TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İÇ MİMARLIK ANA SANAT DALI

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İÇ MİMARLIK ANA SANAT DALI ADANA DA ÇOK KATLI KONUT BİNALARINDAKİ MEKÂNSAL YALITIM PROBLEMLERİ VE İYİLEŞTİRME ÖNERİLERİ Zeliha ŞAHİN ÇAĞLI YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2011

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İÇ MİMARLIK ANASANAT DALI ADANA DA ÇOK KATLI KONUT BİNALARINDAKİ MEKÂNSAL YALITIM PROBLEMLERİ VE İYİLEŞTİRME ÖNERİLERİ Zeliha ŞAHİN ÇAĞLI Danışman: Yrd. Doç. Dr. Tunç Aslan TÜLÜCÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA / 2011

3 Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü ne, Bu çalışma, jürimiz tarafından İç Mimarlık Ana Sanat Dalı nda YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edilmiştir. Başkan: Yrd. Doç. Dr. Tunç Aslan TÜLÜCÜ (Danışman) Üye: Prof. Birnur ERALDEMİR Üye: Yrd. Doç. Dr. Çiğdem GÖKHAN ONAY Yukarıdaki imzaların, adı geçen öğretim elemanlarına ait olduklarını onaylarım. / /2011 Prof. Dr. Azmi YALÇIN Enstitü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ndaki hükümlere tabidir.

iii ÖZET ADANA DA ÇOK KATLI KONUT BİNALARINDAKİ MEKÂNSAL YALITIM PROBLEMLERİ VE İYİLEŞTİRME ÖNERİLERİ Zeliha ŞAHİN ÇAĞLI Yüksek Lisans Tezi, İç Mimarlık Ana Sanat Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Tunç Aslan TÜLÜCÜ Aralık 2011, 97 Sayfa Bu araştırmada, oldukça geniş alanı olan yalıtım konusu; soğutmanın ısıtmadan daha çok performans ve maliyet getirdiği sıcak ve nemli ilkim bölgeleri çok katlı konutlarında, iç mekân fiziksel konfor ve enerji verimliliği, bütünsel yalıtım kapsamında analiz edilmiştir. Ülke gelişmişliğini ve ekonomisini önemli boyutta etkileyen tasarım, uygulama ve kullanım hataları incelenmiş, uluslararası sistemler, ulusal ve yerel stratejilerde konunun yeri, uygulanışı ve kullanıcıların farkındalığı tanımlanmaya çalışılmıştır. İç mekânda kullanıcı odaklı fiziksel konfor parametreleri ve çevresel etkileşim matrisi ile tespit edilen kritikler, Akdeniz ikliminin en etkin olduğu kentlerden Adana da, aynı yerde, farklı dönemlerde yapılmış iki konut örneğinde incelenmiştir. Araştırmada aşağıdaki konuların gerekliliği tespit edilmiştir: Olumsuz etkileri ve uzun süresi ile sıcak ve nemden korunmak için de yalıtımın, yapı bileşenlerinden kapı, pencere, merdiven evi, asansör vb. gibi yapı imalat gereği olarak uygulanması, Bir binada sadece mantolama ile yalıtımın yetersizliği, Kısmi yalıtımın, yalıtım olmadığı ve farklı yüzeylerde ısı kaçışları nedeniyle enerjide etkin verimlilik sağlamadığı, Birim mekânların ısı ve nem ile temas ettiği her yüzeyde, birim mekân kabuğu nda (kullanılmayan bitişik bina, daireler arası yatayda ve düşeyde, aydınlatma

iv bacası, tesisat geçiş nokta ve bacaları, merdiven evi vb.) uygulanmasının bütünsel yalıtım olduğu, Konut tasarım, üretim, uygulama, uygulatma ve bunların eğitim sürecindeki kişilerin, bilimsel çalışmaları değerlendirip, enerji verimliliği stratejilerinin gerçekleştirilmeye çalışıldığı şu dönemlerde, kullanıcının etkin katılımıyla, ne denli önemli geri beslemeler sağlandığının farkına varması. Anahtar Kelimeler: Mekânsal yalıtım, İç mekânda fiziksel konfor, Enerji verimliliği, Adana.

