İŞYERLERİNDE HAVALANDIRMA ve İKLİMLENDİRME GEDİK ÜNİVERSİTESİ Yaşam Boyu Eğitim, Uygulama ve Araştırma Merkezi 1
Ortam Havasının Özellikleri Atmosferik hava; çok sayıda gaz ve su buharının karışımı ile çeşitli kirli gaz, çiçek tozları (polen) ve dumandan oluşur. Hacimsel olarak kuru hava yaklaşık olarak, %78.08 azot, %20.95 oksijen, %0.93 argon, %0.03 karbondioksit, %0.0018 neon, %0.00052 helyum, %0.0005 hidrojen, %0.0002 metan, %0-0.0001 kükürt dioksit ve toplam %0.0002 kripton, ksenon, ozon gazlarından oluştuğu kabul edilir. Temiz hava: %20.93 oksijen (O 2 ), %79.04 azot (N 2 ) ve %0.03-0.04 karbondioksit (C0 2 ) içeren havadır. Kirli hava ise; içerdiği kirleticiler ve taşıdığı özelliklere göre; Pis Hava Zehirli Hava Patlayıcı Hava Tozlu Hava diye ayrılır. 2
Pis Hava: Oksijen içeriği %20 den az olan havadır. Boğucu özelliğe sahiptir. Zehirli Hava: Organizmayı bozan ve dolayısıyla hayat için çok tehlikeli olan gazları içeren havadır. Zehirli olarak adlandırılan gazlar şunlardır: Karbonmonoksit (CO), kükürtlü hidrojen (H2S), azot oksitleri (NO, N02, vb) kükürtdioksit (SO2) ve radon. Patlayıcı Hava: CnH2n+2 genel formülü ile belirtilen metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8) gibi hidrokarbonların gaz elemanlarının, hidrojen (H2) karbonmonoksit (CO) vs yanıcı gazları içeren havadır. Bunların en önemlisi hidrokarbonlar (özellikle metan) olup, hava ile karışımı grizu olarak adlandırılır ve madencilerin korkulu rüyasıdır. Tozlu Hava: İçinde taş ve/veya kömür tozu bulunan havadır. Patlayıcı ve sağlığa zararlı özelliklere sahip olabilir. Pnömokonyoz olarak adlandırılan, akciğer toz hastalıklarını meydana getirir. 3
4
HAVALANDIRMANIN VE İKLİMLENDİRMENİN GENEL İLKELERİ İklimlendirme en genel halde, konfor amacı ile insan, hayvan ve bitkilerin veya endüstriyel bir mamulün üretimi sırasında gerekli atmosferik evrenin (ortam şartlarının) otomatik olarak kontrol altında tutulması işlemi olarak ifade edilebilir. Pratikte ise iklimlendirme, havanın ısıtılması, soğutulması, nemlendirilmesi veya neminin alınması, bir başka deyişle havanın şartlandırılması işlemine denir. Isıl konfor: Konfor kliması uygulamalarında temel etken insandır. Kapalı bir ortamda sıcaklık ve diğer hava şartlarında ileri gelen bir rahatsızlık olmaması haline ısıl konfor denir. İklimlendirme sistemleri ile konfor şartlarının sağlanması için kontrol edilmesi geren faktörler aşağıdaki gibi sıralanabilir. 5
1- Hava sıcaklığı : Ortam sıcaklığının dış sıcaklıktan bağımsız olarak istenen seviyede tutulması birçok yönden gereklidir. İnsan sağlığı, çalışma veriminin artması, rahatlık hissetmesi gibi yönlerden olduğu gibi yapılan bir imalatın veya işlemin arzu edildiği gibi yürütülebilmesi için belirli bir ortam sıcaklığı gerekir. Kış ve yaz şartlarında bir miktar değişmekle birlikte insanlar yaklaşık 21-26 C ortam sıcaklığı aralığında rahat etmektedir. 2-İzafi (Bağıl) nem : Havadaki su buharı miktarının, aynı sıcaklıkta havada bulunabilecek en çok su buharı miktarına izafi (bağıl) nem adı verilir. Yani havanın ne kadar nem alabileceğinin bir ölçüsüdür. İzafi nem konforu önemli ölçüde etkiler. Çünkü insan vücudunun buharlaşma yoluyla ne kadar ısı atabileceği havanın izafi nemi ile ilgilidir. 6
Bazı iş yerlerinde teknik nedenlerden dolayı nem oranı fazla olabilmektedir. Nemin fazla olduğu ortamlarda hava sıcaklığı da fazla olursa çalışmak çok güçleşir. İş yeri ortamı için istenen izafi nem aralığı yaklaşık %40-60 dır. Eğer bağıl nem %40 altına inerse boğazda ve burunda kuruma yapar, %60 üstüne çıkarsa terleme güçleşir ve vücut ısısı artar. Faaliyetin Şekli Oturarak yapılan hafif işlerde Oturarak yapılan hafif kol ve el çalışmalarında Ayakta yapılan ağırkol işlerde Hava Sıcaklığı ( C ) Bağıl Nem 20 % 50 20 % 50 17 % 50 Çok ağır işlerde 15-16 % 50 7
