SALNÂMELERE GÖRE ADANA ( )

Transkript

1 T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı SALNÂMELERE GÖRE ADANA ( ) YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Halil İbrahim KAPLAN Danışman Yrd.Doç.Dr.Ahmet HALAÇOĞLU ISPARTA 2001

2 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... KISALTMALAR... VI VII GİRİŞ A. ADANA ADININ MENŞEİ B. OSMANLI ÖNCESİ ADANA Türk Hakimiyetinden Önceki Dönemi Bizans Dönemi İslami Arap Dönemi İlk Türklerin Adana ya Gelişi Selçuklu ve Beylikler Dönemi Ramazanoğulları Dönemi... 6 C- OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE ADANA Fırka-i Islahiye nin Teşkil Edilmesi ve Çukurova da Islah Hareketleri Adana da Ermeni Olayları BİRİNCİ BÖLÜM COĞRAFÎ YAPI A- COĞRAFÎ MEVKİİ B- DAĞLARI C- ORMANLARI D- YAYLALARI E- AKARSULAR ve GÖLLERİ F- ŞİFALI SULARI G- MESİRE ve KAMP YERLERİ H- AV TURİZMİ I- İKLİM... 26

3 İKİNCİ BÖLÜM İDARÎ YAPI A. SANCAK YAPISI B. MÜLKÎ AMİRLER Mutasarrıf Kaymakam Nahiye Müdürü Muhtar C. İDARÎ BİRİMLER Livâ İdare Meclisi Tahrirât Kalemi Muhasebe Kalemi Belediye Örgütü Valilik Tahrîrât Komisyonunda Çalışanlar Defter-i Hümâyun Komisyonunda Çalışanlar Telgraf ve Posta İdaresi Resümüt İdaresi Duyûn-ı Umumîye İdaresi Nafiâ Komisyonu Mefai Komisyonu Zira at Odası Tahrir-i Emlâk Kalemi Nüfus İdaresi Zâbıta İdaresi Diğer İdarî Birimler D. ADLÎ KURUMLAR Meclis-i Temyiz (Hukuk ve Cinayet-i Temyiz Meclisi) Ticaret Mahkemesi Bidâyet Mahkemesi Şer iye Mahkemesi Devai Meclisi İstinaf Meclisi E. İDARÎ YAPIDAKİ BİRİMLER... 45

4 F. İDARÎ TAKSİMAT ve MERKEZDE İDARÎ YAPILANMA İç İl Sancağı İdarî Statüsü Ve İdarî Birimleri Kozan Sancağı İdarî Statüsü ve İdarî Birimleri Cebel-i Bereket Sancağı Statüsü ve İdarî Birimleri G DEN 1900 YILINA KADAR ADANA VİLÂYETİ SANCAK ve KAZALARININ İDARÎ DURUMU VE İDARÎ BİRİMLERDEKİ DEĞİŞMELER ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOSYAL YAPI A. ADANA VİLAYETİ NİN ÇEŞİTLİ TARiHLERDEKİ NÜFUSU B. DİNİ ve SOSYAL KURUMLAR Camiler a) Ulucami b) Hasan Ağa Camii c) Yağ Camii d) Abdûlkadirağa Camii e) Ağca Bey Camii f) Ala Camii g) Hoş Kadem Camii h) Yeni Camii i) Kemeraltı Camii j) Diğer Camii Mescitler a) Akça Mescit (Ağca Mescidi) b) Ali Dede Mescidi c) Balcıoğlu Mescidi d) Cuma Fakih Mescidi e) Diğer Mescidler Vakıflar Tekke ve Zaviyeler... 90

5 5. Hanlar Hamamlar a) Çarşı Hamamı b) Irmak Hamamı c) Mestan Hamamı d) Yeni Hamam İmaret Köprüler Türbeler Konak ve Odalar a) Harem Dairesi (Vakıf Sarayı) b) Selamlık Dairesi Çeşmeler Hristiyan Ziyaretgâhlar Hastaneler C. ESKİ ESERLER Taş Köprü Saat Kulesi Havraniye Kervansarayı Yılan Kale Anazarba Kalesi Kozan Kalesi Dumlu Kalesi Toprak Kale Adana Bedesteni Bölgede Diğer Eski Eserler Asar-ı Atîka Nizamnâmesi D. EĞİTİM ÖĞRETİM ve KADEMELERİ Sıbyan Mektepleri Mekâtib-i İbtidâiye Medreseler Rüştiye Mektepleri İdadiler

6 6. Kütüphaneler a. İl halk Kütüphanesi b. Amerikan Kütüphanesi E. SALNÂMELERE GÖRE EĞİTİM-ÖĞRETİM DURUMU Yılları Arası Vilâyet Salnâmelerine Göre Adana da Eğitim Öğretim Adana Erkek Lisesi DÖRDÜNCÜ BÖLÜM EKONOMİK YAPI A. TARIM ZİRAAT ve HAYVANCILIK B. TİCARET-SANAYİ ve SANAT DALLARI Yüzyılda Osmanlı Devleti nde Ticaret ve Sanayii Geliştirme Çabaları Adana da Kurulan ilk Fabrikalar C. ULAŞIM D. MADENLER E. ADANA VİLÂYETİNİN EKONOMİK YAPISI HAKKINDA GENEL BİR DEĞERLENDİRME ( YILLARI) SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EKLER VE RESİMLER

7 ÖNSÖZ Çalışmamız, Adana Vilâyetinin XIX. Yüzyıl sonları ve XX. Yüzyıl başlarına ait coğrafî, İdarî, sosyal ve ekonomik yapısını ortaya koymak amacı ile hazırlanmıştır. Araştırmamızın zaman bakımından sınırını, Adana Vilâyeti hakkında önemli bilgiler edinmemizi sağlayan ilk H.1297 ve son H.1317, yılları Salnâmeleri belirlemektedir.buna göre, H.1297 (1880) tarihinde yayınlanmış olan Adana Vilâyet Salnâmesi ile H.1317 (1900) tarihinde yayınlanmış olan Adana Vilâyet Salnâmesi arasındaki 20 yıllık devre araştırma konumuz içerisindedir. Salnâmelerin tamamının mevcut olmaması bizi zorluklara uğratmış ise de bu konuda yazılmış çeşitli umumî eserler ve araştırmalar, Salnâmelerdeki eksiklikleri gidermemizde faydalar sağlamıştır. Çok eski bir tarihi geçmişe sahip olan Adana şehrinin geçmiş yıllara ait bir dönemini aydınlatma düşüncesi bizi bu araştırmaya yönelten başlıca sebep olmuştur. Ayrıca Adananın Cumhuriyet öncesi dönemi hakkında daha önce fazla bir çalışma yapılmamış olması, bir Adanalı olarak bu konuyu tercih etmemizde etkili olmuştur. Böylece bu çalışma ile Adana Vilâyeti ile ilgili önemli bilgileri ortaya çıkarırken, aynı zamanda yakın Türk tarihine de ışık tutmuş olacağız. Çalışmalarım sırasında değerli fikir ve tenkitlerinden yararlandığım hocam Yrd. Doç. Dr. Ahmet HALAÇOĞLU na sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Halil İbrahim KAPLAN

8 KISALTMALAR a.g.e. : Adı geçen eser. a.g.m. : Adı geçen makale. A.n.s. : Ansiklopedi. Bkz. : Bakınız. C. : Cilt. H. : Hicri. İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi. İ.A. : İslam Ansiklopedisi. A.V.S. : Adana Vilâyet Salnâmesi. M. : Miladi. s. : Sayfa. S. : Sayı. T.D.V.İ.A. : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. T.K.A.E. : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. T.K.A. : Türk Kültür Ansiklopedisi Yay. : Yayınları, Yayınevi.