v ABSTRACT SPATIAL INSULATION PROBLEMS AND RESTORATION PROPOSALS FOR MULTI-STOREY RESIDENTIAL BUILDINGS IN ADANA Zeliha ŞAHİN ÇAĞLI Master Thesis, Interıor Desing Devisions Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Tunç Aslan TÜLÜCÜ December 2011, 97 Pages In this survey, insulation subject which has wide concept has been analysed in the multi-storeyed buildings where cooling requires more performance and cost in hot and humid climate regions, within the context of indoor physical comfort, and energy utilization. Design, implementation, usage mistakes have been examined which affect state development and economy, in considerable extent,the perception of the concept, implementation and users awareness have been studied in international systems, national, and local strategies. The critics, which have been diagnosed through indoor_user_focused physical comfort parameters and environmental interaction matrix, have been examined in two residences built in the same district, but in different years, in Adana where Meditteranean climate is prevailing. In the survey, necessity of below topics have been identified: To avoid negative effects due to long term exposure to heat and humidity. insulation is a must during production of the building like the structure components such as door, window, stair enclosure, etc, Insufficiency of only exterior thermal sheathing, Partial insulation means no insulation and efficient energy utilization cannot be achieved because of thermal bridges in different surfaces, In each surface of unit residence that receives direct heat or humidity, insulation works in unit residence shell ( unused adjacent building, upper or lower residences, etc. ) is considered as complete insulation,

vi All fellows in the process of residence design, building, implementation, and training of the related persons, should realize the feedback contribution from the users by assessing scientific works nowadays, so that energy utilization strategies can be achieved. Keywords: Spatial insulation, Indoor physical comfort, Energy efficiency, Adana

vii ÖNSÖZ Uluslararası yaşamın ve teknolojik çağın sağladığı bir avantaj olarak, yapılarda tasarım öğrencisinden- konutu kullananlara kadar organize olmuş yaklaşımın ve kalite anlayışının, bireylerde de olması gerektiği önem kazanmıştır. Bilinçli tercih edilmiş, belirli aralıklarla bakımı yapılmış yaşayan mekânlarda, sağlık ve fayda yaratan yaşamlar sürdürülebilir. Toplum ve toplumun parçası olan teknik, idari insiyatiflerin işbirliğiyle somutlaştıracağı insan-doğa-gelecek merkezli çalışmalara katkı sağlayabilmeyi ve başka tez konularının araştırılmasında, kuramsal bilgilerin yapılandırılmasında araştırmamın veri tabanı olabilmesini diliyorum. Tez çalışmamda büyük katkıları bulunan, danışman hocam, Yrd. Doç. Dr. Tunç Aslan TÜLÜCÜ ye, süreç boyunca değerli görüşlerini aldığım Prof. Dr. Faruk Yalçın UĞURLU ya ve tez jürisinde bulunan saygıdeğer hocalarıma, Ç.Ü. Araştırma Fonu na (GSF2010YL3) teşekkür ederim. Bu yüksek lisans tezini, Ayşe-Gökhan-Meliha-Halil Soner ŞAHİN ve Yüksel- Nimet ÇAĞLI ailelerimize, sevgili eşim Erkut ÇAĞLI ya ve kusursuz fiziki konfor sağlanmış mekânda, bana eşlik eden henüz doğmamış bebeğimize ithaf ediyorum.

