yürütme Komitesi toplantısından sonra Türkiye Irak arasındaki tarım konusunda yapılan toplantılara 1996 yılına kadar ara verilmiştir. 15 İki ülke arasında tarım ilişkilerine başlanan 1976 yılında, Türkiye ve Irak Ekonomik ve Teknik İşbirliği Anlaşması imzalamıştır. Bu anlaşmayla taraflar, ekonomik ve teknik işbirliği gerçekleştirmek amacıyla bir Ortaklık Komitesi oluşturmayı kararlaştırmışlardır. Buna ek olarak, iki ülkenin çıkarları olan tüm konularda işbirliği yapılması konusunda bir anlaşmaya varılmıştır. 16 Körfez Krizi öncesi Türkiye-Irak ilişkilerine özetle bakıldığı zaman, ilişkiler, 1960 lara kadar resmi 64

6 düzenlemeler ve anlaşmalar çerçevesinde devam ederken, Türkiye nin özellikle enerji ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla başlattığı baraj inşası ve kalkınma projeleri ilişkilerin ana temasının su olmasına neden olmuştur lerden sonra gündeme gelen Güney Doğu Anadolu Projesi ilişkilere damgasını vurmuştur. İlişkiler bu dönemde, su tahsisi konusunda gerilirken aynı zamanda da suyla ilişkili olsun olmasın sektörel bazda da devam etmiştir. İlişki geliştirilen ana sektörler, petrol ve petrol ürünleri, başta hayvan ihracatı olmak üzere ticaret ve tarım olarak gösterilebilir. İlişki kurulma çabaları olmasına rağmen, açık olan şey özellikle su konusunda gerilen ortamın iki ülke arasında en fazla ihtiyaç duyulan güven atmosferini zedelemiş olmasıdır Periyodunda Türkiye-Irak İlişkileri Körfez Savaşı Türkiye-Irak ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuştur yılında, Irak, Kuveyt i petrol üretim kotalarına uymamakla suçlamıştır. Irak, bu nedenle, Kuveyt in Irak a zarar verdiğini iddia ederek zararlarının karşılanması için 2.4 milyar dolar talep etmiştir. Bu sürecin sonucunda, 1 Ağustos 1990 tarihinde Irak Kuveyt i işgal etmiştir. Bu işgalin akabinde, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi 662 no lu kararı alarak, Irak ın Kuveyt i topraklarına katmasını tanımadıklarını duyurmuşlardır. 9 Ağustos 1990 tarihinde, Birleşmiş Milletler, Irak a karşı askeri, ekonomik ve finansal yaptırımlar uygulamaya karar vermiştir. Buna ek olarak, Güvenlik Konseyi nce alınan bir diğer karar olan 678 no lu maddeye göre Birleşmiş Milletler Irak a askeri müdahaleye izin vermiş ve Irak tan da 15 Ocak 1991 tarihine Kuveyt ten çekilmesini istemiştir. Irak a verilen zamanın dolmasının akabinde, 16 Ocak 1991 tarihinde uluslararası koalisyon Irak a müdahalede bulunmuştur yılında Irak ın Kuveyt i işgali ile başlayan süreç, hem Türkiye ekonomisini hem de Türkiye-Irak ilişkilerini o- lumsuz yönde etkilemiştir. Körfez Krizi nin ardından, Türkiye özellikle ulaştırma, dış ticaret ve ham petrol boru hattı taşımacılığı alanlarında büyük zararlara uğramıştır. En büyük kayıp yaşanan alan ise dış ticarettir. Körfez Krizi öncesi Türkiye ve Irak arasındaki yıllık dış ticaret hacmi yaklaşık 2 milyar dolar seviyelerindeyken, Körfez Krizi ve akabindeki Körfez Savaşı neticesinde Türkiye-Irak dış ticaret seviyesi çok düşmüştür. 18 Bu dönemdeki ticaret istatistikleri aşağıdaki gibidir. Türkiye nin Irak ile Gerçekleştirdiği İhracat ve Ithalat (Milyon $) Yıl İhracat İthalat Hacim İhracat/ İthalat Farkı Kaynak: DEIK Körfez Krizi öncesi, Türkiye nin Irak a gerçekleştirdiği ihracatı yaklaşık bir milyar dolar iken, yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı üzere 1991 sonrası periyotta 215 milyon dolara kadar düşmüştür. Aynı şekilde, kriz Türkiye nin Irak tan yaptığı ithalatı da petrol fiyatlarının artması nedeniyle olumsuz etkilemiştir. Türkiye kriz dönemi boyunca ithalatı için fazladan bir milyar dolar ödeme yapmak zorunda kalmıştır. 19 Türkiye nin Irak tan gerçekleştirdiği ithalatın ana konusunu petrol ve petrol ürünleri oluşturmaktadır. Daha önce de açıklanmaya çalışıldığı gibi, Irak tan Türkiye ye bu ürünlerin taşımacılığı için 1976 ve 1987 yıllarında iki boru hattı inşa edilmiştir. 20 Bu boru hattı sistemi 1990 yılına kadar Türkiye de bulunan Yumurtalık, Ceyhan Deniz İstasyonu na Irak tan özellikle de Kerkük ten 65