3- Hava hızı : Hava hızının insan rahatlığını bozmayacak seviyede kalması çok önemlidir. İş yerlerinde gerek konforu sağlamak ve gerekse sağlığa zararlı olan gaz ve tozların uzaklaştırılması bakımından uygun bir hava akımının temin edilmesi gerekmektedir. En uygun hava akım hızı(m/s) ve miktarda (m 3 /s) çalışanı rahatsız etmeyecek seviyede olacaktır. 4-Temizlik : Havanın yalnız sıcaklık ve nem seviyelerinin ayarlanması gerek insan sağlığı ve gerekse bir işlem için yeterli değildir. Havanın toz, koku, mikrop gibi yabancı maddelerden de arındırılması gerekir. İç ortam havasında genelde, sülfür dioksit veya ozon gibi dış ortam kirleticileri az miktarda bulunur. Formaldehit, karbon monoksit, nitrojen oksit gibi kapalı hacim kirlilik kaynakları iç ortam havasında daha fazla oranda bulunur. 8
5) Gürültü: Havanın şartlandırılması ve mahalle gönderilmesi esnasında ortaya çıkacak olan gürültünün kabul edilebilir seviyede olması gerekir. Müsaade edilen ses seviye üst sınırı gürültü yönetmeliğinde yeterli ölçümle tespit edilen haftalık gürültü maruziyet düzeyi 87 db sınır değerini aşmayacaktır. Bu gürültü seviyesinin aşılması halinde gürültü yayılımını önlemek amacıyla çeşitli tedbirlerin alınması gerekmektedir. İnsan ömrünün % 80 den fazlasının geçirildiği kapalı binaların sahip olması gereken iç hava kalitesi konusunda aranan bazı önemli kriterler: 18 ~ 26 ºC arası kuru termometre sıcaklığı % 40 ~ % 60 arası oransal nem 10 ~ 15 mikron ve üzerindeki toz, tüy, polen..vs den temizlenmesi Ter, yemek, sigara, duman, is... vs kokulardan arındırılması İnsanların rahat ve yeterli solunum yapabileceği kadar oksijen seviyesine sahip olması 9
Havalandırma en basit ifade ile, kullanılmış havanın, yeni ve temiz hava ile değiştirilmesi olarak ifade edilebilir. Ancak, kısmen tanımlanan amaca hizmet etse dahi; Yaşanılan birimin kapı-pencerelerinin açılması, Vantilatörler ile içeriye temiz hava basılması, Aspiratörler ile içerideki kirli havanın dışarıya atılmaya çalışılması havalandırma olarak algılanmamalıdır. Kirli havanın kontrolsüz olarak egzost edilmesi veya temiz havanın kontrolsüz olarak içeriye basılması, beraberinde başka ciddi sorunlar yaratabilir. Gerçek bir havalandırmadan bahsedilebilmesi için, aspiratörün ve vantilatörün birlikte kullanıldığı sistemler kurulmalıdır. Havalandırılan hacimdeki basınç kontrol edilmeli, içeriden dışarıya veya dışarıdan içeriye kontrolsüz hava akımları-kaçakları önlenmeli, ısı kayıp ve kazançlarına izin verilmemelidir. 10
Havalandırma ve insan sağlığı, verimliliği yönünden bakıldığında en önemli unsur, içerideki oksijen seviyesinin korunmasıdır. Bunun tespiti için mekandaki oksijen tüketen kaynakların (insan-makine-motor-ocak vs.) miktar ve pozisyonlarının bilinmesi gerekir. İnsanlar, bünyesel özellikleri yanında Yaptıkları işin cinsine (çalışma, uyuma, oturma vs.) İş yapış şekillerine (oturarak veya ayakta), Yaptıkları işin zorluğuna (ofis işi, berberlik, tornacılık) Yapılan işin temposuna (hızlı, yavaş, orta vs.)gibi parametrelere bağlı olarak farklı miktarlarda oksijen tüketirler. Havalandırma oranının yetersiz olduğu binaları tanımlamak için Kapalı Bina Sendromu terimi kullanılmaktadır. ASHRAE (American Society of Heating, Refrigerating and Air-Conditioning Engineers) standartlarına göre iç ortam havalandırma oranı en az 15 ft 3 /dak/kişi ( 7 L/s/kişi) olarak belirtilmiştir. İç ortamın toplam taze hava değişimi/gereksinimi sayısı saatte 4 6 kez olarak verilmektedir. 11