viii İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... iii ABSTRACT....v ÖNSÖZ... vii KISALTMALAR LİSTESİ....x TABLOLAR LİSTESİ... xi ŞEKİLLER LİSTESİ... xii EKLER LİSTESİ... xvii BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problem....4 1.2. Araştırmanın Amaç ve Kapsamı....8 1.3. Araştırmanın Önemi....9 1.4. Araştırmanın Yöntemi... 13 1.5. Tanımlar... 15 BÖLÜM II KURAMSAL AÇIKLAMALAR 2.1. Çok Yönlü Tasarımın Önemi... 16 2.1.1. Doğal ve Yapay Çevre İle Uyum... 17 2.1.2. İnsan Odaklı Tasarım Stratejileri... 20 2.2. Alt Sonuç... 43 BÖLÜM III İLGİLİ ARAŞTIRMALAR 3.1. Uluslararası Çalışmaların Değerlendirilmesi... 44 3.2. Adana İli ve Isı Yalıtımı ile İlgili Çalışmaların Değerlendirilmesi... 49

ix BÖLÜM IV ARAŞTIRMA ALANI-İNCELEME İLİŞKİSİ 4.1. Adana İli Özellikleri... 54 4.1.1. İklimsel Özellikleri... 54 4.1.2. Kentsel Özellikleri... 56 4.1.3. Yapılaşma Özellikleri... 58 BÖLÜM V DURUM ÇALIŞMASI, TARTIŞMA VE YORUM 5.1. Konut Örnek 1... 63 5.2. Konut Örnek 2... 76 5.3. Alt Sonuç... 81 BÖLÜM VI SONUÇ VE ÖNERİLER 6.1. Sonuç... 82 6.2. Öneriler... 84 KAYNAKÇA... 85 EKLER... 87 ÖZGEÇMİŞ... 97

x KISALTMALAR LİSTESİ ABSA (Association of Building Sustainability Assessors) Bina Sürdürülebilirlik Değerlendirmecileri Kuruluşu. BASİX Bina sürdürülebilirlik indeksi. TSE Türk Standartları Enstitüsü. XPS Ekstrüde Polistren Köpük. EPS Expande Polistren. OSD Oxford English Dictionary. İZODER Isı Su Ses ve Yangın Yalıtımcıları Derneği. WGBC (World Green Buıldıng Councıl) Dünya Yeşil Bina Konseyi. LEED, BREEAM, CASBEE, GREEN STAR WGBC ye göre dört ana sertifika sistemi. NSW (New South Wales) Avustralya nın güney doğusunda eyalet

xi TABLOLAR LİSTESİ Sayfa Tablo 1. Diğer Ülkeler ve Türkiye de Yalıtım Politikaları... 2 Tablo 2. Araştırma Yöntemi Yapısı... 14 Tablo 3. İç Mekânda Fiziksel Konfor Parametreleri (FKP)-Çevresel Etkileşim Matrisi (ÇE)... 22 Tablo 4. Bir Mekânda Sağlanması Gereken Koşullar... 41 Tablo 5. Bilimsel Çalışmalar... 50 Tablo 6. Adana Büyükşehir ve merkez ilçe belediyeleri 2010-2014 stratejik planları. 51 Tablo 7. Konut Örnek 2 ile Örnek 1 in Tasarımsal Isı Yalıtım Değerlendirmesi... 76