9 G İ R İ Ş A- ADANA ADININ MENŞEİ Şu anda Çukurova yöresinin merkezi durumunda olan Adana şehrinin kuruluşu ile ilgili, İslam öncesi dönemi hakkında efsanevi ve kazılar sonucu elde edilen bilgilerde bir çok bilgiye rastlamak mümkündür Adana ya ait en eski yazılı kayıtlara ilk defa Anadolu yarımadasının en köklü uygarlıklarından biri olan Hititlerin kaya kitabelerinde rastlanmaktadır. Boğazköy metinleri olarak bilinen M.Ö yıllarına tarihlenen bir Hitit tabletinde şehrimize Uri Adana yani Adana Şehri dendiği görülmektedir 2. Eski bir Klikya masalına göre bütün Çukurova şehirlerini, dolayısıyla Adana yı ilahlardan Sandon kurmuştur. Mitolojide Gök İlahı Uranüs ün oğulları Adanos ve Saros kardeşlerin hikayesi gibi bu masalın da tarihsel yönden bir önemi yoktur 3. Bizanslı Estefan (Etien) bu şehri Tarsus la harp eden Adanos ve Saros adında iki kardeşin kurduğunu ve bunlardan Adanos un şehre Saros un nehre isimlerini koyduklarını yazar. 4 Ancak Adana nın kuruluş tarihi ve ilk oturanları bilinmemektedir 5. Başka bir kaynakta ise Adana şehrinin eski devirlerde aramgah olarak Selusid Akuma nın adına kurulduğu belirtilmektedir 6. Diğer bir kaynakta da Adana isminin menşei hakkında şu şekilde bahsedilmektedir; Adana ve Kapadokya bölgesi 365 senesine kadar Roma senatosu tarafından, mensup valiler eliyle yönetilmiştir. Bu tarihte Sasani Hükümdarı Birinci Şabur Keyaniyan, eski İran hududu saydığı bu yöreyi geri almak için Roma ya savaş ilan etmiştir. Roma, İran-Sasani hücumlarına karşı 1 Kasım Ener, Tarih Boyunca Adana Ovasına Bir Bakış, Hakan Ofset Matbaacılık, Adana 1993, s Adana,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır, Kültür Bakanlığı Yay., Kültür Ofset, Ankara1994, s Kasım Ener, a.g.e., s V. Langlois, Klikya da Gezi, Mütercimi: M.Rahmi Balaban, Yeni Mersin Basımevi, C. 1, Mersin 1947, s Kasım Ener, a.g.e., s Aramgah: Dinlenilen yer, askeri üs, Bkz.:Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara 1986, s. 45.

10 Temür hükümdarı Avadinas yani Ezine bin El-Semidi ile ittifak oluşturur. On yıllık bir mücadeleden sonra Ezine bin El-Semidi, İranlıları bu bölgeden sürerek Seyhan nehri kıyısında, kendisine üs olarak bir kasabacık kurar. İşte onun ismi olan Ezine bu kurulan kasabaya isim olarak verilir. Bazı kaynaklarda Adana şehrinin binasını Harun Reşit in seraskerlerinden Ebu Selim Ezine ye isnat etseler de bu yanlıştır. İkisinin de arap oluşu ve isimlerinin benzerliği bu yanlışlığı meydana getirmiştir. Gerçekte aralarında beş asırlık bir zaman farkı vardır 7. Ayrıca Hititlerin etkisinde kalan Fenikeliler de tarım ve bitki tanrısına Adonis adını vermişler ve zengin orman ve ürünleri olan bu bölgeye Adanos un yeri demeleri adet haline gelmiştir. Karcılzade Süleyman Şükrü Bey in Seyahatü l-kübra adlı eserinde Adana nın eski isminin Batana olduğu ve islamlık döneminde Adana ya çevrildiğini yazar. Danuna isminin M.Ö. yaşayan kavimlerce bu bölge için kullanıldığı bir gerçektir. Hatta Danunalılar ın, yöre kurallarına ad ve paye verecek kadar kudretli oldukları bilinmektedir. Danuna adının asırlar boyunca değişerek, zamanla Batana ve daha sonra da Adana olması da çok kuvvetle muhtemeldir 8. İslam kaynaklarında Adana ismi (Ezene-Edene) şeklindedir. Edene şeklinde yazılması Edirne ye benzemesi yüzünden yazışmalarda, bilhassa postalarda karışıklıklara meydan vereceğinden 1878 yılında. Encümen-i Daniş kararıyla Adana şeklinde değiştirilmiştir de Viktor Langlois tarafından yazılan Klikya da Gezi adlı eser Adana ismine bir başka açıdan bakar; Adana, Suriye den Anadolu ya gelen mühim yolun üstündedir. İskender in buradan geçişinden ve Selvizit Silifkeliler in buraya hakim olmasından sonradır ki, Adana pek ziyade önem kazanmıştır. Milattan önce 171 sene evvel isyan eden Tarsus ve Malos şehirlerini tedibe giden (Anityoho Sepikan) Adana ya, Anitos ismini vermiştir 10. Adana tarihi ismi Klikya olan Çukurova da merkezi durumda bir yerdir. Herodot zamanında Çukurova ya (HYHACHÖA) dendiği belirtilmektedir. s H tarihli AVS,s Adana,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır,Kültür Bakanlığı Yay., Kültür Ofset, Ankara 1994, 9 Nazım Tarhan, Turistik Adana Tanıtım, Altınova Yayınları, Adana V. Langlois, Klikya da Gezi, Mütercimi: M.Rahmi Balaban, Yeni Mersin Basımevi, C. 1, Mersin 1947, s.51.

11 Herodot, Klikya isminin Fenike hükümdarı Agenor un oğlu Cliks in bu havaliye yerleşerek Klikya adını verdiğini zikreder 11. OSMANLI ÖNCESİ ADANA 1- Türk Hakimiyetinden Önceki Durum Adana bölgesi müslüman Arapların ve Türklerin eline geçene kadar bir çok kavim tarafından idare olunmuştur. Dolayısıyla Adana Kizvatna Krallığı, Hititler devri Kueliler devri, Klikya krallığı devri, İranlılar devri, Makedonyalılar devri, Selokidler devri, Çukurova Korsanları devri ve Roma devri, Bizanslılar devirlerini yaşamıştır 12. Tarihin ilk yazılı belgelerinden olup Boğazköy kaynaklı çivi yazılı Hitit tabletlerinde coğrafî bölgelerden Kizzuvatna nın uzun tartışmalarından sonra bu günkü Çukurova olduğu anlaşılmıştır 13. Boğazköy tabletlerinden anlaşıldığına göre Çukurova da daha önce Luviler in yaşadıkları bölgelerde İ.Ö dolaylarında Kizvatna diye anılan bir krallık yaşamıştır. Seyhan ve Ceyhan ırmakları arasında kurulduğu sanılan bu krallığın sınırları daha sonra yukarı Mezopotamya ve Suriye ye doğru genişlemiştir 14. Anadolu da Hititler yıkılınca Klikya Tarsus dahil Asur krallarının eline geçti. Asur Krallığı da yıkılınca bir süre için Klikya müstakil krallık oldu. M.Ö. 6. yy. da İran Sadraplıkları na dahil oldu. M.Ö. 333 de Klikya ya Büyük İskender hakim oldu 15. İskender in Asya seferinden dönüşü ve Babil de vefat etmesiyle kumandanları arsında bölünen bu kıta M.Ö 311 tarihinde İskender in baş komutanı olan Selefkos Mikatora geçti. Selefkoslar ın idaresinin sona ermesiyle M.Ö. 87 Klikya yöresinde beni Himyer hükümdarlarından Pagfark ın döneminde korsanlar dönemini yaşamıştır. M.Ö 67 yılında Adana ve tüm Klikya bölgesi, Roma tarafından gönderilen Pompeyus tarafından Roma ya Nazım Tarhan, Turistik Adana, Altınova Yayınları, Adana 1994, s Kasım Ener, Tarih Boyunca Adana Ovasına Bir Bakış, Hakan Ofset Matbaacılık, Adana 1993, s. 13 Yaşar Coşkun, Hitit Çivi Yazılı Belgelerinde Truanuva Belleten, C. III, S. 207, TTK., Ankara 1989.s Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayınları A.Ş., C.1, İst. 1981, s Nazım Tarhan, Turistik Adana, Altınova Yayınları, Adana 1947, s. 1.

