Etnik ve Dinsel Sınırlar Bağlamında Mardin

Transkript

1 Etnik ve Dinsel Sınırlar Bağlamında Mardin Özet: Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu Üniversitesi Öğretim Üyesi, Türkiye Yüzyıllar boyu farklı etnik köken ve dinden topluluklara ev sahipliği yapan Mardin de, bu topluluklar arasında doğal bir sınır oluşmuştur. Ancak bu sınır modern çağın sınır anlayışı kadar derin ve karşısındaki ötekileştiren bir sınır değildir. Modern çağın sınır anlayışından farklı olarak çatışmaya değil uyuma hizmet eden bu sınır anlayışı, 19. yüzyıldaki keskin kırılmalara kadar özellikle sosyal yaşamda çok etkili olmuştur. Bildiride, Mardinlinin sınırı algısı ve bu algının farklılıklar üzerindeki etkisine değinilecektir. Mardin de farklı cemaatler arasındaki uyuma, 19. yüzyıldan örneklerle katkıda bulunduktan sonra bu uyumun günümüze kadarki süreçte modern çağın sınır kavramından nasıl etkilendiğine kısaca değinmek istiyorum. Modern çağ öncesinde bir kentin herhangi bir topluluğa aidiyeti somut sınırlarla belirlenirdi. Kaleler, hendekler, karakollar, garnizonlar vs. somut sınırların araçlarıydı. Modern çağda ise bu somut sınır araçlarının yerini daha soyut düşünsel/zihinsel araçlar almıştır Bir kent için sınır kavramının ortaya çıktığı an kimlerin kenti? sorusunun sorulduğu andır. Bir kentin bir millet veya dinle tanımlanmaya başlanmasıyla, o kentin etrafına sınırlar çizilmeye başlanmıştır. Herhangi bir milletin, herhangi bir dinin veya ideolojinin hemen her şeyde olduğu gibi kentleri de kendine mal etme eğilimi, görülemeyen fakat yaşanan sınırlar ortaya çıkarmıştır. Mardin e bu açıdan bakıp kimin kenti sorusunu yönelttiğimizde alacağımız cevap, kentin sınır kavramıyla ilişkisini de ortaya koymaktadır. Etnik açıdan bu soruyu sorduğumuzda; Mardin bir Türk kentidir, Mardin bir Arap kentidir, Mardin bir Kürt kentidir, Mardin bir Süryani kentidir, Mardin bir Ermeni kentidir diyebiliriz. Aynı soruyu dinsel açıdan sorduğumuzda; Mardin bir Müslüman kentidir, Mardin bir Hıristiyan kentidir, Mardin bir Şemsi kentidir, Mardin bir Yezidi kentidir cevaplarını alabiliriz. 1

2 Mardin tüm bu etnik ve dini unsurların kendilerine ait bir şeyler bulabildiği ve sahiplenebildiği bir kenttir. Modern çağlara değin bu kadar çeşitliliği bir arada barındıran bu küçük kentin, tüm bu unsurları bir uyum içinde barındırdığını söylemek mümkündür. Hatta abartısız ve bir şeyleri idealize etme, yüceltme kaygısı taşımadan şunu da çok rahatlıkla söyleyebiliriz: bu uyum modern çağın toplumlarını kıskandıracak bir uyumdu. 19. yüzyılda kenttin yerleşim mantığı ve farklı cemaatler arasındaki ilişkiler, farklılıklara tahammül üzerine kurulu bu uyumun en önemli göstergeleridir. 19. yüzyıl Mardin i 13 ile 15 arasında mahalleden oluşmaktadır: Babu l-cedid Mahallesi, Babu s-sor Mahallesi, Baş Mahallesi, Cami-i Kebir Mahallesi, Emineddin Mahallesi, Necmeddin Mahallesi, Göllasiyan Mahallesi, Kıssis Mahallesi, Latifiye Mahallesi, Medrese Mahallesi, Meşkin Mahallesi, Şehidiye Mahallesi, Şeyh Çabuk Mahallesi, Şeyh Şara Mahallesi, Tekye Mahallesi. Bu mahallelerde, o günün cemaat tanımına uygun olarak şu cemaatler yaşamaktadırlar: Müslümanlar, Süryani Kadimler, Süryani Katolikler, Süryani Protestanlar, Keldaniler, Ermeni Katolikler, Ermeni Gregoryenler, Ermeni Protestanlar, Yahudiler ve Şemsiler. Bu çeşitlilik, Mardin in içinde bulunduğu coğrafya değerlendirildiğinde ilginçlik arz etmemektedir. Ancak Mardin i çevresindeki diğer kentlerden farklı kılan özellik bu cemaatlerin hiçbirinin kentin belli bir mahallesine sıkışmamış olmalarıdır. Daha açık bir ifadeyle; hiçbir mahalle sadece Müslümanların, Süryanilerin veya Ermenilerin ikamet ettikleri bir cemaat mahallesi özelliği taşımamaktadır. Hatta herhangi bir cemaatin belirgin oranda yoğunlaştığı bir mahalle de mevcut değildir. Bu açıdan kent herhangi bir dini ve etnik sınıra sahip değildir. Yukarıda saydığımız cemaat isimlendirmeleri ise, aidiyet duygusu içinde kişilerin ve toplulukluların kendilerini tanımladıkları kavramlardır. Esas itibariyle de birer sınırdırlar. Ancak bu sınırlar, ötekini tanımlamak için değil, kişinin veya topluluğun kendini tanımlamak için kullandığı bir sınırdır. Bu sınır çok derin değildir ve karşısındakini ötekileştirme amacı da taşımaz. Sınırların derin olmamasının en önemli sebebi, ferdin veya topluluğun kendini bir asimile tehlikesi altında hissetmemesidir. Modern çağda etnik ve dini sınırların derin olmasının en önemli sebebi, asimile korkusu ve asimilasyona karşı direnme çabasıdır. 19. yüzyıl Mardin inde bu kimlikler veya sınırların hiçbiri bir ötekileştirme aracı olmadığından bir asimile korkusu da yoktur. 2