xii ŞEKİLLER LİSTESİ Sayfa Şekil 1: 2002 Yılı Toplam Yalıtım Pazarı Büyüklükleri... 1 Şekil 2. Doğal Yaşamda Çevrenin Etkilerinden Koruyan, İlkel Barınma Alanları... 4 Şekil 3. Isı Muhafazalı, Tek Katlı Yığma Bina ve Giderek Yükselen, Çevreyle Etkileşimi Farklılaşan, Az Katlı Konut Binası... 5 Şekil 4. Yakın Çevresinin Plansız Yapılaşmasıyla Doğal Koşullardan Olumsuz Etkilenen Çok Katlı Binalar... 5 Şekil 5. Yaşamsal Çevre Bilinci... 6 Şekil 6. Ana Kabukta Kendi İçinde Muhafaza Edilmiş Her Bir Sarımsak Tanesi ve Her Bir Nar Öbeği Örneği... 7 Şekil 7. Çok Aşamalı Tasarım Hatalarının Mekânlarda, Dolayısıyla Binalarda Yarattığı Yalıtım Problemleri ve Sağlıksız Bina Yığını Oluşum Döngüsü... 7 Şekil 8. Yeşil ile İfade Edilen Konfor Kuşağının Üstünde Seyreden İklim Verileri... 9 Şekil 9. Yıllık Isıtma Enerjisi İhtiyacı ve Bina Enerji Verimliliği İndeksi... 11 Şekil 10. Bir Dairenin Isıtma ve Soğutma Olarak Toplam Enerji İhtiyacı ve Hedeflenen Tasarrufa Yakın Değerleri ile Üç Yıldızlı Sertifikası.... 12 Şekil 11. Mimaride Geçişler, Arayış Ve Buluşlarla Mimar-Kullanıcı-Fiziki Çevre İletişim Ortamı... 16 Şekil 12. Uluslararası Tasarım Stratejilerinde Tüketimlerin Azaltılması, Doğal Kaynak Kullanım Sistemleri... 18 Şekil 13. Singapur Sanat Merkezi... 19 Şekil 14. Birim Mekânda Sağlanması Gereken Tasarım Stratejileri... 20 Şekil 15. İç Mekanda Yakından Uzağa Doğru Çevre Algısı.... 21 Şekil 16. Yüzeyde Isı Geçişi ile Yapı Bileşeninin Etkileşimi... 23 Şekil 17. Soğutma Yapılan Mekân ile Yapılmayanda Döşeme-Duvar Kesişimi Termal Kamera Görüntüsü... 24 Şekil 18. Pencere Üzeri Isı Kaçışı Termal Kamera Görüntüsü... 24 Şekil 19. Elektrik Priz Yuvası Gibi Açıklıklardan Isı Kaçışı Termal Kamera Görüntüsü... 25 Şekil 20. Duvar ve Döşemedeki Açıklıkların Yalıtılması.... 25 Şekil 21. Kuzeydeki Balkonların Ayrı Oda Olarak Kapalı Alana Çevrilmesi... 26 Şekil 22. Singapur da Çok Katlı Binada Pencere-Balkonlar... 26