12 bağlanmıştır. Pompeyus sahilde tesis ettiği pompeo polis 16 kasabasını merkez karargahı yaparak bütün batı Asya yı beş yıl idare etmiştir tarihinde bir aralık Adana yöresi İran hükümdarı Nevşirva nın hakimiyetinde bulunarak, Hasru Perviz Romalılardan alarak 604 tarihine kadar yönetmiştir. Bu tarihten sonra ise Doğu Roma İmparatoru bu havaliyi İranlılar dan tekrar almıştır 18. Romalılar ın Hakimiyeti zamanında Adana şehri büyüdü. İmparator Sezar ın öldüğü dördüncü ve beşinci yüzyıllarda dağlarda oturan İzoriler ova şehirlerine hücum ederek yağma ettiler. Bu sırada Adana da harap oldu. Bizanslılar zamanında ise Adana yeniden tamir edildi 19. M.Ö. XV yy da Hititler, sonra Asurlar, İraniler, Selefkiler, Mısırlılar, Romalılar bu bölgeyi egemenlikleri altında tutmuşlardır. Roma egemenliği sırasında gerek Zira at, gerek bayındırlık yönünden bölge büyük bir gelişme göstermiştir Bizans Dönemi Roma imparatorluğunun ikiye ayrılıp Çukurova nın Doğu Roma ya (Bizans) bırakıldığı 395 senesinden Justinian zamanına kadar geçen 132 yıllık süre içinde Adana şehrine dair herhangi bir bilgiye sahip değiliz tarihinde bir aralık burası İran hükümdarı Nerşirvan ın hakimiyetinde bulunarak, Perviz burasını Romalılar dan zabt ederek hicretten on sekiz sene evveline kadar idare etmiştir. Hicretten on sekiz sene önce Şarki Roma imparatoru bu havaliyi İranlılar dan geri almıştır Pompeo polis : Bu kasaba Mersine yakın Viranşehir denen yerdir.bkz.kasım Ener,a.g.e.,s.35, tarihli AVS, s Viktor Langlois, Eski Klikya, Mütercim M. Rahmi Balaban, Yeni Mersin Basımevi, Mersin 1947, s. 51, tarihli AVS,s Kamil Erdeha, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Yükselen Yay., İst. 1975, s Kasım Ener, a.g.e., s tarihli AVS, s. 251,271.

13 3- İslami Arap Dönemi Adana'ya ilk İslam akınları Halife Ömer döneminde başlamıştır ( ). Ancak geçici türden olan bu akınlar, Muaviye zamanında devam etmesine rağmen bir sonuç vermemiş ve bölgenin asıl fethi Emevi Halifesi Abdülmelik döneminde olmuştur. Hz. Osman'ın şehit edilmesinden istifade eden Roma İmparatoru bu havaliyi tekrar ele geçirmiştir. Yukarıda da bahsedildiği gibi Adana bölgesi Hicretin 35. senesinden 84. senesine kadar Rumların eline geçmiştir (M ). Bu tarihte Emevi Halifesi Abdülmelik tarafından bölge tekrar feth olunmuştur. 756 tarihinde Adana yöresi tekrar Rumların eline geçmiş, daha sonra ise 791 tarihinde Abbasi Halifesi Mehdi'nin oğlu Harun Reşit tarafından Abbasi devleti sınırlarına dahil edilmiştir. Hicri 191 tarihinde Harun Reşit'in vefatından sonra yerine hilafete geçen oğlu Memun, Adana kasabasına Ezine Ebu Selim'i vali tayin etti. Halife Memun çoğu zamanını Tarsus'ta geçirirdi. Hatta mezarı Tarsus'ta Cami-i Kebir'dedir. Bu tarihten sonra Adana bölgesi İç İl taraflarına kadar Abbasi devletine bağlı valiler eliyle yönetildi. Küçük biraderi Mutasım'ın halifeliği de Tarsus'ta iken kabul olundu. 848 yıllarından sonra ise Adana bölgesi Abbasi Devleti içerisinde meydana gelen Tavaif-i Müluk olayları esnasında Rumların eline geçmiştir. Ancak hicretin beşinci asrında Maveraünnehir'den gelen Türk milletinden Selçuklu Türkleri nin eline geçti 23. Klikya M.S. XII. Yüzyılda Abbasilerle Haçlı orduları arasında büyük savaşlara yol açmıştır. Abbasiler yukarıda da belirtildiği gibi bölge üzerindeki egemenliklerini sürdürebilmek için çok sayıda Horasan Türkünü buraya yerleştirmişlerdir. Haçlı ordularının himayesinde kurulan Ermeni krallığından sonra bu bölgeye Türkmen beylerinin yoğun akını başladı İlk Türklerin Adana'ya Gelişi tarihli AVS,s. 271, Kamil Erdaha, Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, Yükselen Matbaa., İst. 1975, s. 299

14 Çukurova'ya Türklerin ilk gelişi Abbasiler döneminde 750'li yıllarda gerçekleşti. Şam ve Horasan'dan gelen askerler Adana şehrine yerleştiler. Harun Reşid'in Antakya Valisi Türk asıllı Süleyman Faraç, 809 yılında Adana şehrini yeniden inşa etti. Selçukluların 1071 Malazgirt zaferinden hemen sonra Adana'ya hakim oldukları, 1096 yılında başlayan Haçlı seferlerine kadar Adana bir Türk beldesi olarak kaldı. Bu tarihlerde Adana Kantaran, Debbağhanediği, Yaraşzade Zaviyesi, Akça Mescit, Emirli Ramazanağa Mescidi, Kayalıbağ, İsa Hacıoğlu, Tarsus Kapı, Hacı Hamid Mescidi, Çukurmescit, Yortan Cami-i Atik (Yağ Cami), Kadı Mescidi, Sadat Mescidi, Baytimur, Neccar Sarı Yakup, Derviş Ali Mescidi ve Ermeniler olmak üzere 28 mahalleden meydana gelmektedir ve toplam nüfus kişi civarındadır Selçuklu ve Beylikler Dönemi Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İran'da daha önce kurulmuş devletler gibi, doğuda savunma, batıda hücum siyaseti takip ediyordu. Bu itibarla devletin yönü batıya doğru olup, kuruluşundan beri bu yönde gelişmeye çalışıyordu 26. Adana X. yüzyılda Rumlar'ın, XI. Yüzyıl sonlarında Selçuklular'ın ve bir müddet de Haçlıların eline geçmiş, XII. Yüzyılda bir ara Konya Selçuklularının eline geçmiş ise de bu hakimiyet uzun sürmeyerek tekrar Bizans ile Klikya Ermenileri arasında el değiştirmiştir 27. XII. Yüzyılın sonlarında önce prenslik sonra krallık olan Ermeni devleti Fransız Lusignan Hanedanı'nın eline geçmişse de bu kısa süreli olmuş, Mısır ve Suriye'deki Türk Memluk İmparatorluğu bu devleti ortadan kaldırarak Memlukler'in başkenti Kahire'ye bağlamıştır Adana da Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Dönemi Eğitim,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır, İl Milli Eğitim Müd. Yay., Adana 1999, s Mehmet Altay Köymen, "Alparslan ve Zamanı", Milli Eğitim Basımevi, İst. 1972, s İ. A., Tür. Diy.Vakfı Yay., Güzel Sanatlar Matbaası A.Ş., C. 1, İst. 1988, s B. K. A., Başkent Yayınları, C. 1, Ankara 1984, s. 57.

15 Türkiye nin her tarafında oğuz ve başka Türk adlarını taşıyan köy,kasaba vb. yer isimlerinin de gösterdiği gibi,bugünkü Anadolu halkı da bu Türkmenlerin ve onlarla birlikte gelenlerin çocuklarıdır Ramazanoğulları Dönemi Ramazanoğulları Adana, Tarsus, Kozan (Sis), Misis, Ayas (Yumurtalık), Payas ve yörelerine yerleşmiş olan Yüreğirli bir Türkmen oymağına mensup olup, Oğuzların Üçok boyundandır. Ramazan Bey'den sonra beyliğin başına oğlu Sarımeddin İbrahim geçmiştir(1378). İbrahim Bey Adana, Kozan, Misis, Ayas ve Payas'ı içine alan Memluklu sultanlığına bağlı bir beylik kurmuştur yılları arasında Ramazanoğulları Beyliği'nin başına Osmanlı Devleti ile iyi ilişkiler kuran Halil Bey geçmiştir. Bu durumun devamında İstanbul'a gelen Ramazanoğlu Mahmut Bey Yavuz'la birlikte Mısır seferine katılmıştır ve Ridaniye suikastinde öldürülmüştür(1517). Mahmut Bey'den sonra Osmanlı Devleti sultanlarının fermanıyla Adana'ya vali olarak aynı aileden kişiler atanmıştır tarihinde vali olan Pir Mansur Bey'in beylikten çekilmesi üzerine Adana, diğer Osmanlı Vilâyetleri gibi bir eyâlet haline getirilmiştir 30. C - OSMANLI DEVLETİ DÖNEMİNDE ADANA Bütün kaynaklarda belirtildiği gibi Adana Bölgesinin Osmanlı Devleti idaresine alınışı Yavuz Sultan Selim dönemine rastlamaktadır. Ramazan Hanedanı'ndan Mahmut Bey Yavuz Sultan Selim'in Mısır ve Hicaz'a yöneldiği sıralarda ona bağlılığını bildirmiştir 31. Mercidabık Muharebesinde bozulan Memluk kuvvetlerini takibe Yunus Paşa tayin edildi. Yunus Paşa'dan sonra Yavuz Sultan Selim Halep'e girdi. Bu 29 İbrahim Kafesoğlu,Selçuklu Tarihi,İstanbul 1992, s A. Sevim - Y.Yücel, Türkiye Tarihi, T.T.K. Basımevi, Ankara 1990, s tarihli AVS, s.261,273.