7 Su temelli ilişkileri değerlendirirken sektörler bazında ilişkilerin irdelenmesinin temel sebebi, herhangi bir sektörde atılacak adımın iki ülkeyi yaklaştıracağı ve bu yaklaşmadan meydana gelen işbirliği ortamında, su sorunu gibi problemler konusunda da işbirliği temelli ilişkilerin kurulacağı varsayımıdır. petrol ve petrol ürünleri taşımıştır. Gerçekleştirilen ilk Amerikan müdahalesi sonrasında Irak a uygulanmaya başlanan Birleşmiş Milletler ambargosu sonucunda, Türkiye-Irak Ham Petrol Boru Hattı Sistemi 1990 Ağustos unda kapatılmıştır. 21 Bu durum 1996 yılına kadar devam etti. 14 Nisan 1995 tarihinde kabul edilen 986 no lu Birleşmiş Milletler kararı uyarınca petrol taşımacılığını sınırlandırmak amacıyla bu boru hattı sistemi yeniden aktif hale getirilmiştir. Bu karar çerçevesinde, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi Gıda için Petrol isimli bir program hazırlamıştır. Bu program, Irak halkının yiyecek, ilaç ve bazı tarım araçları gibi insani ihtiyaçlarını karşılayabilmesi için geçici bir önlem olarak sunulmuştur. Bu program çerçevesinde, Irak a insanı ihtiyaçlarla ilgili malları alabilmek için petrol ve petrol ürünleri satma yetkisi vermiştir. Bu yetki, Güvenlik Konseyi tarafından 90 gün içerisinde 1 milyar dolara kadar petrol satışı yapabilme ile sınırlandırılmıştır. Elde edilen gelir de sadece insani ihtiyaçları karşılamakta kullanılacaktı yılına kadar, Türkiye nin petrol taşımacılığından elde ettiği yıllık gelir yaklaşık 400 milyon dolardır. Bununla birlikte, 1990 yılında başlayan ve savaşan kadar giden 5 aylık gerginlik döneminde Türkiye nin kaybı 160 milyon dolar olmuştur yılları arasında Türkiye nin yıllık kaybı 400 milyon dolar seviyelerindedir. Birleşmiş Milletler kararı doğrultusunda sınırlı bir şekilde taşımacılığa izin verilen yılları arasında Türkiye nin ham petrol boru hattından kaynaklanan zararı 200 milyon dolara düşmüştür. Bu dönemdeki toplam kayıp ise yaklaşık olarak 1 milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. Türkiye nin yılları arasındaki toplam ham petrol ve petrol ürünleri taşımacılığından dolayı kaybı milyar dolar olarak gösterilmektedir. 23 Dış Ticaret kayıplarından başka, Türkiye, Körfez Krizi sonrası askeri harcamalardaki artış ve Iraklı mülteciler için yapılan harcamalar nedeniyle zarara uğramıştır. Türkiye, dönemi boyunca, askeri güvenlik önlemleri için milyar dolar harcarken, Iraklı mülteciler için de yaklaşık 100 milyon dolar harcamada bulunmuştur. 24 Irak ın Kuveyt i işgali ve takip edece süreçte gerçekleşen Körfez savaşı, bir başka sektör olarak Türkiye nin taşımacılık sektörünü de olumsuz etkilemiştir. Taşımacılık sektöründen kasıt hava, kara, demir yolu ve deniz yolu taşımacılığıdır yılları arası dönemde, bu sektörle ilgili Türkiye nin toplam kaybı milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. Hava taşımacılığındaki kayıplar, direk uçuşların iptal edilmesi, rotaların uzaması, yer servis ücretlerindeki kayıplar, transit uçuşlar için ücretlerdeki kayıplar ve yolcu ve kargo gelir kayıpları gösterilebilir. Türkiye kara taşımacılığında da kayıplara maruz kalmıştır. Kara taşımacılığındaki en büyük kayıp, Irak la gerçekleştirilen dış ticaretteki, nakliye gelirlerinde yaşanmıştır. Türkiye Uluslararası Taşımacılık Birliği ne göre, ülkenin Körfez Krizi öncesi kara taşımacılığından elde ettiği ve dolayısıyla 1991 sonrası kara taşımacılığı kaybı 400 milyon dolardı. Bu dönemdeki deniz yolu taşımacılığı kayıplarına gelince, sigorta primlerindeki artışları, transit gemi taşımacılığı konusunda Mersin ve 66