xiii Şekil 23. Ailenin Biraraya Geldiği Yüksek Tavanlı, Aydınlık, Mutfak Mekânı... 27 Şekil 24. Konutta Yaz Aylarında Kaldırılan Halılar İçin Depolama Alanı İhtiyacı... 29 Şekil 25. Kuzey Balkonu ile Bitişik Odada, Isı Yalıtımsız Duvara Yaslanmış Kısmen Isı Tutucu Gardrop.... 30 Şekil 26. Gardrobun Yaslandığı Kuzeydeki Balkon Duvarı.... 30 Şekil 27. Islak Hacim - Oda Arası Isı Tutucu Kabuk Olarak Gardrop... 31 Şekil 28. Batıda, Yazın En Çok Isı Alan Dış Cephe Duvarı ile Ebeveyn Yatak Odası Arasındaki Tampon Alan: Giyinme Odası.... 31 Şekil 29. Ana Cadde Üzerindeki Binanın Tasarım Kararında, Her Dairenin Pencerelerinin Tamamında Panjur Kullanılması ile Çok Yönlü Yalıtım... 32 Şekil 30. Hava Geçirimlilik Testi... 33 Şekil 31. Test Sonucuna Göre Gerekli Görülen Mineral Yünü ile İçten Tavan Yalıtımı... 34 Şekil 32. Nem Almış Duvarda Duvar Kâğıdı Kaplaması... 34 Şekil 33. Aynı Duvarın Termal Kamera Görüntüsü... 34 Şekil 34. Hijyen Gerektiren Mekanlarda Ahşap Kullanımı.... 35 Şekil 35. Sıcak İklimlerde Soğuk Malzeme: Mermerin, Yer Döşemesi Olarak Tercih Edilmesi... 35 Şekil 36. Konutlarda Kullanım Kolaylığı Sağladığı İçin Sıklıkla Kullanılan Seramik Yer Döşemesi... 36 Şekil 37. İçeri Alınan Balkonda Kolonun Mekânları Ayırıcı Olarak İşlevlendirilmesi. 37 Şekil 38. Koltukların İki Oturumu Sınırlayıcı Olarak Tefrişi... 37 Şekil 39. Konutun Merdiven Evine Bakan Duvarında Yalıtım Gerekliliği... 38 Şekil 40. Bina Boyunca Devam Eden, Düşey Hava Bacaları Gibi Çalışan Merdiven Kovasında Kabarma... 39 Şekil 41. Isı Geçişlerine, Nemlenmelere, Zararlı Organizmaların Üremesine Neden Olabilecek Ortak Alanların Yalıtılması.... 39 Şekil 42.Yalıtımsız Aydınlatma ve Havalandırma Şaftı Problemleri... 39 Şekil 43. Havalandırma Şaftına Bakan Yatak Odası... 41 Şekil 44, 45,46. Aynı Karanlık Odanın Depolama Alanı Olarak Kullanımı... 42 Şekil 47. Basix Tarafından Teşvik Edilmiş Sürdürülebili Çok Katlı Nitelikleri... 47 Şekil 48. Basıx Sertifikası Nda Kullanıcı Verileri ile Tasarruf Hedefleri... 48 Şekil 49. Enerji Kimlik Belgesi Uzmanlarınca Hazırlanan Kimlik Belgesi... 49 Şekil 50. İklimsel Bölgelerine Göre Anadolu da Geleneksel Yapı Tipleri... 53

xiv Şekil 51. Yörenin Konut Mimarisi; Az Katlılarda Kolonlar Üzerinde Yükselmesi... 54 Şekil 52. Alçak Basınç Bölgesi Çukurova'ya Denizden ve Toros Dağları ndan Gelen Hava Akımı... 55 Şekil 53. Adana da Yaz Aylarında Ortalama Sıcaklık Değerleri Yeşil ile İfade Edilen Konfor Kuşağının Üstünde Seyretmektedir... 56 Şekil 54. Güneyde Tarihi Merkez, Kuzeyde Yeni Kent Merkezleri... 56 Şekil 55. Beş Merkez İlçesi... 57 Şekil 56. Kuzey Adana... 57 Şekil 57. Adana da, Hızlı Kentleşme, Teknik Donanımı Gözden Geçirilmesi Gerekli, Çok Katlı Konut Stoku... 58 Şekil 58. Eski Binalarda Tercih Edilmeyen Yalıtımsız Son Kat Konutlar... 59 Şekil 59. Bulvar Üzerinde Yalıtıma İmkân Vermeyen Güneş Enerjili Eski Bina Terası ile Yeni Bina Son Kat Konutları... 59 Şekil 60. Adana Kentsel Gelişim Bölgeleri... 60 Şekil 61, 62. Bitişik Nizam Bloklardan Ceyhan Apt. ve Yolun Batısında Dr. Salim Serçe Apt... 61 Şekil 63. Örnek Konutlar Bilgi Şeması... 62 Şekil 64. Ceyhan Apt. Planı.... 62 Şekil 65. Dr. Salim Serçe Apt. Planı.... 62 Şekil 66. Antre İle Bitişik Merdiven Evi Duvarındaki Isı Farklarının Neden Olduğu Yoğuşma ve Kabarmalar... 64 Şekil 67. Batıda Caddeye Bakan Mutfak ve Yalıtım Gerektiren Asansör Boşluğu İle Arakesiti.... 64 Şekil 68. Hava Dolaşımının Yeterli Sağlanmadığı Mutfakta Yer ve Tavan Döşemesindeki Küf ve Nem... 65 Şekil 69. Mutfakta İçeri Alınan Balkonla Cadde Arasında Çift Pencereli İçten Yalıtım.... 65 Şekil 70. Isı, Nem, Gürültü, Zehirli Gaz Yalıtımı Sağlanmış Çift Pencere Uygulaması... 66 Şekil 71. Cadde Üzeri Pencerede Ses Yutucu Yalıtım Detayı... 66 Şekil 72. Cephede Balkon Kenarlarındaki Açıklıklar... 67 Şekil 73. Batıda Caddeye Bakan Salon ve Öncelikli Yalıtım Gerektiren Arakesiti.... 67