16 dönemden sonra zaman Memluk Hakimiyetine giren Adana'daki Ramazanoğulları Beyliği de Osmanlı Devleti'nin bir sancağı haline getirildi 32. Yukarıda bahsedildiği gibi Ramazanoğlu Mahmut Bey den sonra Osmanlı Devleti sultanlarının fermanlarıyla Adana'ya vali olarak aynı aileden kişiler atanmış, ancak 1608 tarihinde Adana valisi olan Pir Mansur Bey'in beylikten çekilmesi üzerine Adana, diğer Osmanlı Vilâyetleri gibi bir eyâlet haline getirilmiştir 33. Osmanlı Devleti 17. yüzyılda Anadolu'nun tümünde olduğu gibi, Adana Sancağında da sistemli bir iskan politikası izleyerek konargöçer Türkmen aşiretlerini yerleşik hayata sevketmiştir. Bu konuda aynı zamanda Dergah-ı Ali kapucubaşlarından Yeğen Mehmet Ağa eliyle Adana, Kınık, Barendi ve Payas kadılarına 7 Mart 169l tarihli bir ferman dahi gönderilmiştir 34. Yerleşik hayata geçmek istemeyen göçer Türkmenlerle Osmanlı yönetimi arasındaki çatışmalar!8. yüzyıl başlarına kadar sürdü Mayıs 1833 tarihinde Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ile II. Mahmut arasında "Kütahya Antlaşması" imzalandı. Bu barışa göre Mehmet Ali Paşa'ya Mısır ve Girit Valiliklerine ek olarak Şam, oğlu İbrahim Paşa'ya da Cidde Valiliğine ek olarak, Adana Valiliğinin verilmesiyle Adana kısa bir süre için Osmanlı'nın elinden çıktı 'lardan sonra Adana mutasarrıflar eliyle yönetilmeye başlandı. Ancak bir müddet sonra merkezi idarenin zayıflaması ile Adana'da derebeyler ortaya çıktı Vilâyet Nizamnâmesi'nin Fuat Paşa tarafından hazırlanması ile Fırka-i Islahiye oluşturulmuş ve derebeyler zabt altına alındıktan sonra 1865'te Halep'e bağlı paşalık olmuş, 1867 yılında da bağımsız Vilâyet yapılmıştır 'de İdarî teşkilat kurularak, Adana Vilâyet haline getirilmesiyle huzur ve asayiş sağlanmış ancak, Osmanlı-Rus savaşı sebebi ile tüm Vilâyetlere çok ağır vergi yükümlülüğü gelmiştir. O dönemin en iyi 32 Mufassal Osmanlı Tarihi,Bir Komisyon TarafındanYayına Hazırlanmıştır, Çağrı Yayınları, Şehir Matbaası, C.11, İst. 1958, s A.Sevim-Y.Yücel, Türkiye Tarihi I, TTK. Basımevi, Ankara 1990, s Cengiz Orhonlu, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskan Teşebbüsü ( ), İstanbul Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1963, s Ana Britanica, Ana Yayınları, C. 1, İst. 1993, s E. Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, T.T.K. Basımevi, C. 5, Ankara 1998, s tarihli AVS, s

17 olaylarından biri ise ünlü şair ve düşünür Ziya Paşa'nın Adana'ya vali olarak görevlendirilmesidir. Ziya Paşa özellikle kültür alanında yenilikler yapmıştır 'ta Mehmet Ali Paşa'nın egemenliğine son verilmesinden sonra Adana'da Osmanlı yönetimi mutasarrıflar eliyle yürütüldü. Merkezi yönetimin zayıflamasıyla bölgenin denetimi 19. Yüzyılda Çukurova derebeylerinin eline geçti. İç ayaklanmaları bastırabilmek amacıyla1865'te kurulan Fırka-i Islahiye'nin düzeni sağlamasından sonra Çukurova'da Mülkîye teşkilatı oluşturuldu yılında kurulan Adana Vilâyeti, merkezi Adana olan dört sancaktan oluşuyordu. Kozan, Cebel-i Bereket, Mersin ve İçel. Sonradan İçel bağımsız Livâ olmuştur 'dan sonra Osmanlılar tekrar Adana bölgesine hakim olmuşlar ise de merkezi idaredeki bozukluklar ve çok ağır vergi yükleri yüzünden o dönemin ünlü derebeylerinden; Kozanoğlu, Küçük Alioğlu, Bozdoğanlar, Kerimoğulları, Gökvelioğulları, Sırkıntıoğulları, Menemencioğulları gibi aşiretler merkezi idareye karşı isyan etmişlerdir yılı sonrasında kademeli olarak tapu dağıtımı ve nüfus sayımları gerçekleştirildi 42 Çukurova yöresinde isyanlar A. Cevdet Paşa idaresindeki Fırka-i Islahiye kuvvetlerince bastırılmış, Gavur dağlarında isyan eden Dede Bey, Ali Bekiroğlu ile diğerleri Fırka-i Islahiye'ye sığınmak zorunda kalmıştır. Her ikisi de Niş şehrine gönderilmiş, böylece Kozanoğulları ve Küçükalioğulları derebeylikleri tarihe karışmıştı Adana,Bir Komisyon Tarafından Yayına Hazırlanmıştır, Kültür Bakanlığı Yay., Kültür Ofset Matbaacılık, Ankara 1994, s Ana Britanica, Ana Yayınları, C. 1, s Kamil Erdaha, Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İst. 1975, s Adana, Bir komisyonca Yayına hazırlanmıştır, Kültür Bak. Yay., Kültür Ofset Ltd. Şti., Ankara 1994, s Adana'da Cum. Öncesi ve Cum. Dönemi Eğitim, Bir komisyonca yayına hazırlanmıştır., İl Mil. Eğt. Müd. Yay.,Adana 1998, s Kasım Ener, Tarih Boyunca Adana Ovasına Bir Bakış, Hakan Ofset Matbaacılık, Adana 1993, s. 301.

18 1- Fırka-i Islahiye nin Teşkil Edilmesi ve Çukurova da Islah Hareketleri Cevdet Paşa Çukurova hakkında rapor hazırlayıp Padişaha ve zamanın hükümet adamlarına sunduğu ve bunun sonunda meclis-i mahsus da konu bir devlet meselesi halinde ele alınarak yöreye bir Fırka-i Islahiye ordusu kurulup gönderilmesi kararlaştırılmıştı. Çok seçkin asker ve komutanlardan oluşan bu ordunun başında Cevdet Paşa vardı ve askeri harekatı ise Derviş Paşa idare ediyordu. Şimdi bu fırkanın askeri, İdarî ve ekonomik alandaki ıslahlarını Cezmi Yurtsever in hazırladığı yazı dizisinde görelim; Cevdet Paşanın Çukurova nın durumu hakkında padişaha ve zaman hükümetine karşı verdiği bilgiler ve konunun devlet politikası olarak ele alınıp çözümlenmesi düşünceleri uygulamaya konuldu. Devlet meclisi sayılan Meclis-i Mahsus da konu ele alındı. Huzursuzluk kaynağı olan bölgeye Fırkai Islahiye ismiyle seyyar bir ordunun sevk edilmesi kararlaştırıldı. Bu orduya Padişahın seçkin kumandanları dahil edilecekti. Aynı zamanda Hassa Ordusu (seçilmiş ordu) ismiyle de anılacaktı. Fırka-i Islahiye ye kısaca Fırka da diyebiliriz. Kısa bu bir ıslah ya da reform ordusu özelliğinde idi. Fırka nın Adana ya sevki, yönetimi Cevdet Paşa ya verildi. Askeri harekatı ise Cevdet Paşa nın hemşehrisi (Lofçalı) İbrahim Derviş Paşa yönetecekti. Derviş Paşa Osmanlı Harbiyesi nin seçkin subayları arasında idi. Karadağ savaşlarında ve dağ harekatlarında başarısı ile tanınıyordu. Fırka'nın seçkin kumanda heyetinde bulunanlar ise; Ahmet Ağa Redif Binbaşısı, Mehmet Ağa Tabur Binbaşısıdır. Redif Efendi Redif Binbaşısı, İbrahim Bey Alay Kumandanı, Gedik Ali Bey İkinci Süvari Alay Kaymakamı, Ahmet Muhtar Bey (Paşa) Binbaşı, Hüseyin Hüsnü Bey Cevdet Paşa nın Yaver subayı. Fırka'nın asker gücü ise Girid, Maraş, Halep, Adana dan birer tabur askerden oluşuyor.toplam kuvvet on bir tabur piyade askeri ve bir alay süvari askeri idi. Sivas taki Kurt İsmail Paşa kuvvetleri. Halep ten Ferik Seyyid Paşa emrinde bulunan kuvvetleri de Fırka ya dahildi. Neresinden bakılırsa bakılsın