8 İskenderun limanlarındaki hizmetlendirme ücretlerindeki düşüşler sayılabilir. 25 Görüldüğü üzere arası dönem, tarımdan, petrol ve petrol ürünleri ticaretine, askeri/ güvenlik harcamalarının artışından ulaştırma sektöründe yaşanan kayıplara kadar, Türkiye yi her alanda olumsuz yönde etkilemiştir. Türkiye-Irak ilişkilerinde olumsuz etkiler bırakan bu dönemde, nadiren de gerçekleşmiş olsa önemli bir işbirliği çabası yaşanmıştır. Bu çaba, sadece Türkiye-Irak arasında değil aynı zamanda tüm Fırat-Dicle nehir havzası dahilinde ve tüm kıyıdaş ülkeleri kapsayacak şekilde gerçekleşmiştir. Bu çaba Fırat-Dicle İşbirliği Girişim i (the Euphrates-Tigris Initiative for Cooperation- ETIC) olarak adlandırılmıştır. Kurucu belgesi 2000 yılında imzalanan bu girişimin temel amacı, Fırat ve Dicle bölgesinin sürdürülebilir kalkınmasını sağlayabilmek için sosyal, ekonomik ve teknik alanlarda bir işbirliği atmosferi oluşturmaktır. ETIC in kurucu üyeleri Irak, Türkiye, Suriye, İran ve Amerika Birleşik Devletleri ndeki akademisyenlerden oluşmaktadır. 26 Kurucu belgenin 2000 yılında imzalanmasına rağmen, girişimin resmi olarak kurulması Mayıs 2005 tarihleri arasında girişimin hazırlık aşamasının tamamlanması amacıyla ABD nin Kent Üniversitesi nde ETIC in kurucu üyelerinin yaptığı bir toplantı sonucu gerçekleşmiştir. 27 Bu girişim Fırat ve Dicle nehri konusunda o tarihe kadar yapılmamış bir şey yapmış ve su odaklı değil konuya kalkınma odaklı yönelmiştir. Bu yeni yaklaşımla, girişimin tarafları hedef olarak, çevre koruması, sosyal ve kadın erkek eşitliği, yönetim meselesi, çok paydaşlı bir yapı, halkın katılımı gibi konuları seçmişlerdir. 28 ETIC in temel amaçları olarak karşılıklı diyalog fırsatları yaratmak; Fırat-Dicle bölgesindeki karar alıcıların ve uygulayıcıların ilgisini çekecek projeler geliştirmek; çiftçiler, NGO lar, toplumsal bazlı örgütlenmeler, iş dünyası gibi farklı paydaş grupları bir araya getirerek görüş alış verişi sağlamak; tüm kıyıdaşlara fayda sağlayacak ortak pilot projeler yürütmek; Fırat-Dicle bölgesindeki meselelerle ilgili kamunun farkındalığını arttırmak; eğitim imkânları yaratmak ve işbirliği ve kalkınma konusunda sürekliliği sağlamak gösterilebilir arası dönem Türkiye-Irak ilişkilerine Irak ın Kuveyt i işgali ve ardından yaşanan savaş ve Birleşmiş Milletler Ambargosu damgasını vurmuştur. Bu sayılan unsurlar Türkiye Irak ilişkilerini olumsuz etkilemiş ve ilişki içinde olunan başta dış ticaret olmak üzere tüm sektörlerde kayıplar yaşanmıştır Irak a İkinci Amerikan Müdahalesinden Sonra Türkiye-Irak İlişkileri 2003 yılındaki Amerikan müdahalesinden sonra Türkiye-Irak arasındaki ilişkiler yeniden canlanmaya başlasa da Irak la yeniden başlayan ilişki ve ticaret miktarı 1991 öncesi seviyesine ulaşamamıştır. İkinci Amerikan müdahalesi sonrasında, 21 Mayıs 2003 tarihinde kabul edilen 1483 no lu Birleşmiş Milletler kararı uyarınca Irak a karşı uygulanan ambargo kaldırılmıştır. Irak ın yeniden yapılandırılma sürecinde, dış ticaret, taşımacılık, bankacılık, inşaat ve enerji gibi çeşitli sektörler temelli ilişkiler 2003 sonrası yeniden gelişmeye başlamıştır sonrası Türkiye-Irak dış ticaret sektöründeki duruma bakıldığı zaman, Irak a uygulanan BM ambargosunun kaldırılmasının ardından dış ticaretin arttığı görülmektedir ve 2004 yıllarında Türkiye nin Irak a ihracatı sırasıyla 829 milyon dolar ve milyon dolar olarak gerçekleşmiştir ve 2004 yıllarında Türkiye nin Irak tan ithalatı da sırasıyla 112,6 milyon ve 467,6 milyon dolar seviyesindedir yılında ise iki ülke arasındaki dış ticaret hacmi rakamının 7 milyar doların üzerinde gerçekleştiği hesaplanmaktadır. 