xv Şekil 74. Balkonun PVC Lambri Kapama Yan Açıklıkları, Isıtma/Soğutma Yapılmayan Bitişik Mahaller, Isı Geçirmezliği Sağlayan Yalıtım Uygulaması Gerektiren Problemlerdir... 68 Şekil 75. İçeri Alınan Balkon Alt ve Üst Döşemeleri Dış Hava Koşullarıyla Direk İrtibatlı Olması, Yalıtım Yapılmadığında TV Lİ Bölümün Salonun Diğer Bölümlerine Göre Isınmaması ya da Soğumamasına, Oda Performansını Düşürmesine Neden Olur... 68 Şekil 76. Küçük Hareketlerle Dönülen PVC Kapamaların Döşemeyle Birleşim Yerindeki Isı Kaçış Noktaları... 68 Şekil 77. Doğu Batı Yönlü Alt Kat Ara Dairelerde Çevre Bina Gölgesinde ve Yatayda Konut İç Kısmında Kalan Mekânlar... 69 Şekil 78. Ara Odanın Ardiye İhtiyacına Cevap Veren Kullanımı... 70 Şekil 79. Ara Odanın Ardiye İhtiyacına Cevap Veren Kullanımı... 71 Şekil 80. Ara Oda Penceresinin Açıldığı Havalandırma Şaftı... 71 Şekil 81. Dış Cepheye Kullanımı Olmayan Dört Duvar Yatak Odaları Plan... 72 Şekil 82. Dış Cepheye Kullanımı Olmayan Dört Duvar Yatak Odaları.... 72 Şekil 83. Dış Cepheye Kullanımı Olmayan Dört Duvar Yatak Odaları.... 73 Şekil 84. Oda ve Merdiven Evine Bitişik Islak Hacim Duvarı... 73 Şekil 85. Kullanılmayan Üst Kat ve Islak Hacim Arasındaki Isı Farkı Nedeni Oluşmuş Nem ve Kabarma... 74 Şekil 86. Islak Hacimlerde PVC Kapı... 74 Şekil 87. Kalorifer Borusunun Döşemede Yalıtımsız Geçişi İle Yarattığı Isı Transfer Noktası... 74 Şekil 88. Duvarlarda Yer Alan Kablo Kanalları, Priz Açıklıklarından Isı Kaçışı... 75 Şekil 89. Baca ve Boruların Çevre Açıklıkları Hava Geçirimsiz Olmalıdır... 75 Şekil 90. Aydınlık ve Havalandırılabilen Merdiven Kovası- Suni Aydınlatılan, Rutubetli Merdiven Kovası... 77 Şekil 91. Asansör Boşluğuna Bitişik Mutfak Dolapları ve Tezgah Arası Seramik Kaplama ile Kısmi Isısal Yalıtım.... 77 Şekil 92. Cephedeki Pencerelerde Hareketli Gölgelendirme Elemanı ile Kısmi Yalıtım.... 78 Şekil 93. Yüksek ve Az Katlı Binaların Birbirlerine Yakın Konumları ile Olumsuz Etkileşimi.... 78