3 Mardin de cemaatler arası uyum kendini sadece yerleşim alanlarının sınırsızlığında değil, cemaatler arası ilişkilerde de göstermektedir. 19.yüzyıl Osmanlı mahkeme kayıtlarının bize bu konuda sundukları bazı örnekleri şöyle sıralayabiliriz: Tekye Mahallesinde bir Müslüman ın otuz batman sabununu çalan bir gayrimüslim, yine gayrimüslimler tarafından şikâyet ediliyor ve mahkemede kendi dindaşları aleyhine şahitlik yapıyorlardı 1. Mardin de gayrimüslim bir kadın komşusu olan başka bir gayrimüslimle olan davasında vekil olarak bir Müslüman ı tayin edebiliyordu 2. Cami-i Kebir Mahallesinde Katolik bir kadın ölen kocasının alacaklarını tahsil için bir Müslüman ı vekil tayin etmişti 3. Tekye Mahallesi nde Lütfiye Hatun isimli Müslüman kadın, eşinden boşandıktan sonra bazı mallarını alamadığına dair açtığı davada, dava vekili olarak Süryani Kadim Abdulahad Efendi yi seçiyordu 4. Aynı şekilde Müslümanlarla ilgili davalarda bir Keldani 5 ve Süryani Katolik 6 vekil-i müseccel-i şer i olarak görev yapabiliyordu. Bu örnekler farklı cemaatler arasında dinin, fanatizme yol açacak bir sınır olarak kabul edilmediğinin örneklerini sunmaktadır. 19. yüzyıla kadar belli bir uyum içinde devam eden bu ilişkiler, bu yüzyıldan sonra bir kırılmaya uğramıştır. Her şeyden önce modern dönemin sınır algısı Mardin de de etkisini göstermeye başlamıştır. Mardin bu yüzyıldan itibaren yeni bir sınır algısı ve halende içselleştiremediği yeni sınırlar ile tanışıyordu. Modern çağın sınır anlayışı sadece coğrafi bir kavramı ifade etmiyor. Politik, zihinsel, psikolojik kültürel ve sanatsal çağrışım alanlarıyla da ilişkili bir kavram olarak kullanılıyor. Ama hangi alanla ilişkili kullanılırsa kullanılsın, sınır kavramı ayrıştırıcı bir içeriğe sahiptir. Sınırdan bahsederken aslında bir bizden bir de ötekiden bahsediyoruzdur. En ılımlı bakış açılarında sınırın öte yakası temkinli olunması gerekeni ifade ederken, bağnaz düşüncelerde asimile edilmesi gerekeni hatta imha edilmesi gereken düşmanı ifade etmektedir. Kısacası, modern çağda sınır kavramı; sömüren-sömürülen, gelişmişgelişmemiş, doğu-batı, medeniyetler çatışması gibi ayrıştırıcı kavramların etkisiyle derinleşmiş ve acımasız bir içeriğe sahip olmuştur. 19. yüzyılda, doğu dünyasında artık kendini tüm yönlü hissettiren zafiyet, aynı zamanda Mardin de bir çatışma ortamı oluşturmuştur. Bir yandan merkezi otoritenin gücünü 1 Mardin Şer iye Sicili (M.Ş.S.) 201, 25 Safer M.Ş.S. 235, 7 Rebiülevvel M.Ş.S. 234, 4 Zilhicce M.Ş.S. 220, 20 Zilhicce M.Ş.S. 220, 1 Safer M.Ş.S. 220, 16 Şaban