32 Dış ticaret çerçevesinde, Türkiye nin Irak tan gerçekleştirdiği ana ithalat kalemi petrol ve petrol ürünleridir sonrası bu sektörde de gelişmeler yaşanmıştır. Kasım 2004 tarihinde, Irak Türk şirketlerine petrol projelerinde pay vermeye karar vermiştir. Bu bağlamda, Türkiye ve Irak, güney Irak taki Gharraf bölgesindeki petrol alanlarında ortak petrol üretimi konusunda müzakerelere başladılar yılının Aralık ayında ise, Irak Petrol Bakanlığı savaş sonrası ilk 67

9 petrol alanları geliştirme sözleşmelerini Türk ve Kanada firmalarına verdi. Bu anlaşma Saddam Hüseyin rejimi sonrası yabancı firmalarla imzalanan ilk anlaşma niteliği taşımaktadır. 34 Türkiye-Irak ilişkilerinde dış ticaretin 2003 sonrası seyrine ışık tutması açısından aşağıdaki istatistikler oldukça önemlidir; Türkiye-Irak İkili Ticaret İstatistikleri (000$) Yıllar İhracat İthalat Hacim Denge Kaynak: sonrası, Türkiye ve Irak arasında gelişen ilişkiler, ulaştırma sektörünü de pozitif yönde etkilemiştir. Türkiye nin Suriye üzerinde Irak a demir yolu taşımacılığı Suriye nin kısıtlaması nedeniyle 8 Nisan 1982 tarihinde durdurulmuştu Nisan ında, Suriye nin sınırlamayı kaldırması sonucunda 2 Ocak 2001 tarihinde Türkiye, Suriye ve Irak arasında transit demir yolu taşımacılığı yeniden başlamıştır. 16 Eylül 2003 tarihinde, Türkiye, Irak ve Suriye demir yolu taşımacılığının miktarını ve kalitesini arttırmak için İstanbul da bir araya geldiler. 35 Türkiye-Irak arasındaki demiryolu taşımacılığı ilişkisi bu minvalde devam ederken, Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demir Yolları Genel Müdür Yardımcısı Veysi Kurt, 2011 yılında, gündemde olan bir projeyi açıkladı. Bu projeye göre, Irak a artık direk demir yolu hattının döşeneceğini ve direk taşımacılığın yapılması için proje hazırlandığını belirtti. 36 Bu proje gerçekleştiği zaman kapasite ve sayı olarak Irak a yapılan taşımacılığın artması, maliyetin düşmesi ve sürenin azalması beklenmektedir sonrası dönemde iki ülke arasındaki havayolu taşımacılığına bakıldığı zaman, 29 Temmuz 2005 tarihinde Irak Türkiye ye yeniden direk u- çuşları başlatma kararı aldığı görülmektedir. İlk uçuşun 3 Ağustos 2005 tarihinde İstanbul dan gerçekleştirilmesiyle, 15 yıl aradan sonra Irak havayolları Bağdat-İstanbul-Bağdat seferlerine başlamış oldu. 37 İki ülke arasındaki hava taşımacılığı konusunda 2011 yılında son yaşanan gelişmeler sektörü olumsuz etkileyecek tarzdadır. Bu konudaki en son gelişme, Irak ın Türk uçaklarının ülkeye inişlerini yasakladığı haberleriyle yaşanmıştır. Irak Ulaştırma Bakanlığı sözcüsü Karim al-nuri beyanatında bu kararın Türkiye nin aynı şekilde Irak uçaklarına yasak getirmesine cevaben alındığını söylemiştir. Türkiye nin yasaklama kararının gerekçesi olarak ise Irak Milli Petrol Şirketi SOMO nun Türkiye ye olan milyonlarca dolarlık borcu gösterilmiştir. Ancak bir Türk hükümet yetkilisi, Türkiye nin Irak uçaklarına herhangi bir yasaklama getirmediğini, sadece SOMO nun 3 milyon doları bulan borcunun ö- denmemesi halinde böyle bir yasaklamanın getirileceği konusunda uyarıda bulunduğunu belirtmiştir. Irak ulaştırma bakanlığı sözcüsü Al-Nuri, Türkiye nin aldığı kararı gözden geçirmesi durumunda Irak ında karardan vazgeçebileceğini belirtmiştir. 38 Olay hakkın farklı fikirler ve devam eden tartışmalar olmasına rağmen, bu durum hem sektörü hem de iki ülke ilişkilerini olumsuz etkileyecek bir gelişmedir sonrası Türkiye-Irak ilişkilerinde gelişme yaşanan bir diğer sektör de bankacılık olmuştur. Bankacılık sektörü ile ilgili, Türkiye ve Irak arasında 7 Kasım 2004 tarihinde bir anlaşmaya varılmıştır. Bu anlaşmaya göre, Irak ülkede Türk bankalarının şube açması konusunu onaylamıştır. Ziraat Bankası ve Vakıfbank Irak ta banka şubesi açmak için izin alan ilk bankalar olmuştur. 39 Hatta Ziraat Bankası 2005 yılında, Irak ta işletme iznini alan ilk banka olmuştur. Ancak, o dönem için, güvenlik kaygıları nedeniyle Ziraat Bankası şubesi Irak ta açılamamıştır. Akabinde 2006 yılında, Vakıfbank ve Akbank kuzey Irak ta bir temsil bürosu ya da şube açmak için Iraklı yetkililerle görüşmelere başlamışlardır. Ancak, Irak a şube açılması 2008 yılını bulmuştur yılın- 68