xvi Şekil 94. Yüksek ve Az Katlı Binaların Birbirlerine Yakın Konumları ile Olumsuz Etkileşimi.... 79 Şekil 95. Batıdaki Mekânların Yazın Yalıtımsız Duvarlardan Uzun Süre Isı Kazanımı, Homojen Olmayan Isı Dağılımı.... 79 Şekil 96. Kabuk Yalıtımsız, Panjur, PVC Çift Cam Pencere ve Petekle İç Termal Performans. Sağlanması... 80 Şekil 97. Islak Hacimlerde Isıtma... 80 Şekil 98. Konut İç Mekân Tasarımında Çeşitlenen İhtiyaçlar... 81 Şekil 99. Yüksek Katlı Yaşam, İç ve Dış Çevresiyle de İnsan Doğasına Uygun, Yüksek Kalite ile Doğru Orantılı Olmalıdır... 82 Şekil 100. Nitelikli Teknik Eleman ve Doğru İstemde Bulunan Bir Toplum, Problemi Yok Edilmiş Kurgu ve Çevre Düzeni... 84

xvii EKLER LİSTESİ Sayfa Ek 1: Isısal Konfor Tasarımı İçin bilgisayar Programı Paketleri... 87 Ek 2: Dört Ana Sertifika Sistemleri... 89 Ek 3. NSW Sertifika Sistemi... 93

BÖLÜM I GİRİŞ Doğanın enerji potansiyelleriyle, günümüzde insanın vaktinin neredeyse tamamını geçirdiği iç mekânların etkileşimi farklılaşmıştır. Yapının üretiminden, kullanım ömrünü tamamlayıncaya kadar olan yaşam sürecinde iç mekânların nitelikli tasarlanması, yaşanırlılığını sağlıklı devam ettirmesi, kullanıcısına fayda ve değer yaratması büyük önem kazanmıştır. Konutlarda sıcaklık, soğukluk, gün ışığı, rüzgâr, nem gibi, fiziki çevredeki ısısal etkenlerin, farklı eylem mekânlarının ihtiyacına göre, kontrollü ve bilinçli dâhil edilmesi, yalıtım ile sağlanabilmektedir. Isı yalıtımı şu açılardan gerekli ve önemlidir: Kullanıcısına verimli, sıhhi, konforlu ortam oluşturması, Enerji kaynaklarının ekonomik tasarruflu kullanılması, ülke ekonomisi ve çevreye rasyonel katkı sağlaması, Binaların işlevine uygun olarak, taşıyıcı sistemi ve yapı bileşenleri ile değerini uzun yıllar koruması, bakım ve işletim masraflarının azaltılması, Yenilenebilir enerji potansiyellerinin değerlendirilmesi. Ülkemizde enerji tüketiminin sektörler içinde sanayiden sonra en çok binalarda, binalarda da ısıtma ve soğutma yüklerinden kaynaklandığı bilinmektedir. En çok enerjiyi tüketirken, uluslararası bilinç düzeyi ve tasarrufta çok geri kalmış olmamız kaygı vericidir (Bkz. Şekil 1). 300 250 200 150 100 50 0 268 116 31 2,55 2002 Yılı Yalıtım Pazarı (milyon m3) Amerika Batı Avrupa Doğu Avrupa Türkiye Şekil 1. 2002 yılı toplam yalıtım pazarı büyüklükleri. (Şen, 2006)