İç ortam havalandırma oranının 10 L/s/kişi den az olması durumunda HBS (Hasta Bina Sendoromu) semptomlarında artış olduğu gözlemlenmiştir. İklimlendirme sistemleri, uygulamalarındaki özelliklere bağlı olarak: Isıtma, serinletme, nemlendirme, nem giderme, havalandırma ve filtreleme fonksiyonlarının tamamına veya bir kısmına sahip olabilirler. Doğal Havalandırma Herhangi bir hava hareketlendirici (Fan) kullanmadan yapılardaki kapı, pencere ve diğer açıklıklarla yapılan havalandırmaya doğal havalandırma adı verilir. Doğal havalandırma rüzgar ve sıcaklık farkına bağlı olarak gerçekleşir. Bunlardan rüzgar etkisiyle gerçekleşen havalandırmaya zorlanmış konveksiyon, sıcaklık farkı nedeniyle gerçekleşen havalandırmaya doğal konveksiyon etkili havalandırma adı verilir. 12
Lokal Havalandırma Endüstriyel lokal egzoz havalandırma sistemleri parçacık halindeki maddeler ( toz, duman fiberler) de dahil olmak üzere buharlar ile güvensiz sağlıksız ve istenmeyen bir atmosfer oluşturan gazları toplayıp ortamdan atar. Egzoz sistemleri ayrıca kullanılabilir malzemeyi korurken, fabrikanın temiz düzenli olmasını sağlaması yanında aşırı ısı ve nemi de atar. Elle yapılan bir çok işlemde hava kirleticileri kaynağından yakalamak, iş görenin solunum bölgesi sınır değer gereklerini karşılamanın tek yoludur. Lokal havalandırma aynı zamanda genel havalandırma için gerekli olan temiz havaya daha az gereksinim duyulmasını sağlar. Hangi havalandırma yönteminin uygulanması gerektiği, havalandırma şekil gücünün nasıl olması gerektiği, yapılan işin cinsine, Fabrika inşa tarzına ve ölçülerine bağlı olarak büyük değişkenlikler göstermekte olup, uygun havalandırma sisteminin projelendirilmesinde uzman mühendislik bilgilerine gereksinim bulunmaktadır. 13
bulunmaktadır. Lokal havalandırma sistemi 5 temel elemanı 1.Davlumbaz 2.Kanal sistemi 3.Toz Tutma elamanı 4.Fan 5.Egzost Bacaları 14
Genel Havalandırma Endüstriyel ortamdaki genel havalandırma işçilerin sağlığına ve emniyetine etki edebilecek tehlikeli kimyasal kirleticilerin, kokunun ve ısının kontrolü amacıyla yapılır. Genel Havalandırma ; 1.Doğal çekişle 2.Fanlar ve kanal sistemleriyle 3.Sadece egzost fanlarıyla ile emişle (taze hava kendiliğinden ortama girer) 15
Taze hava gereksinimi Güvenli ve etkili bir çalışma için bir çok tesise, personelin sağlık ve güvenliği, proseste gerekli koşulların sağlanması amacıyla, egzoz edilen havanın yerine taze hava verilmesi gerekir.taze hava tasarımı sırasında dikkate alınması gereken en önemli önlemlerden bazıları şunlardır; Taze hava olası en temiz kaynaktan elde edilmelidir. Lokal ve genel havalandırma sistemleriyle boşaltılan ve yanma ürünlerinden kaynaklanan kirleticilerin atılması için kullanılan havanın yerine yeterli miktarda taze hava sağlanmalıdır Taze hava sistemleri ısıl geri kazanım ve enerji tasarrufuna göre tasarlanmalıdır. 16
İşyerlerindeİklimlendirme İklimlendirme sistemleri, fabrikalarda çalışanların sağlık ve konforunu temin etmek suretiyle iş veriminin artırılmasına katkıda bulunur. Ayrıca birçok endüstri kollarında daha kaliteli mal ve ürün elde edilmesinde yine iklimlendirme sistemleri etkilidir. Buna örnek olarak tütün ve gıda endüstrisi gösterilebilir. Tekstil, şekercilik ve ilaç sanayii gibi bazı sanayi kollarında ise klima tesisatı bir zaruret olmuştur. Klima tesislerinden ilk olarak faydalanan endüstri kolu tekstil oluştur. Pamuk imalatında, açma, taraklama, dublaj, fitil yapma, masuralama, bükme, iplik imali ve dokuma işlemlerinin tümü belirli nem ve sıcaklıkta yapılır. Muhtelif işlemelere uygun olan izafi nem seviyesi %50 ile %95 arasında değişir. 17
Madenlerde havalandırmanın önemi büyüktür. Dünyanın en derin madenlerinden biri olan bor altın madeninde dikey derinlik yaklaşık 2400 m dir. Dolayısıyla buradaki sıcaklık 56,5 C mertebesindedir. Bu gibi madenleri gerek serinletmek gerekse tehlikeli gazların birikmesine mani olmak için madenlerin havalandırılmasına çok dikkat etmek gerekir. Kimya endüstrisinde özellikle patlayıcı maddelerin üretiminde ve ilaç sanayinde iklimlendirme ünitelerinin kullanımı en az yukarıda sayılan uygulama alanları kadar önemlidir. Bazı higroskopik maddelerin işlemesi, nemi kontrol edilmemiş mahallerde yapılamaz. 18