10 Türkiye-Irak ilişkilerini olumsuz etkileyen ve Irak taki su sıkıntısının en önemli nedenlerinden biri de, bu ülkede gerçek anlamda bir su yönetimi tesis edilememiş olması. da, Ziraat Bankası Bağdat a şube açarak Irak ta şube açan ilk Türk bankası olmuştur. Akabinde yine aynı banka 14 Şubat 2011 tarihinde Kuzey Irak ın Erbil kentine de banka şubesi açmış ve Kuzey Irak ta ilk şube açan Türk bankası olmuştur. 40 Ziraat Bankası nı takiben, peş peşe Vakıfbank ve İş Bankası da Erbil e şube açmışlardır. Bölgede kurulu uluslararası şirketlerin yarıdan fazlasının yani 741 şirketin Türkiye çıkışlı olduğu göz önüne alındığı zaman Türk bankalarının şube açma girişimlerinin nedeni daha iyi anlaşılmaktadır sonrası dönemde Türkiye-Irak arasında gelişen bir diğer sektör de inşaat sektörüdür. Irak ın yeniden yapılandırılması sürecinde, Türk inşaat şirketleri projelerde aktif rol oynamıştır. Irak Ticaret Odası 18 Ekim 2003 tarihinde İzmir de gerçekleşen bir toplantıda Türk şirketlerinin Irak ın yeniden inşası proje ihalelerine teklif göndermeleri çağrısında bulunmuştur. Bu çerçevede, Irak ın yeniden yapılandırılmasında Kerkük Ticaret odasına kayıtlı şirketlerle Türk şirketlerin işbirliği yapması teşvik edilmiştir Ekim 2003 tarihinde Madrid de, Irak ın yeniden inşası sürecine katkı sağlamak amacıyla düzenlenen Irak için Uluslararası Donörler Toplantısında, Türkiye, yılları arası dönemi kapsayacak şekilde yeniden yapılandırılmaya 50 milyon dolar hibe taahhüdünde bulunmuştur. Bu rakam Türkiye yi diğer donörlerin katkıları göz önüne alındığında ilk 15 ülke içine sokmuştur. 42 Yeniden yapılandırılma kapsamında yeni şirketlerin bölgede çalışmalarının yanında, Saddam rejimi yıkılmadan önce sözleşme imzalamış Türk şirketleri de, Irak ta çalışmaya devam etmiştir. Dönemin Ticaret Bakanı Kürşat Tüzmen, 2005 yılı itibariyle iki ülke arasında gerçekleştirilen iş seviyesinin 5.5 milyar dolara ulaştığını beyan etmiştir. 43 Yeniden yapılandırılmanın yanı sıra son dönemlerde Irak ve özellikle Kuzey Irak ın kalkınmasına yönelik inşaat projelerinde de Türk inşaat şirketleri yer almaktadır. Buna örnek olarak, 2011 yılında iki Türk inşaat firmasının 69

11 Kuzey Irak ın Erbil kentindeki havaalanını inşa etmeleri gösterilebilir. 44 Bu çerçevede, Türkiye- Irak arasındaki inşaat sektörü değerlendirilmesi yapılırken iki taraflı bir faydanın gerçekleştiğini söylemek yanlış olmaz. Dünya raporuna göre, Irak taki artan inşaat projelerinde Türk firmalarının sıklıkla yer alması Türkiye nin inşaat sektörü için pozitif bir gösterge olmaktadır. Aynı şekilde, inşaat sektörünün gelişmesi, Irak için bir hızlı büyüme aşaması olarak görülmektedir. 45 Bu sektördeki gelişim de Türkiye-Irak ilişkileri açısından olumlu bir işbirliği olarak değerlendirilebilir. Tıpkı diğer sektörler gibi 2003 sonrası dönemde, Türkiye-Irak arasında enerji sektöründeki ilişkiler de canlanmıştır yılında, Irak Endüstri ve Maden Bakanlığı, çimento sektörünün karşı karşıya kaldığı sorunları çözmek ve yine çimento sektörü için gerekli olan enerji ihtiyacının karşılanması için Türkiye den çeşitli santraller kiraladı. 46 Ardından, Türkiye 2005 yılında Irak a elektrik satmaya başlamıştır. 