19 Fırka'nın toplam askeri gücü 20 ila 40 bin arasında esnek ama potansiyel bir askeri güç olduğunu tahmin edebiliriz 44. Fırka'nın ıslah programında bulunan konular ise şöyle sıralanmıştır: a) Devlet otoritesini tanımayan Kozandağı ve Gavurdağı bey aşiret reislerini ikna ile olmazsa askeri güç kullanarak tesirsiz hale getirmek. Bunların içinde lüzumlu görülenleri memleketlerinden uzaklaştırarak mecburi iskana zorlamak. b) Göçebe Türkmenleri bulundukları yerlerde askeri kontrole alarak Çukurova nın boş arazilerine yerleştirerek köy, kasaba ve teşekkül ettirmek. c) Yerleşim alanlarında tarım, ticaret ve ekonomiyi geliştirici tedbirler almak ve uygulamak. d) Toprağa yerleşenlere tapu dağıtımı yapmak. Hemen arkasından nüfus sayımlarını gerçekleştirmek... e) Askeri kurra daireleri (askerlik şubeleri) kurarak, askerlik çağına gelmiş olanları askere sevk etmek. f) Sağlık, eğitim, bayındırlık alanlarında diğer gelişmeleri sağlamak. g) Reform bölgesinde yaşayan Ermenileri, yerleşik Türk kökenli nüfus arasına alarak, pasifize etmek. Bilhassa Kozandağı Ermenileri ve Zeytun Ermenilerini isyan edemeyecek bir duruma getirmek. Fırka'nın bu programı dikkat edilirse Türklere rahat nefes aldırmak veya bölgeyi yeniden Türkleştirmek olarak da açıklanabilir 45. Tanzimat reformlarının gecikerek uygulanması da demek olan Fırka'nın Çukurova ya gelişi klasik düzenin kökünden değiştirilmesi demek idi. Cevdet Paşa ve İbrahim Derviş Paşa lar kumandasındaki Fırka,1865 ilkbaharında İskenderun körfezine çıkarma yaptı. Fırka'nın askeri harekatı öncesinde halka karşı yayınlamış olduğu beyanname (deklarasyon) tarihi gerçekleri devletin itirafı olarak kabul edebiliriz. İşte beyannamede yazılanlar:... sizler, servet ve imar edilirse ülkenin en verimli yerlerinin halkı olup, sizin dahi bir gün saadet haline kavuşmanız buraların istenilen emniyet ve 44 Cezmi Yurtsever, Klikya Kilisesi, İstanbul 1983, s Adana da Cumhuriyet Öncesi ve Cumhuriyet Dönemi Eğitim,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır, İl Milli Eğt. Müd.Yay. Adana 1999, s. 6.

20 huzurunun olgunluğa gelmesi istenir ve arzu olunurken nasılsa durumunuzla ilgilenilmediğinden ve içinize uygunsuzluk girdiğinden bir müddetten beridir bu dağlarda zarar verecek bir tarım hareketler vuku bulmakta ve bu ise halkın bireylerinin zor kullanma yolunda eski derebeyliğin özelliği olduğundan ve halkın bireylerinin dahi bir kısım cahil ve kötü maksatlıların İslamiyet ve insaniyete karşı olarak bölgede serkeşlik ve kötülük yoluna gittiklerinden bütün halkı töhmet altında bırakıp vatanınızı fitne ocağı ve hırsız yatağı şeklinde göstermekte oldukları... Bir elde bağışlama beratı ve diğer elde kanunların adalet kılıcı olarak gelindi... Şahane askerlerin üzerlerinde dalgalanan sancak herkes için sığınılacak güvenli bir yer olduğundan sığınanların korunacağı, askerlerin sürgününe karşı gelenlerin ise kahrolup yok olacakları açıklanıyordu. Fırka, askeri harekatına Gavurdağı nda başladı. Amik Ovası aşiretleri, arkasında da Karayiğit, Çenet, Kaypak ve diğer aşiretler. Hemen arkasından Haruniye Sahrası ve Ceyhan Irmağı kıyılarında yaşayan Taciril ve Cerit aşiretleri askeri kontrol altında bulundukları yerlerde tutuldular. Askerler ellerindeki kılıçlarla çadırları parçaladılar. Aşiretlerin yaylaya göçmeleri yasaklandı. Maraş, Andırın ve Kozan Dağının önemli geçit yerlerine seyyar karakollar kuruldu. Aynı yılın 1865 güz aylarında Fırka, Kozandağı na geldi. Türkmen Beylerine nasihatçılar gönderildi. Kendiliklerinden gelenler uygun maaşlar verilerek belli yerlere mecburi iskana gönderildiler. Mesala; Kozanoğlu Ahmet Paşa, Kütahya mirimiranı ünvanı ile taltif edilerek ailesiyle birlikte İstanbul a gönderildi. Karşı gelenlere karşı askeri kuvvet kullanıldı. Bunlardan Yusuf Ağa (Kozanoğlu) karşı geldiği için çatışmada telef oldu. Aşiretler Fırkaya karşı koyamadılar. Aşiret reisleri devletle anlaşarak kendilerine gösterilen yerlere yerleşmeyi kabullendiler. Fırka ilerde devlete karşı çıkması muhtemel isyanları önlemek için derebey durumundaki Türkmen beylerini mecburi iskana tabi tuttu. Bunlar içerisinde Kozanoğulları, Güvelioğulları ve Küçükalioğullarını görmekteyiz. Mecburi iskana gidenler bir bakıma cezalandırılmış insanlar statüsünde de değillerdi. Adana yöresinde 46 Ahmet Cevdet Paşa, Maruzat,Yusuf Halaçoğlu Tarafından Yayına Hazırlanmıştır, Çağrı Yay., İst. 1980, s. 115.

21 bıraktıkları mal ve mülkleri devlet zabtına alınmış sayılarak kendilerine uygun maaşlar ve tahsisatlar verildi. İskan kapsamına sadece göçebeler alınmadı. Toros Dağlarının sarp yerlerinde bulunan tarım ve ticaretten nasibini almayan dağ aralarında sığıntı olarak yaşayanlar da damlarına ateş basılarak zorla da olsa ovaya yerleştirildiler yılında Fırka geniş çapta amacına ulaşmıştı. Yüzlerce yeni köy kasaba ve şehirler kurulmuştu. İlerde Adana Vilâyeti nin İdarî bölgesine giren yörelerde kurulan kasabaların İdarî durumları ve nüfusları şöyle ortaya çıktı 2. Görüldüğü gibi Adana Vilâyeti teşkil edilirken ilerde devletin başına, boğazlar meselesi gibi Adana dolaylarının da eski Kilikya medeniyeti ve şehirler merkezinde bulunan Ermeni nüfusu bahane edilerek bir Avrupa sorunu haline getirilmesinden korkulmuştur. Fırka-i Islahiye nin çalışmaları sonucunda bir çok Türk aşireti göçebelikten yerleşik hayata getirilmiş ve yeni yerleşim birimleri oluşturularak şehirlerde Türk nüfusunun artması sağlanmıştır. Kozan ya da diğer adıyla Sis 1866 lı yıllarda Adana ya 18 saat yaya mesafede, kuzey istikamettedir. Hemen ovaya bakan kısmında, ilk olarak Asurlar ın inşa ettikleri Kozan Kalesi ve hala Kozan-Adana arasında ulaşımı sağlamakta olan Deli Çay köprüsü yer almaktadır. Ön tarafı Çukurova ya bakar. Şehrin hemen bir kilometre ötesinde Toros Dağları ve yaylalar yer alır. Ahmet Cevdet Paşa Maruzat ında Kozan sancağının teşkili hakkında:...ve nefs-i Kozan üç kazaya, yani Sis ve Belenköy ve Haçin kazalarına taksim ve Feke nahiyesi, Beylanköy kazasına ilhak olundu. Ve Kars ı Zülkadriyye kazasının Tatarlı nahiyesi hal-i isyanda ve Sunbas nahiyesi Kozanoğullarının hükm-ü nüfusu altında bulunmuş idüğünden bu iki nahiye diğer nahiyeler ile birleştirilerek Kars-ı Zülkadriyye (Kadirli) kazası hal-i kadimine icra ve Kars-ı Zülkadriyye kasabasının ihyasına şüru olunarak bu kaza Kozan Sancağına ilhak ile dört büyük kazadan mürekkep bir büyük sancak teşkil olundu 3. 2 Cezmi Yurtsever, Adana Valileri, Güney Haber Gazetesi, s.13, Adana 03/05/1997, s.6.