İLGİLİ MEVZUAT Havalandırma ile ilgili önceleri çok çok sıklıkla başvurduğumuz iş sağlığı ve işçi güvenliği tüzüğünde yer alan maddeler; (kaynak bilgi) Madde 7 17/5/1941 tarihinden önce çalışmakta bulunan işyerlerinde, fazla ısı,buhar, gaz yahut zararlı tozlar çıkarması gibi sağlık yönünden sakıncalı olmayan işler için, hava hacmi 8 inci maddede yazılı miktara uygun bulunduğu ve yeterli havalandırma sağlandığı hallerde, bu yükseklik 2 metreye kadar kabul edilebilir. Madde 21 Kapalı işyerleri günde en az bir defa bir saatten aşağı olmamak üzere baştan başa havalandırılacaktır. Ayrıca işçilerin çalışma saatlerinde işin özelliğine göre, havanın sağlığa zararlı bir hal almaması için sık sık değiştirilmesi gereklidir. Şu kadar ki, iş sırasında yapılan bu havalandırmada işçileri etkileyecek hava akımları önlenecek yahut kış mevsiminde sıcaklık birdenbire çok aşağı hadlere düşürülmeyecektir. 19
Toz, buğu, duman ve fena koku çıkaran işlerin yapıldığı yerlere, bunları çekecek yeterlikte bacalar ve menfezler yapılacak ve yapılan işin niteliğine göre, bu tedbirlerin yetmediği hallerde diğer teknik tedbirler alınacaktır. Boğucu, zehirli veya tahriş edici gaz ve duman meydana gelen işyerlerinde, işçilerin hayat ve sağlıklarının tehlikeye girmemesi için, havalandırma tesisatı yapılacak ve işçilere ayrıca yapılan işin özelliğine göre maske ve diğer koruyucu araç ve gereçler verilecektir. Madde 38 İşyerlerinde yapılmış veya yapılacak helalarda; 2)Helalarda, çatıya kadar yükseltilmiş şapkalı havalandırma bacası, rezervuar, sifon gibi kokuya karşı alınan tedbirlerle beraber, gerektiğinde kireç kaymağı ve benzeri kimyasal maddelerden de faydalanılacaktır. 20
Madde 40 Duş kabinlerinde yeterli havalandırmaya elverişli aspirasyon ve vantilasyon tertibatı yapılacak, koku ve pislik önlenecektir. Madde 41 Soyunma yerleri, aydınlık, havalandırmaya elverişli ve soğuk mevsimlerde yeteri kadar ısıtılmış olacak, temiz ve bakımlı bulundurulacaktır. Meslek Hastalıklarına Karşı Alınacak Genel Tedbirler: Madde 59 1) Meslek hastalığı meydana getirebilen veya meslek hastalıkları listesinde kayıtlı maddelerle çalışılan işyerlerinde; bu maddelerin özellikleri, zararları ve korunma çareleri hakkında, çalışanlar eğitilecektir. 2) İşyerlerinde, bu maddelerle hastalanma ve zehirlenmelere ait ilk belirtiler ile alınacak tedbirleri gösteren özel afişler uygun yerlere asılacaktır. 3) İşyerlerinde kullanılan zehirli ve zararlı maddeler, teknik imkan varsa aynı işi gören daha az zehirli ve zararlı maddelerle değiştirilecektir 21
4) Zehirli toz,duman,gaz,buhar,sis veya sıvılarla çalışmalar, teknik imkanlara göre kapalı sistemde yapılacak, bu gibi işyerlerinde,etkili ve yeterli havalandırma sağlanacak, atıklar, zararsız hale getirilmeden atmosfere ve dış çevreye verilmeyecektir. 5) Çok zehirli maddelerin kullanıldığı işyerlerinde bu maddeler ve bu maddelerin bulunduğu bölümler,diğer yerlerden tecrit edilmek suretiyle bunların etkileri azaltılacaktır. 6) Zehirli toz,duman ve buharlı işyerlerinde,işyeri havası nemli; taban, duvar ve tezgahlar yaş bulundurulmak suretiyle zararlı maddelerin yapılması önlenecek, gerektiğinde bu çalışmalar,genel ve lokal havalandırma ile birlikte yapılacaktır. 7) Meslek hastalığı yapan zehirli ve zararlı maddelerle çalışılan işyerlerinde,işçilere uygun kişisel korunma araçları verilecek ve bunların kullanılmaları öğretilecek ve gerektiğinde sağlanacaktır. 22