47 Dönemin Irak başbakanı Ibrahim Caferi, Ankara ya yaptığı resmi ziyaret sonrası, 2005 Mayıs ayı sonuna kadar, Türkiye nin Irak a sattığı elektrik miktarının 350 megavata çıkacağını ve ihracat kapasitesinin de 2005 sonuna kadar 1200 megavat seviyesine erişeceğini beyan etmiştir tarihinde Türkiye de enerji fazlalığı nedeniyle üretimi durdurulan Karadeniz Enerji Grubu na ait mobil santral Silopi de dönemin Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Hilmi Güler in de katıldığı bir törenle Irak a elektrik ihracatına başlamıştır. Şirket, Irak a 2 yıl süreyle 200 megawatt gücünde ya da yıllık 1 milyar 752 milyon kilowatt/saat enerji ihraç edecekti. 49 İstanbul da Irak Enerji ve Gaz Projeleri 2011 konferansına katılan Irak Enerji bakanlığı IPP (Independent Power Projects) bölüm başkanı Ala a Disher Zamil, şuan itibariyle megawatt kurulu güce sahip olan Irak ta 2015 yılına kadar megawatt kurulu güce ulaşmayı hedeflediklerini belirtmiştir. Ayrıca Zamil, Irak ta şuanda gerçekleşen en büyük elektrik yatırımlarını Türk şirketlerinin üstlendiğini beyan etmiştir. Bu şirketlere örnek olarak da Kerbela da 1250 megawatt lık El-Khairat santralini ve Musul da da 750 megawatt lık Ninova santralini göstermiştir. 50 Buradan da anlaşıldığı gibi 2003 sonrası dönemde Irak ın enerji ihtiyacını karşılayan şirketlerin önemli bir bölümünü Türk şirketleri oluşturmaktadır. Türkiye ile Irak arasındaki gerçekleşen enerji ticareti iki ülke arasındaki ticaret ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir adım olacaktır. Sonuç Bu çalışma, Türkiye Irak arasındaki gerek su temelli gerekse sektörel ilişkileri üç dönem halinde incelemiştir. Bu bölümler 1991 öncesi, arası ve 2003 sonrası olarak tanımlanabilir. Böyle bir ayrıma gidilmesindeki temel etken 1991 yılında gerçekleşen ilk Körfez Savaşı ve 2003 yılında gerçekleşen ikinci operasyonun iki ülke ilişkileri üzerinde temel ve köklü değişimlere yol açmasıdır öncesi ilişkiler incelendiğinde aslında bu dönemi de 1960 lar öncesi ve sonrası olarak ikiye ayırmak mümkündür lar öncesi dönemde iki ülke ilişkileri resmi düzenlemelere dayalı bir şekilde yürürken 1960 lar sonrası Türkiye nin artan enerji ihtiyacını karşılaması amacıyla başlattığı kalkınma projeleri sonrası, Fırat-Dicle konusu ilişkileri belirleyen temel unsur halini almıştır. Hal böyle olsa bile 1991 öncesi dönemde, iki ülke ilişkileri istikrarlı bir seyir izlemiş ve Irak 5,5 milyar dolara varan ikili iş hacmi ile Türkiye nin en önemli ekonomik ve ticari ilişki kurduğu ülkelerden birisi halini almıştır yılında Irak ın Kuveyt i işgali ve ardından gelen BM ambargosu sonrasında çıkan Körfez Savaşı ile Türkiye-Irak ilişkileri durma noktasına gelmiş ve istisnasız tüm sektörlerde kayıplar yaşanmıştır yılında Irak a gerçekleşen ikinci operasyon sonrası BM ambargosunun da tamamen kaldırılmasının etkisiyle Türkiye-Irak ilişkileri yeniden canlanmaya başlamıştır öncesi dönem istatistiklerine ulaşılamasa da dış ticaretten bankacılığa, enerjiden inşaat sektörüne kadar tüm alanlarda önemli gelişmeler yaşanmıştır. Örneğin, Türk müteahhitleri yılları arasında Irak ta toplam 7,5 milyar ABD doları değerinde 495 proje gerçekleştirmişlerdir. Yıllık bazda üstlenilen iş miktarı 2003 te 242 milyon ABD dolarından 2009 da 1,3 milyar ABD dolarına yükselmiştir. Firmalarımız, yeniden yapılanma sürecindeki Irak ta çeşitli konut pro- 70