22 (1866) lı yıllarda Fırka-i Islahiye nin çalışmaları ile sancak haline getirilen Kozan, Cumhuriyetle birlikte Vilâyet iken 1927 yılında ilçe haline dönüştürülmüştür. Bugün 60 bin dolayındaki nüfusu ile Adana ilinin bir ilçesidir. Kozan Sancağının 1866 lı yıllardaki durumunu Şu şekilde özetleyebiliriz; Kozan Sancağı, Sis, Haçin, Kars ve Belenköz kazalarından meydana gelmekteydi. Merkezi Sis (Kozan) şehrinde Türkler ve Ermeniler karışık olarak yaşıyorlardı. Şehir içinde 225 Türk hanesi, 348 de Ermeni hanesi var idi. Marsurlu, Aşağı Karacalar, Baytardağı, nahiyeleri Kozan kazasına bağlı idiler. Bunun dışında Selimli, Varsağı, Kabasakal, Kırıntı, Berber Aşiretleri de Kozan Kazasına bağlı idiler. Kozan kazasının şehir merkezi, nahiye ve aşiret köylerinde iskandan sonra Türk hane sayısı 3488, Ermeni hane sayısı 358 idi. Fırka reformunun Ermeni olayları için hassas bir yöre olarak gördüğü ve Ermeni Katagigosluğu merkezi kilisesinin bulunduğu Kozan kazasında uyguladığı iskan ile amaçlarına ulaşmış olduğunu görüyoruz. Ermeniler iskandan sonra kaza idare bölgesinde azınlık durumuna düştüler. Potansiyel Türk yerleşik nüfusu arasında pasifize edildiler. Yeni oluşturulan İdarî birimlerden bazıları şunlardır; BELENKÖY: Kozanoğullarının ata dede yurdudur. Feke yakınlarında bulunur. Kozan-Kayseri yolunun geçtiği vadilerin kesiştiği bir yerde olmasından dolayı Belenköy olarak da isim almıştır yılında Belenköy kazadır ve Arıklı, Farsağı, Oruçlu Nahiyesi, Yukarı Karacalar ve Mansurlu Nahiyeleri de Belenköy e bağlıdır. Belenköy kazasında toplam Türk Hane sayısı 1744, Ermeni hane sayısı 35 tir. Belenköy kazası kısa zamanda isim değiştirerek Feke Kazası olmuştur. HAÇİN: Çukurova ya bakan Toroslar ın en sarp, en yüksek yerinde bulunur. Dağlar ve derelerin vadiler arasında bulunan Haçin ın orta yerinde kale bulunmaktadır. Haçin Kasabası şehir merkezinde 1866 yılında 1653 Ermeni hanesi, buna karşılık 213 Türk hanesi vardır. Ermeniler'in dar yerleşim bölgesi olarak çoğunluğu sağladığı tek yer Haçin dir. Haçin kazası civarında yaşayan ve aynı İdarî bölge içinde bulunan Yayla Yağbasanı aşiretinin

23 bulunduğu yerlerde ise Türk hane sayısı 1278, Ermeni hane sayısı ise 85 tir. Haçin kazası bütünü itibarı ile 1491 Türk hane, 1783 Ermeni hane olmaktadır. KADİRLİ: 19. yüzyıla ait tapu tahrir defterlerinde Maraş ın Çukurova tarafındaki uç sancağı olan ve Kars-ı Maraş ve Kars-ı Zülkadriyye isimleriyle bilinen ve Fırka reformundan sonra yeniden teşekkül eden Kars (Kadirli) kazasının durumu ise şöyledir; Kadirli şehir merkezinde Alibekir, Dervişler, Karabacak, Öksüzler, Kırıntı, Fakı, Pazar mahalleleri bulunmaktadır. Ayrıca şehir içinde bulunan Çarşı Pazar mahallesi de vardır. Şehir içinde civardan gelen Ermeniler ve kısmen de Rumlar Kadirli de ticari ve ekonomik hayatı ellerine getirmişlerdir. Buna rağmen nüfus ekseriyeti daima Türklerin elinde olmuştur. Kadirli kaza merkezinin ve İdarî bölgenin yeniden kuruluşu esnasında dağ kolu olarak tedbir edilen Toroslar da yaşayan yerliler ile göçebeler (Bozdoğan, Tatarlı, Sunbaslı, kısmen de Avşar aşiretleri) yeni kurulan köylere yerleştirildiler. Dağlılar içinde Latifoğulları, Karamüftüler, Tayyıblı aşireti, Kırıntılılar ın ismi geçer. Devletin geçen yüzyıllarda bir türlü zabt-ı rabt (kontrol) altına alamadığı Tatarlı, Kırıntılı aşireti özellikle kaza merkezine yerleşerek devletin zabtiye güçlerinin gözetimi altında tutulmuşlardır. Fırka'nın ilk anda askeri hareketlere başladığı ve iskanları uyguladığı yer asayişin olmadığı Gavurdağları yöresi olmuştu yılı yaz mevsimine gelinceye kadar Gavurdağı ve Cebel bölgesi geniş çapta iskana açıldı. Fırka-i Islahiye kuvvetleri asayişin olmadığı yerlerde jeopolitik açıdan sükunu sağlayacak bir biçimde yeni İdarî taksimata gitmişlerdir. Buna göre Gavurdağı nda devletin kontrolüne giren ve hemen arkasından iskana razı olarak yeni yerleşim bölgelerine dağıtılan, kurulan nahiye ve köylerin durumu da şöyle idi; Selase Nahiyesi ve beraberinde Kerkütlü, Delikanlı, Çelikanlı yerleşim bölgelerinde 1410 Türk hane, 41 Hıristiyan hane bulunmaktadır. Hacılar, Tiyek ve Ekbez köylerinde ise 457 Türk hane, 85 Hıristiyan hane bulunuyordu. Kapılı ve Keferdiz köylerinde ise 294 Türk hane, 1 Hıristiyan hane bulunmaktaydı. Karayiğitoğlu ve Yarpuz köylerinde ise 153 Türk hane, 33 Hıristiyan hane bulunmaktadır.