8 ) Meslek hastalıklarından korunmak için, işe giriş ve işe yerleştirme muayeneleri düzenli yapılacak, kullanılan maddelere karşı hassas olanlar bu işlerde çalıştırılmayacak, işe uygun kişilerin yerleştirilmesine önem verilecektir. Ayrıca,işe yerleştirilen işçilerin, tehlike ve zararın özelliğine göre, belirli sürelerde sağlık muayeneleri ve gerektiğinde laboratuar araştırmaları yapılacaktır. Kimyasal Etkilerle Ortaya Çıkabilecek Meslek Hastalıklarına Karşı Alınacak Özel Tedbirler; Madde 62 2) Genel havalandırma ile yetinilmeyerek civa ile çalışmaların yapıldığı seviyeden veya yeteri kadar aşağıdan etkili aspirasyon sistemi kurulacak, çalışma masalarının üzerine, aspirasyon davlumbazları yerleştirilecektir. Civanın, izabe fırınlarından distilasyon borusuna sevkedildiği yerlerde meydana gelen civa buharını kapacak sulu bir sistem kurulacaktır. 23
Madde 67 Manganez ve manganez bileşikleri ile yapılan çalışmalarda aşağıdaki tedbirler alınacaktır: 2) Manganez ve bileşikleri ile çalışılan yerlerde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi kurulacak ve çalışmalar kapalı sistemde olacaktır. Madde 68 Kromlu alaşımların hazırlanması 1) Krom ve bileşiklerinin kullanıldığı yerlerde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi kurulacak veya çalışmalar kapalı sistemde yapılacaktır Madde 69 Berilyumlu alaşımların hazırlanması 1) Berilyum ve bileşiklerinin kullanıldığı işyerlerinde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi kurulacak ve bu işyeri havasında, berilyum miktarı (2) miligram/metreküpü geçmeyecektir. 24
Madde 71 Benzen (benzol) ve bileşikleri gibi aromatik hidrokarbonlarla yapılan çalışmalarda, 2)Benzen ve bileşikleri ile çalışılan yerlerde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi yapılacak ve çalışmalar, kapalı sistemde olacaktır. Madde 72 Anilin ve nitro - amin türevleri ile yapılan çalışmalarda 1) Bu yerlerde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi yapılacak ve çalışmalar, kapalı sistemde olacaktır. 25
Madde 73 Halojenli hidrokarbonlarla yapılan çalışmalarda 1)Halojenli hidrokarbonlarla çalışılan işyerleri, diğer kısımlardan ayrılacak ve bu yerlerde, genel havalandırma ile birlikte,uygun aspirasyon sistemi kurulacak ve çalışmalar,kapalı sistemde olacaktır. Madde 74 Karbon sülfür ile yapılan çalışmalarda 2) Karbon sülfür ile çalışılan yerlerde,genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi kurulacak, çalışmalar, kapalı sistemde olacak ve işyeri havasındaki karbon sülfür miktarı hiç bir şekilde 20 P.P.M.veya 60 miligram/metreküpü geçmeyecektir. Madde 75 Kükürtlü hidrojenle yapılan çalışmalarda; 1) Kükürtlü hidrojen ile çalışılan yerlerde, genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi yapılacaktır. 26
Tozlarla Ortaya Çıkabilecek Meslek Hastalıklarına Karşı Alınacak Özel Tedbirler; Madde 76 1)Tozlu işyerlerinde genel havalandırma ile birlikte, uygun aspirasyon sistemi ile tozun,çevre havasına yayılmasını önlemek için, su perdeleri, vakum ve uzaktan kumanda sistemleri kurulacaktır. Toz çıkaran işler, teknik imkanlara göre, kapalı sistemde yapılacak veya bu işler, diğerlerinden tecrit edilecektir. İşyeri havasındaki toz miktarı, belirtilen miktarı geçmeyecektir. Kazanlarda, Basınçlı Kaplarda ve Kompresörlerde Alınacak Güvenlik Tedbirleri ; Madde 213 Kazan daireleri sürekli olarak havalandırılacaktır, Tabii havalandırmanın yeterli olmadığı hallerde, uygun aspirasyon tesisatı yapılacaktır. 27
Kazanlarda, Basınçlı Kaplarda ve Kompresörlerde Alınacak Güvenlik Tedbirleri ; Madde 213 Kazan daireleri sürekli olarak havalandırılacaktır, Tabii havalandırmanın yeterli olmadığı hallerde, uygun aspirasyon tesisatı yapılacaktır. Malzemenin Kaldırılma,Taşınma,İstiflenme ve Depolanmasında Alınacak Güvenlik Tedbirleri ; Madde 496 Yanabilen kuru maddelerin döküm halinde depolandığı silolar ateşe dayanıklı maddelerden yapılmış olacak ve bunlarda uygun havalandırma tertibatı bulunacaktır. 28
Bakım ve onarım işlerinde alınacak güvenlik tedbirleri; Buhar veya akarsu verildikten sonra, dipte toplanabilecek birikintiler, uygun şekilde temizlenecek ve depo, en az 2 saat hava basma veya emme suretiyle havalandırılacaktır. Havalandırmanın bitiminde deponun içi, ilgililerce kontrol edilecek, yapılan kontrol ve analizler sonucu, deponun uygun şekilde temizlenmediği anlaşılırsa, suveya buharla temizleme ve havalandırma tekrarlanacaktır. 29