12 jelerinden askeri tesislere, yol, köprü, baraj gibi altyapı projelerinden okul, hastane gibi sosyal tesislere pek çok alanda faaliyet göstermektedirler. 51 Bu tarz gelişmeler, hem Türkiye ekonomisi hem Irak ın hızlı bir kalkınma gerçekleştirebilmesi hem de iki ülkenin yakınlaşması açısından önemli unsurlar olarak değerlendirilebilir. Su temelli ilişkileri değerlendirirken iki ülke arasında sektörler bazında ilişkilerin irdelenmesinin temel sebebi de herhangi bir sektördeki atılacak her bir adımın iki ülkeyi birbirine yaklaştıracağı ve bu yaklaşmadan meydana gelen işbirliği ortamında aralarında kökleşmiş olan su sorunu gibi problemler konusunda da işbirliği temelli ilişkilerin kurulacağı varsayımıdır. Buna ek olarak ilişki kurulan sektörlerin çoğunun su temelli sektörler olduğu düşünülürse iki ülke arasındaki yakınlaşmaların nedenli önemli olduğu daha net ortaya çıkar. Dış ticaret, enerji, gıda, tarım, ulaştırma, çerve gibi sektörlerdeki ortak projeler sonucu yaratılacak faydanın iki ülke arasında paylaşılması güven ortamı oluşturacak ve aralarındaki sorunları çözmek konusunda yardımcı olacaktır. O DİPNOTLAR 1 Güner Öztek, Openning Remarks of the New Iraq Conference, Joint Conference Series No.3, Foundations for Middle East and Balkan Studies (OBIV), M.A.Dahham, Turkish-Iraqi Relations:Tension and Prospects for Positive Developments, Turkish Review of Middle East Studies, Annual /10, Istanbul, s Patricia, Carley, Turkey s Role in the Middle East, Peace Works, United States Institute of Peace, s.4. 4 İdris Adil and Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losess and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s.4. 5 Carol, Migdalovitz, Iraq: The Turkish Factor, CRS Report for Congress, 31 October 2002, s.4. 6 İdris Adil and Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losess and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s Yüksel İnan, The International Water Courses and the Middle East, V-2/yinan.htm, Erişim Tarihi: 27 August 2005, s Ayşegül Kibaroğlu, Building a Regime for the Waters of the Euphrates-Tigris River Basin, London: Kluwer Law International, 2002, s Ayşegül Kibaroğlu, Settling the Dispute over the Waters of the Euphrates-Tigris River Basin, Selected Papers of the International Conference From Conflict to Co-operation in International Water Resources Management, (eds.) J.Bogardi and S. Castelein, pp , UNESCO-IHE Delft, The Netherlands, November 2002, UNESCO-IHP, s Vefa Toklu, Türk Dış Politikasında Su Sorunu, in İdris Bal (ed), 21.Yüzyılda Türk Dış Politikası, (İstanbul: Alfa Yayınları, 2001),s Çarkoğlu ve Mine Eder, Domestic Concerns and the Water Conflict over the Euphrates-Tigris River Basin, Middle Eastern Studies, Vol.37, No:1, January, 2001, s Ali İhsan Bağış, The Euphrates and Tigris Watercourse Systems: Conflict or Cooperation?, The Turkish Review of Middle East Studies, 1993, s Özlem Tür, The Political Economy of Water and Self-Sufficiency in Syria and its Implications on Turkish-Syria Relations, MSc Thesis Submitted to Department of International Relations, Middle East Technical University, 1997, s Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. Petroleum Pipeline Corporation petrol.htm, Erişim Tarihi: 15 July 2006, s Interview with Mr. Cemal Kaygısız, Department Chief, Bilateral Relations and Protocol, the Ministry of Agriculture and Rural Affairs, 30 June 2006, Ankara. 16 See for details, Resmi Gazete 14 Mayıs 1976 qouted in Mehmet Şahin, Political and Security Dimensions of Euphrates And Tigris, MSc Thesis Submitted to the Department of International Relations, Middle East Technical University, Ankara, İdris Adil and Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losess and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s Mustafa Güleç, Gencay Oğuz, Irak Savaşının Gölgesinde Türkiye Ortadoğu Ülkeleri Ticari İlişkileri, Republic of Turkey Undersecretariat of the Prime Ministry for Foreign Trade, Mayıs 2003, s.3. 71