24 Yeni iskan olunan aşiret ve yerliler Islahiye ismiyle kurulan kaza kaymakamlığı İdarî sınırları içine alındılar. Ve aynı bölgede 2830 Türk hane, 114 de Hıristiyan hane (ki çoğunluğu Ermenidir) bulunmaktadır. Bunların yanı sıra sayımlara 8 hane de Kıpti (çingene) girmektedir. Fırka 1865 yılı içinde Ceyhan Nehri nin Gavurdağlarına bakan bölgesinde Tacirli ve Cerit aşiretlerini kontrol altına aldığında onların çadırlarını yırtarak kadim yurtlarında yerleşime zorladı. Hacı Osmanlı köyü yeni kurulan kazanın merkezi olarak kabul edildi ve köyün isminden dolayı kazaya OSMANİYE denildi. Osmaniye Kazasının sınırları içindi kıyı köyleri, Çenedoğlu, Alibekirli, Tacirli ve Cerit aşireti mensupları giriyordu 49. Osmaniye kazasında Türk hane sayısı 1504, Hıristiyan hane sayısı ise 5 olarak tespit edilmiştir. Osmaniye nin kuruluşuna iştirak edenlerin arasında Tacirli Aşiretinin 619 hanesi, Cerit aşiretinin ise 383 hanesi bulunmaktadır. Osmaniye nin sosyal yapısı bu iki kalabalık Türkmen aşiretine dayanır. Fırka reformuyla teşkil edilen Adana Sancağı, ilerde Adana Vilâyetinin de merkezi olacaktır. Çukurova Ramazanoğullarının kurduğu beylik İdarî sınırlarını içine almaktaydı. Fırka'nın İdarî amiri Cevdet Paşa nın Tekakir inde Adana Sancağının 1866 yılındaki İdarî yapılanması hakkında verilen bilgiler şöyledir. a- Adana kazasına Karsantı ve Misis Nahiyeleri bağlıdır. Ayrıca Sırkıntı, Bozdoğan aşiretleri de Adana ya dahildir. Adana merkezi ve tarihi büyük şehirdir. Adana merkezi, kaza sınırları içinde 5800 Türk hane, 767 Hıristiyan (Ermeni-Rum) hane bulunmaktadır. b- Ceyhan nehri boyunca iskan olunan muhacirler ki bunların sayısı 2500 hanedir ve hepsi Türk tür. c- Tarsus kazası gelişmiş ticari önemi olan bir yerdir. Tarsus ta 1391 Türk hane, 271 de Hıristiyan hane bulunur. d- Mersin kazasında ise 1210 Türk hane, 90 Hıristiyan hane vardır. e- Karaisalı kazasında ise Türk hane, 134 Hıristiyan hane bulunmaktadır. 49 A.Cevdet Paşa, Maruzat,Yusuf Halaçoğlu Tarafından Yayına Hazırlanmıştır, Çağrı Yayınları, İst.1980, s , Cezmi Yurtsever, a.g.g., 03/05/1997, s.6.

25 1866 yılında Fırka'nın düzenlediği İdarî taksimata göre sancak bölgesi Osmaniye ve Islahiye arasında paylaşılmış idi. Adana Vilâyet olurken Halep Vilâyeti ile İdarî bölünme içine girildiğinde Belen ve Payas Uzeyir Sancağı sınırları içinde yer aldı. Böylelikle; a- İskenderun la birlikte Belen kazasında 1728 Türk Hane, 312 Hıristiyan hane bulunmaktadır. b- Merkezi sancak olan Payas kazasında ise 1213 Türk hane, 447 Hıristiyan hane bulunmaktadır. c- Osmaniye kazası da bir ara Uzeyir Sancağı içinde yer aldı. O zaman Tacirli ve Cerit aşiretleriyle birlikte 1388 Türk hane de Payas sancağına dahil edildi. Fırka'nın reformu sonucu Adana, Uzeyir, Kozan Sancakları Halep Vilâyetine bağlandı. Fırka'nın askeri icraatı 1865 yılında biter gibi oldu ama iskanlar 1866 yılı boyunca devam etti. Halep ile Çukurova nın coğrafî, sosyal, ekonomik, İdarî bütünleşme içine girmesinin sakıncaları hemen ortaya çıktı yılı başlarında kendi İdarî sınırları içinde Adana Vilâyeti kuruldu 4. 2 Adana da Ermeni Olayları Ermeniler, daha çok doğudan gelen istilalar sebebiyle batı İran ve Kafkasya taraflarındaki yurtlarından göç etmek ve ayrılmak zorunda kalmışlardır. Anadolu'nun doğu ve daha çok güney doğu bölgelerinin muhtelif köşelerine yerleşmişlerdir. Türk-Ermeni ilişkileri XI. Yüzyılda başlar. Beş yüz yıl boyunca nerede ise gelenek ve göreneklerimizi benimseyerek ahenk içerisinde ve bizlere karşı iyi vatandaşlar halinde yaşamış, kendilerine düşenleri yapmışlardır. Daha sonraları asker olarak ordumuza kabul edilmişler, milletvekili olarak parlamentomuza girmişler, meclis başkan vekillileri almış, bakan olarak hükumet üyeliklerinde bulunmuşlardır 51. Bütün diğer gayri müslimler gibi Ermeniler de, Tanzimat Fermanı ile tanınan haklar alanındaki eşitlikten ve Islahat Fermanı ile verilen siyasi 4 Cezmi Yurtsever, Adana Valileri, Güney Haber Gazetesi, s.13, Adana 03/05/1997, s.6 51 Zeki Başar, Ermenilerden Gördüklerimiz, Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara 1974, s. 21,22.

26 imtiyazlardan istifade ederek Osmanlı İmparatorluğundan ayrılma hazırlıklarına başladılar Osmanlı-Rus savaşı Ermeniler için maksatlarını gerçekleştirmek yolunda önemli fırsat sayıldı yılları arasında Islahat Fermanının hükümleri içinde yapılan çalışmalar sonunda hazırlanan "Ermeni Milleti Yönetmeliği", Ermeniler için eskiden de var olan birçok haklara ek olarak, çok daha yeni ve adil hükümler getiriyordu. Osmanlı Hükumeti tarafından 1862'de resmen tasdik edilmesiyle, Türklerle Ermeniler yan yana yaşamaya başlayacaklardı. Ermeniler 1908 yılına kadar askerlik hizmetinden de muaf tutulmuşlardır 53. Tarihte Ermenistan diye adlandırılan coğrafî bir bölge bulunmamakla birlikte, buralar Ermeni diye anılan millete ait topraklar değildir. Tıpkı Pamflia, Klikya, Paflogonya, Kapadokya diye anılan topraklarda yaşayanlar gibi Ermenistan'daki insanlara günümüzde Ermeni yakıştırması yapılmaktadır 54. Eski Ermeni tarihçileri Ermenileri Urartulular olarak görüp, Ermenistan adının da Urartu Kralı Arumu'dan geldiğini ileri sürmelerine rağmen, Urartu Medeniyeti ve Urartular ile Ermeniler arasında bir bağ bulunmaz. Bir eski Fars (İran) yer adı olan Arminiya, Urartuca "urmeniuhini" kelimesinin karşılığıdır 55. Bunlara karşın, Moğollar zamanında XIII. yüzyıl ortasından itibaren Ahlat Emirliği'nin kapladığı bölge ayrı bir Vilâyet haline konularak, Ermeniye olarak adlandırılırken XIV. Yüzyılın ortasından itibaren Ermeniye adına rastlamaktayız. Ermenilerin kökeni konusunda tarihçilerin müşterek görüşü; Ermeni milletinin, bu bölgeye gelen bazı Frigyalı kabilelerin mahalli halkla M.Ö. 675'ten sonra birleşmesi sonucu ortaya çıktığı, daha eski tarihlerde Ermeni milleti diye bir toplumun mevcut olmadığı şeklindedir 56. Sasaniler döneminde Ermenistan denilen bölgedeki Ermenilerin feodalitesi asil sınıf, derebeyler ve küçük asiller yahut azat sınıfı olarak ikiye ayrılmaktaydı. 50 civarında derebeylik vardı. Kendi başına birer prenslik olan bu büyük ailelerin her biri değişik köklerden gelmektedir. Bu ailelerden Kamsarakan'ların Pars kökenli oldukları, Mamikonyan'ların Orta Asya'dan geldikleri, Bagratuni'lerin Yahudi 52 Bayram Kodaman, "Osmanlı İmparatorluğu ve Çağın Meseleleri", Doğuştan Günümüze İslam Tarihi, Çağ Yayınları, c. XII, İst. 1993, s Yusuf Ziya Bildirici, Adana'da Ermenilerin Yaptığı Katliamlar ve Fransız-Ermeni İlişkileri, Köksav Yayınları, Ankara 1999, s Yusuf Ziya Bildirici, Adana'da Ermenilerin Yaptığı Katliamlar ve Fransız-Ermeni İlişkileri, Köksav Yayınları, Ankara 1999, s Kamuran Gürün, Ermeni Dosyası, T.T.K. Basımevi, Ankara 1985, s Kamuran Gürün, a.g.e., s