KAYNAKÇA SOĞUTMA TEKNİĞİ VE UYGULAMALARI ders kitabı, Nurettin Yamankaradeniz Vipaş 2008 İKLİMLENDİRME ESASLARI ders kitabı, Nurettin Yamankaradeniz Vipaş 2008 İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik 17 Temmuz 2013 Tarihli Resmi Gazete, Sayı: 28710 http://www.mevzuat.gov.tr 30
GENEL HAVALANDIRMA VE İKLİMLENDİRME Ortam Hava Kalitesi; İşyeri ortamında çalışanların sağlığı ve güvenliği için gerekli hava kalitesinin sağlanması gerekmektedir. 31
Ortam Hava Kalitesini Etkileyen Faktörler şunlardır ; Havanın sıcaklığı, Havanın nemi, Hava akım hızı, Havada bulunan kirletici unsurlar. Çalışanların sağlığı için gerekli temel koşul vücut sıcaklığının normal düzeyde tutulmasıyla ve kirletici unsurların ortamdan uzaklaştırılması ile sağlanır. 32
Bu dengenin sağlanmasında uygun ve yeterli havalandırma ortamda alınacak önemli bir önlemdir. Havalandırma, ısıtma, soğutma ve nemlendirme özellikleriyle birlikte değerlendirildiğinde işyeri iklimlendirmesinin önemli bir parçasıdır. Bu yönüyle havalandırma, çalışma ortamının gerek üretim ve ürün için gerekse çalışanların termal konforu için tatmin edici olmasını sağlamaktadır. 33
Havalandırma; çalışma ortamının ısısını düşürerek,çalışma ortam havasında bulunan ve çalışanların solumak durumunda kaldıkları hava kirletici etkenlerin ortamdaki seviyesini azaltarak, çalışanları sıcaktan ve ortam havasını kirleten etkenlerden kaynaklanan olumsuz etkilerden koruma önlemidir. 34
Havalandırma; genel havalandırma, lokal havalandırma olarak iki grupta incelenir. Çalışma ortam ısısının artmasına neden olan kaynaklar ise şunlardır; işyerinde yapılan işler, dış etkenler, çalışanlar, çalışma ortam havasındaki kirlenmenin kaynakları, işyerinde yapılan işler, dış etkenler, çalışılan işin özellikleri gibi 35
Çalışma ortam havasını kirleten etkenler; kimyasal, fiziksel, biyolojik etmenlerden oluşur. Havalandırma; çalışma ortamındaki havanın kendiliğinden eş zamanlı olarak ortamdan uzaklaştırılması,ve temiz hava ile değiştirilmesi işlemidir. Ancak bazı durumlarda yeterli havalandırmanın sağlanması ortam havasını hareketlendirmek şeklinde yapılır. 36
Parlayıcı gazların kullanıldığı ya da yayıldığı endüstriyel çalışmaların yapıldığı ortamlarda parlamayı önlemek amacı ile bu tür havalandırma yapmak gerekir. Havalandırma ısınmanın ve kirlenmenin kontrolünü sağlayan çok yararlı bir araçtır. 37
Çünkü işyeri çalışma ortamında oluşan, yüksek ısı (önemli bir kısmı) kirlenme çalışanlara hava yolu ile iletilir Ortam havasındaki ısı, havayı oluşturan gazlarda depolanır, çalışma ortamında oluşan hava kirliliğini, oluşturan gazlar, tozlar ve diğer kirletici etkenler hava ile karışım halinde bulunur. Bu nedenlerle; ortam havasındaki ısının ve kirliliğin dağıtılması ve ortamdan kaldırılmaları işlemleri aşağı yukarı aynıdır. 38
Ortam havasındaki ısının ve kirliliğin dağılması; rüzgar, güçlendirilmiş havalandırma ve makine hareketlerinin oluşturduğu türbülansın neden olduğu karıştırma yoluyla gerçekleşir. İşyerlerinde kalite standartlarına uygun hava sağlamak için gereken havalandırmanın şekli ve sayısı iki faktöre bağlıdır.; Isının ve kirliliğin yayılma ve dağılma hızı havalandırma yolu ile ısının ve kirliliğin seyreltilmesi ya da ortamdan uzaklaştırılması Araştırılması ve anlaşılması önemli olan iki konu da ; Isının ve kirliliğin nasıl karıştığı ve temiz havanın ortamdaki ısıyı ve kirliliği nasıl seyrelteceği ya da ortamdan uzaklaştıracağıdır. 39
Dikkate alınacak üç bölge vardır bunlar: çalışma ortamının içine doğru olan ya da içinde oluşturulacak hava akımının yerinin tespiti, hava akımlarının karışacağı bölgelerin tespiti, havanın ortamdan dışarı atılacağı bölgelerin tespitidir. 40