4 kaybetmesi ile yerel güç unsurları hem kendi aralarında hem de devletle çatışmaya başlamışlar diğer yandan emperyalizmin bölgedeki uzantıları olarak hareket eden misyonerler Mardin deki Hıristiyan cemaatlerinin kendi içlerinde çatışmalarına sebep olmuşlardır. Osmanlının zayıflaması ve merkezi otoritenin gücünü kaybetmesi sonrasında bölgeye akın eden misyonerler, yüzyıllardır belli belirsiz bir çizgi olan Müslüman-Hıristiyan, Ortodoks-Katolik ayrımını derinleştirerek dini bir sınır oluşturmuşlardır. Daha sonra bu ayrım, birbirini tetikleyen milliyetçilik anlayışlarıyla etnik sınırları da ortaya çıkarmıştır. Ermeni milliyetçiliği, bunun ve Balkanlardaki milliyetçi hareketlerin tetiklediği Türk milliyetçiliği, ardından Arap milliyetçiliği ve Kürt milliyetçiliği ile ortaya etnik sınırlar da çıkmıştır. 20. yüzyılın ilk yarısında Mardin yeni bir sınırla tanışmıştır. Hemen yanı başında Mardinlinin halen de anlamlandıramadığı iki yeni sınır ortaya çıkıyordu. Bu sınırların tel örgülerle sarılması yetmiyormuş gibi bir müddet sonra mayınlarla da döşenmesi Mardinlinin sınırla tanışmasındaki en acı aşama oluyordu. Kısacası 19. yüzyıldan sonra Mardin in hem zihinsel/düşünsel sınırlarla hem de somut sınırlarla kuşatılmıştır. Mardinlinin bu somut ve soyut sınırları algılayışı ve bu sınırlara tepkisi farklı olmuştur. Somut sınırlar hiçbir zaman kabullenilmemiştir. Tel örgülerle sarılı, mayınlarla döşeli sınırla, sınırın öte yakasındakileri öteki yabancı olarak kabul ettirme çabaları hiçbir zaman başarıya ulaşmamıştır. Mardinli için sınırın öte yakası düne kadar birlikte yaşadığı akrabalarını (amcaoğlunu, dayıoğlunu vs.) ifade etmiştir. Bu yönüyle Mardinli için sınırın öte yakasındakiler değil bizatihi sınırın kendisi ötekidir, yabancıdır. Bu sebeple sınır, tel örgülerle de çevrilse, mayınlarla da döşense, bir kola veya bacağa hatta cana da mal olsa aşılması gerekendir. Bayramları bayram yapan bir özellik de bu sınırın aşılmasıdır. Zihinsel ve düşünsel sınırlara karşı Mardinlinin sınavı aynı derecede başarılı olmuş mudur? Bu soruya şu anda cevap vermek çok da mümkün değil. Devam eden bir süreç var. Tarihi, farklılıkların uyumu ve farklılıklara tahammül üzerine kurulu bir kentte farklılıkların sınıra dönüşmesi ihtimali maalesef halen var. Mardin bu ihtimale dayalı bir sınavdan geçiyor. Kentli-köylü, Arap-Kürt-Türk-Süryani, aşiret-eşraf farklılığı ve bu farklılıkların sınıra dönüşmesi ihtimali. Yüzyıl öncesine göre farklılıkların azaldığı bir gerçek, başka bir gerçek de farklılıklar azaldıkça sınırların derinleştiği. 4

5 Bu farklıkların sınıra dönüşmesi ihtimalinin en önemli sebebi Mardin i aşırı sahiplenme duygusu. Aslında hiçbir kötü niyet yok. Birileri Mardin i sahipleneyim derken farklılıkları ötekileştiriyor. Mardin bizim, sadece bizim mantığı/mantıksızlığı Mardin i Mardin yapan ruhu öldürüyor. Sadece mimari dokusunu koruyarak Mardin in korunacağını zannedenler yanılıyor. Mardin kentsel dönüşüm projeleriyle tarihi yapısını korumaya devam edebilir. Ancak Mardin i Mardin yapan en önemli özelliğin farklılıkların uyumu olduğu unutulursa mimari anlamda güzel bir dokuya sahip fakat ruhsuz bir kentten başka bir şey olmaz. 5