27 asıllı, Ardzruni'lerin Süryani, Siuni'lerin ise saf Ermeni oldukları iddia edilir. Sasaniler derebeyler arasındaki çatışmalardan faydalanmak için bu sistemi olduğu gibi korumuşlardır. Bizans, aksine derebeylik sistemini yıkıp, merkezi idarenin tesisi için derebeylerle birlikte bölge halkını başka yerlere dağıtmıştır 57. Kendilerini her bakımdan isyan etmeye hazır gören Ermeni komiteleri 1891 yılından itibaren Doğu Anadolu'da tedhiş hareketlerine başladılar. Ermeniler ilk önemli isyanı 8 Ağustos 1894 tarihinde Bitlis Vilâyetinin Sasun kasabasında çıkardılar 58. Komiteci Ermeniler hareketinin yoğun olduğu Van'da 1895 kışı boyunca Rus konsolosluğu yakınında atış talimleri yapıyor, devriye ve müfreze çıkarıyorlardı 59. Bütün bu isyanlar Büyük Ermenistan hayalini gerçekleştirmek amacında olan 1887 yılında Cenevre'de kurulan Hınçak 60 ve 1890 yılında Kafkasya'da kurulan Taşnak Sütyan 61 komitelerince idare ediliyordu. Türk halkının ve askerlerinin canlarına mal olan mühim isyanlardan birisi 1895 tarihinde Hınçak komitesinin veya partisinin tahriki ile çıkagelmişti tarihindeki Erzurum isyanından sonra çorap söküntüsü gibi isyanlar olmuş, bu isyanlar meyanında Merzifon, Kayseri, Yozgat (1892), Van (1896), İkinci Sasun (1904) isyanları yapılmış ve seride yer almışlardır 'te meydana gelen İkinci Sasun isyanında çok sayıda Türk'ün öldürülmesine rağmen Avrupa'da yine "Türklerin Ermenileri katlettikleri" tarzında propagandalar yapıldı 63. Bütün bunlara 1905 tarihinde Yıldız'da Sultan Abdulhamit'e yapılan suikast (bomba atılmıştır) tertibini, 1906 İstanbul'da gündüz gözü Osmanlı Bankası'nın basılması gibi olayları da ilave etmek gerekir Yusuf Ziya Bildirici, a.g.e., s Bayram Kodaman, a.g.e., s Yusuf Ziya Bildirici, a.g.e., s Hınçak: Çan, çansesi, çıngırak anlamındadır.bkz.: Yusuf Ziya Bildirici, a.g.e., s Taşnak: Birlik.Bkz.: Bayram Kodaman, a.g.e., s Zeki Başar, Ermenilerden Gördüklerimiz, Ankara Basım ve Ciltevi, Ankara 1974, s Bayram Kodaman, a.g.e., s Zeki Başar, a.g.e., s. 22.

28 TABLO 1: Osmanlı Meclisinde görev alan Ermeni Senatörler: 65 Ermenilerden Senatör, Mebus ve Bakanlar Mareşal Ohannes Kuyumcuyan Paşa Abraham Paşa Manuk Azeryan Ohannes Allahverdi (II. Meşrutiyet Başkan Vekili) Rupen Yazıcıyan Sahak Yavrucuyan Manuk Karaciyan Mikail Altıntop Agop Şahinyan Kegan Dergarabetyan Hamparsun Bayancıyan ( Murat adı ile maruf komiteci.) Karakin Pastırmacıyan (1914 yılı meşhur çetecibaşı) Vaham Papanyan (1914 yılı çetecibaşlarından) Artin Boşgezenyan Kabriel Nondukyan (Dışişleri Bakanı) Agop Kazasyon Paşa (Maliye Bakanı) Mareşal Garabet (P.T.T. Bakanı) Artin Davut Paşa (P.T.T. Bakanı) Asgor Mardikyan (P.T.T. Bakanı) Artin Davut Paşa (Bayındırlık Bakanı) Kirkor Sinopyan (Bayındırlık Bakanı) 1905 tarihinde II. Abdulhamit'e suikast yapan Ermeniler kendi davalarının muvaffakiyetini II. Abdulhamit'in ortadan kalkmasında görmeye başladılar. Bunun İçinde Abdulhamit e karşı mücadele eden İttihat ve Terakki cemiyetinin içinde yer aldılar. İttihatcılar da Meşrutiyeti yeniden ilan ettirebilmek için Abdulhamit aleyhtarı herkesten faydalanma yolunu 65 Zeki Başar, a.g.e., s. 22.

29 seçtiklerinden yer yer Ermeni ittihatçilerin teşkilatlanmalarına yardımcı oldular 66. Ermeni Komitecilerin meşrutiyetin getirdiği serbestlik ortamından yararlanarak, akıllara durgunluk verecek derecede silahlanıp, örgütleniyorlar, Rusya dan kaçıp gelen komitecilerle kuvvet ve moral buluyorlardı 67. Özellikle Piskopos ve Papazlar her zaman olduğu gibi öncü rolü oynamaya devam ettiler. Rusya ve İngiltere nin yol göstermesiyle Ermeniler Adana ve civarında bir Ermeni Devleti kurabilmek düşüncesiyle burada nüfuslarını artırmaya yönelik bir teşebbüse giriştiler. İstanbul da 31 Mart Vakası (13 Nisan 1909) çıktığını gören Ermeniler bu kargaşadan faydalanmak üzere Adana da bir isyana teşebbüs ettiler. 14 Nisan 1909 da Birinci Adana İsyanı, 23 Nisan 1909 da da İkinci Adana İsyanı nı başlattılarsa da kısa sürede bastırıldı. Her iki isyanda da Ermeniler Avrupa nın dikkatini kendi üzerlerine çekmeye çalıştılar, ancak bunda başarılı olamadılar. Zira dünya politikasındaki yeni gelişmelerle meşgul olan Avrupa Ermenilere fazla ilgi göstermemiştir 68. BİRİNCİ BÖLÜM COĞRAFİ YAPI A- COĞRAFİ MEVKİİ Adana ili kuzey enlemleri ile doğu boylamları arasında ve Akdeniz bölgesinde yer almaktadır Bayram Kodaman, a.g.e., s Yusuf Ziya Bildirici, a.g.e., s Bayram Kodaman, a.g.e., s Adana,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır, Kültür Bakanlığı Yay., Kültür Ofset Matbaacılık, Ankara 1994, s. 33.

30 Adana aynı zamanda Akdeniz ve Toroslar arasında Anadolu nun en münbit ve en verimli ovasıyla Seyhan ırmağı üzerinde Akdeniz'e 50 Km. mesafede kurulmuş Doğu, Güneydoğu ve Güney Anadolu nun büyük şehirlerinden birisidir Adana vilayet Salnâmesinde merkezi olan Adana kazasıyla Karaisalı kazasından mürekkep bir vilayet olduğu belirtilmektedir. Adana kazası merkez Adana şehriyle sekiz nahiyeden mürekkep olup adı geçen şehir yani Adana kazası vilayetin merkezidir. Memleket küçük bir tepenin üzerinde ve etrafıyla beraber Seyhan nehrinin batı kıyısında kurulmuştur 7. DAĞLARI Eski devirlerde Klikya denilen yerler takriben Alara çayından başlar, Amanos dağlarına kadar uzanır. İlin kuzeybatı, kuzey ve kuzeydoğu bölümleri ORTA TOROS adı verilen dağ sistemi ile çevrelenmiştir 8. Çukurova tabii çevresi itibariyle dağlık ve ovalık olmak üzere ikiye ayrılır. Lamas suyu doğusu ovalık, batısı dağlık Klikya yı teşkil eder. Rodos adasından başlayıp doğu Anadoluda bir kavis çizerek Antalya sırtlarına kadar uzanan Toroslar, Akdağ, Amanos, Susuz, Bereket, Bolkar, Binboğa, Aladağ, Tahtalı, Hınzır, Tecer dağları olmak üzere muhtelif isimler alırlar. Batıda tepeciklerle başlayan Bolkar dağları kuzey doğuya gidildikçe yükselerek belirli bir dağ sırası haline gelir. Yükselti kütlenin batısında 2500 metreyi geçmediği halde (en yüksek tepeler 2474 M. ile Yöğlük tepesi ve 2418 M. ile kümbet tepe) orta kesimlerde birden 3000 M. yi aşar. (Aydos dağı 3480 M.) kuzeydoğuya gidildikçe 3500 metreyi aşan dağların en yüksek tepesi olan Medetsiz tepesi de (3524 M.) bu kesimdedir. Dağların üzerindeki diğer önemli doruklar Gavur Dağı (3337 M.), Yıdıztepe (3314 M.), Meydan Dağı (3132M.), Hacıhalil dağıdır (3107M) 9. Eski devirlerde Klikya denilen yerler takriben Alara 6 Nazım Tarhan, Turistik Adana, Altınova Yayınları, Adana 1994, s H Tarihli AVS, s Adana,Bir Komisyonca Yay. Hazırlanmıştır, Kültür Bakanlığı Yay., Kültür Ofset Matbaacılık, Ankara 1994, s Nazım Tarhan, Turistik Adana, Altınova Yayınları, Adana 1994, s. 1.