İki çeşit hava akımı vardır: makinelerden ya da yapılan işten kaynaklanan ısı ve kirli hava Ortamda mevcut bulunan açıklıklardan gelen temiz hava akımı. Hava akımın hızı ; çevredeki hava ile karıştığında ortamdaki mevcut havaya bağlı olarak gittikçe hızlanır ya da yavaşlar. 41
Hava akımının hızı ortamda hareketli olan mevcut havanın hızı ile aynı ise akım fark edilmez hale gelir. Havanın çalışma ortamını terk ettiği bölgeler pencere, kapı, tavan vantilatörleri, boşaltım boşlukları ve ızgaralardır. 42
Bu tür boşaltıcılardan çıkan havanın yoğunluğu yüksek olsa da, hava çıkışına yakın yerlerde hızı düşer. Sonuç olarak, boşaltımı sağlayan açıklıkların çevresinde bir hava akımı oluşur. Bu nedenle, atılım çıkışları, kendileri karşılıklı hava akımı oluşturduklarından, çalışanları rahatsız edebilir. 43
Ancak, atılım boşlukları kaynağa çok yakın yerleştirilirse, geniş alanlara yayılma azaltılır. Isıyı, gazları ve tozları havalandırma prensiplerinin yanı sıra, sıcak hava kirliliğin oranı ve fiziksel özellikleri incelenmelidir. 44
Isıdan kaynaklanan yoğunluk farkları, yer değiştiren farklı hava akımlarına sebep olur. Kirli gaz ve buharlar hareketsiz haldeyken, havadan ağırdır ama havayla karşılaştıklarında yoğunluk farklılıkları belirginliğini yitirir. 45
HAVALANDIRMA TİPLERİ Doğal havalandırma: Doğal havalandırmadan, ısının ve kirli havanın seyreltilmesi ve dağıtılması olarak yararlanılır. 46
Bir mekanın yüzeysel sınırlarında herhangi bir açıklıktan hava dışarı çıkar ve yerine temiz hava gelir. Dolayısıyla, içerdeki sıcak ya da kirli havanın seyreltilmesi sağlanır. Temiz havayı sızma yoluyla sağlayan doğal havalandırmanın miktarını belirlemek zordur Çünkü bu oran dışarıdan gelen rüzgar basıncına, rüzgarın yönüne, güneş ışınlarının radyasyonuna, duvar ve çatılardaki çatlakların sayı ve boyutlarına ve iç ortamdaki hareketli havaya bağlıdır. 47
Sonuç olarak, doğal havalandırma yöntemi, tozların ve dumanın yayılmasını kontrol etmek için daima kullanışlı bulunmuştur. Bu yöntem sayesinde, ancak çok az yoğunluktaki gaz ve buhar kontrol edilebilir. Bu yöntem, ancak ortam sıcaklığı yüksek olmayan ortamlarda kullanılır ve farklı bir yönteme gerek duyulmaz. 48
Seyreltme havalandırması: Doğal havalandırmanın yerini tutmak üzere seyreltme (güçlendirilmiş) havalandırma kullanılır. Ancak, ortamda yüksek ısı ve yüksek gaz ve buhar yoğunluğu olması gerekir. 49
bu, ortama hava üfleme yöntemiyle ya da duvarlara ve tavana fan yerleştirmek suretiyle gerçekleştirilir. Her iki durumda da ısı ve kirlilik seyreltilir ve binadan dışarı atılır. 50
İklimlendirme; İklimlendirme sistemleri, ısıtma, soğutma ve nemlendirme işlevlerini birlikte yerine getirmektedir. Bu arada bazı sistemler, havayı kirleten unsurları da elimine etmektedirler. 51
Bu sistemler çalışma prensiplerine göre üç grupta sınıflandırılır. 1-Kapalı sistemler. 2-Yarı kapalı sistemler. 3-Bölümlendirilmiş sistemler. 52
İklimlendirme sistemleri etkiledikleri alanlara göre ikiye ayrılır; A-Tekli alanlar için, B-Çoklu alanlar için. 53
İklimlendirme sistemlerinin ortak elemanları şunlardır; a- Isıtma ve soğutma ünitesi b- Su veya soğutucu gaz c- Elektrik veya diğer yakıt sistemleri d- Nem kontrol ünitesi e- Direk su buharı enjeksiyonu f- Yoğunlaştırılma üniteleri g- Katı madde tutucu üniteler. 54
ISI (HAVA SICAKLIĞI): İnsan vücudunda ısı, tuz, asit, baz, şeker v.s. gibi bazı fiziksel ve kimyasal değerlerin belli sınırlar içinde kalması gerekmektedir. İnsan vücudu, yapısında, bu değerlerin belli aralıklarda kalmasını sağlayan, ayarlayan mekanizmalar mevcuttur. İnsan bu mekanizmalar ile olumsuz çevre şartlarına karşı kendini savunur ve olumsuz şartlarda dahi hayatiyetini devam ettirme imkanını sağlar. 55