13 19 İdris Adil ve Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losess and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. Petroleum Pipeline Corporation petrol.htm, Erişim Tarihi: 15 July 2006, s İhsan Gürkan, Turkish-Iraqi Relations: The Cold War and Its Aftermath, Turkish Review of Middle East Studies, Annual /9, Istanbul, s Güner Öztek, Economic Sanctions and No-Fly Zones in Iraq, Turkish Review of Middle East Studies, Annual 2001/12, Istanbul, s İdris Adil ve Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losses and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s İdris Adil vetalip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losses and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s İdris Adil ve Talip Aktaş, Economic relations between Turkey and Iraq and The Peril of Impending War: Turkey s Losess and Possible Risks, Foreign Economic Relations Board, 2003, s The Euphrates-Tigris Initiative for Cooperation (ETIC) Founding Document, USA, Mayıs ETIC News Letter, Volume 1, No. 3, March ETIC Brochure, 2001, in curcilation 29 ETIC News Letter, Volume 1, No. 3, March Mustafa Güleç, Gencay Oğuz, Irak Savaşının Gölgesinde Türkiye Ortadoğu Ülkeleri Ticari İlişkileri, Republic of Turkey Undersecretariat of the Prime Ministry for Foreign Trade, Mayıs 2003, s Türkiye-Irak Ticari ve Ekonomik İlişkileri Hakkında Değerlendirme, Republic of Turkey Undersecretariat of the Prime Ministry for Foreign Trade. 32 Selçuk Şenyüz, 35.bin Vatandaşımız Kuzey Irak a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı Mart 2011, hurriyet.com.tr/ekonomi/ asp, Erişim Tarihi: 24 Kasım , Turkey to grap a share in Iraq oil and banking sectors, 7 Kasım 2004, bilecon/turkey/ , Erişim Tarihi: 13 Temmuz Iraq awards key oilfield contracts, 16 December 2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Turkish, Syrian, Iraqi railroad officials to discuss railway transportation, bilecon/turkey/ , 16 September 2003, Erişim Tarihi 13 Temmuz Irak a Demiryolu Hattı Projesi, Erişim Tarihi: 23 Kasım Iraqi Airlines to Fly to Turkey after 15 years, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Mohammed Tawfeed and Ivan Watson, Iraq, Turkey butt heads, block flights over debt dispute, 21 Kasım 2011, Erişim Tarihi: 24 Kasım Turkish banks to open in Iraq, 7 November 2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Ziraat Bankası Kuzey Irak ta, 16 Şubat 2011, Erişim Tarihi: 24 Kasım Selçuk Şenyüz, 35.bin Vatandaşımız Kuzey Irak a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı Mart 2011, hurriyet.com.tr/ekonomi/ asp, Erişim Tarihi: 24 Kasım Türkiye ve Irak: Bölgede Barış ve İstikrar İçin Yeni Bir Ortaklığın Parametreleri, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, 8 Şubat 2004, Ankara. 43 Business increases between Turkey and Iraq, +Turkey+and+Iraq html?PHPSESSID=bb67b7b e9bf b43, 6 November 2005, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Selçuk Şenyüz, 35bin Vatandaşımız Kuzey Irak a Yerleşti ve 3 Türk Bankası Açıldı Mart 2011, hurriyet.com.tr/ekonomi/ asp, Erişim Tarihi: 24 Kasım Turkey s Construction Sector Focuses on Iraq, 8 Temmuz 2010, com/2010/07/08/turkeys-construction-sector-focuses-on-iraq/, Erişim Tarihi: 24 Kasım Turkish electricity to operate cement factories in Iraq, 31 October 2004, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Interview with Mr. Metin Günyol, Department Chief, International Relations, TEIAS, 20 June 2006, Ankara. 48 Turkey to triple electricity exports to Iraq, 20 May 2005, Erişim Tarihi: 13 Temmuz Irak a Dostluk Enerjisi, 23 Şubat 2009, html, Erişim Tarihi 24 Kasım Irak ı Türkler aydınlatıyor, 14 Haziran 2011, Erişim Tarihi: 24 Kasım Türkiye-Irak Ekonomik İlişkileri, Erişim Tarihi: 24 Kasım