İnsan vücudunda mevcut olan bu dengelerden biri de ısı (Sıcaklık) tır. Hasta olmayan normal bir insan vücudunun sıcaklığı 36 derece santigrattır. İnsan çevresi ile devamlı iletişim halindedir. Çevresindeki şartlardan devamlı etkilenmektedir. İnsanın çevre şartlarından biri de, hava sıcaklığıdır. Ortamdaki hava sıcaklığı fazla olursa, sıcak ortamdan soğuk ortama ısı geçişi (Isı transferi) sebebiyle insanın vücudu ısınmaya başlar 56
İnsan vücudunun ısısı 36 derece santigrat civarında kalması gerekmektedir. Aksi halde ateşimiz yükselir, yataklara düşeriz. Bunun gibi ortam sıcaklığı çok düşük olursa, yine ısı transferi ile vücudun ısısı düşmeye başlar ve donmaya başlarız. 57
İnsan vücudu, ortamdaki havanın soğuması durumunda büzülerek, titreyerek, havanın ısınması durumunda açılarak, terleyerek detayını çok fazla bilmediğimiz savunma sistemleri ile vücut ısısını sabit tutmaya çalışır. Fakat bu savunma mekanizmaları çalışırken insan sıkılır rahatsız olur, iş verimi düşer. Çevre şartları çok aşırı bir şekilde bozulmuş ise, vücut artık kendini savunamaz hale gelir, savunma mekanizmaları iflas eder veya yetmez duruma gelir, insanın dengesi bozulur, vücut kimyası bozulur ve hastalanır. Kazaya davetiye verir. 58
Çalışanların, sıkılmaması, rahatsız olmaması, hastalanmaması, vücut kimyalarının bozulmaması için ortam şartlarını ve konumuz olan ısıyı uygun hale getirmek gerekmektedir. 59
HAVA AKIM HIZI İşyerinde oluşan kirli havanın dışarı atılması, yerine temiz havanın alınması için, ortamda, uygun bir havalandırmanın olması, dolayısıyla uygun bir hava akımının olması zorunludur 60
Ancak bu hava akımı 0,5 metre/saniyeyi aşması durumunda rahatsız edici esintiler meydana gelir. Bu esintilerin zararları sebebiyle İşyerlerinde, özellikle kaynak atölyelerinde, ortamın havası kirli olduğu halde, havalandırma tesisatlarının çalıştırılmadığına çok sık rastlamaktayız. Bu tür olumsuzlukların olmaması için ISITMA VE HAVALANDIRMAYI, İKLİMLENDİRME ŞEKLİNDE ANLAMALI ve bu anlayışla, bütün değerler göz önünde bulundurularak projelendirme yapılmalıdır. 61
Şimdi de Sıcaklık, nem, hava akım hızı ve radyant ısının birbiri ile ilişkileri üzerinde duralım. İşyerlerinde, çalışanların büyük bir kısmının (%80), ısı hissi bakımından kendilerini en rahat hissettikleri şartlar tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu şekilde TERMAL KONFOR BÖLGESİ kavramı ortaya çıkmıştır. Termal Konfor Bölgesi; Çalışanın, faaliyetini sürdürmesi esnasında en rahat durumda olabilmek için gerekli termal konfor şartlarının üst ve alt sınırları arasında olan bölgedir. 62
İş sağlığı ve güvenliği mevzuatımızda gerek havalandırma gerekse iklimlendirme ile ilgili doğrudan ve dolaylı hükümler bulunmaktadır. Bu hükümlerin bulunduğu başlıca tüzük ve yönetmelikler ile anılan hükümler aşağıda belirtilmiştir. 63
4857 sayılı kanunun geçici ikinci maddesi 6331 in kademeli yürürlüğe girmesi neticesi-uyarınca yürürlükten kalkan 1475 sayılı kanunun 74. maddesine dayanılarak çıkarılmış olan 64
Eski İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü Kaynak, Çalışanların Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Korunması Hakkında Yönetmelik İşyeri Bina ve Eklentilerinde Alınacak Sağlık ve Güvenlik Önlemlerine İlişkin Yönetmelik Kimyasal Maddelerle Çalışmalarda Sağlık ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği Yapı İşlerinde Sağlık ve Güvenlik Yönetmeliği 65
Eski İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü Kaynak olarak kullanılabilir. Madde.8 İşyerlerindeki hava hacmi, makine, malzeme ve benzeri tesislerin kapladığı hacimler dahil olmak üzere, işçi başına en az 10 metreküp olacaktır. Hava hacminin hesabında, tavan yüksekliğinin 4 metreden fazlası nazara alınmaz. Madde.20 Kapalı işyerlerindeki sıcaklık ve nem derecesinin, yapılan işin niteliğine uygun olmakla beraber ılımlı bulunması esastır. denilmektedir 66