2 20.y.y. başarında dünyada yalıtım çalışmaları başlamışken, Türkiye de ilk olarak 1970' de TS825 ile Binalarda Isı Yalıtım Kuralları yer almıştır. (Tablo1. Bkz.) Bu kuralların uygulanması da isteğe bağlı bırakılmış, zorunlu kılınmamıştır. Tablo 1 Diğer Ülkeler ve Türkiye de Yalıtım Politikaları TARİH YETKİLİ UYGULAMA AÇIKLAMA 20.y.y. başları İlk olarak 1970 TSE TS 825 Binalarda Isı Yalıtım Kuralları Dünyada yalıtımla ilgili çalışmalar başlamıştır. 1973 Petrol krizi önemli bir dönüm noktası oluşturmuştur. 1977 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Isıtma ve Buhar Tesislerinin Yakıt Tüketiminde Ekonomi Sağlanması ve Hava Kirliliğinin Azaltılması Yönetmeliği Zorunluluk getirilmemiştir. Bu konuda önemli bir adım atılmıştır. 30.10.1981 Isı Yalıtım Yönetmeliği Yürürlüğe konmuştur. 16.01.1985 Üzerinde çeşitli değişiklikler yapılmıştır. 1994 Birleşmiş Milletler İklim Yürürlüğe girmiştir. Değişikliği Sözleşmesi 1995 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı TS 825 Binalarda Isı Yalıtım Revize çalışmalarına başlanmış Kuralları 1997 Kyoto Protokolü Üye ülkelerle hedefler konarak imzalanmıştır. 29.04.1998 TS Teknik Kurulu TS 825 Onaylanarak yürürlüğe girmiştir 14.06.1999 TS 825 23725 sayılı resmi gazetede yayınlanması 14.06.2000 TS 825 Zorunlu standart olarak, yeni yapılacak binalarda uygulanmaya başlamıştır. 04.01.2003 AB Ülkeleri Binaların Enerji Yürürlüğe girmiştir. Performansı yönetmeliği 04.01.2006 Üye ülkelerde zorunlu olarak uygulanmaya başlandı. 02.05.2007 ENERJİ VERİMLİLİĞİ KANUNU 09.10.2008 Bayındırlık ve İskân BİNALARDA ISI Bakanlığı YALITIMI 26510 sayılı resmi gazetede yayınlanması 27019 sayılı resmi gazetede yayınlaması YÖNETMELİĞİ 01.01. 2011 Binaların ısıtma, soğutma ve aydınlatma maliyetleri ile ısı yalıtımı durumlarını gösteren enerji kimlik belgesi yeni binalar için zorunlu, eski binalar için de 2017 yılına kadar geçiş süreci tanındı.

3 Türkiye de ısı yalıtımı denilince, binanın çevre ve iklim koşullarıyla en fazla etkileşim yüzeyi olan dış cephelerde uygulanan mantolama akla gelmektedir. XPS (Extrüde Polistren ) Isı Yalıtımı Sanayicileri Derneği nin son 10 yıl değerlendirmesine göre; Türkiye de ısı yalıtımı sektörü her yıl %20, mantolama (dıştan ısı yalıtımı) pazarı ise son 5 yıldır her yıl % 35 büyüme göstermektedir. Yalıtım malzemesi firmalarınca olumlu karşılanan bu gelişme, ülkemizde konut binalarında %88 inin tek camlı, %90 ının çatı yalıtımsız, 2,5 milyon yapının da ruhsatsız olduğu da göz önünde bulundurulduğunda, teknik ve bilimsel açıdan yeterli olmadığı açıktır. Bina cepheleriyle kalan, tam ve bütünsel olmayan yalıtım çabaları, yanlış örgütlenme; yeniden yapım masrafları, malzeme ve zaman tüketimleri ile enerji politikalarımızda büyük ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Çok katlı binalarda temelden çatıya/terasa, merdivenkovasından dış cephe sıvasına, yapı iç mekân mobilyalarından pencerelerde gölgelendirme elemanına kadar bir yalıtım organizasyonu olması gereklidir. Sadece mantolama yapıldığında ısı köprüleri, yoğuşma gibi yalıtımdan önceki problemlerin, farklı ara yüzlerde, farklı yapı bileşenleriyle devam edeceği açıktır. Isı yalıtım standartlarını olduğu gibi çevirerek uygulamaya koyduğumuz Avrupa ülkelerinde, bina yalıtımından bahsedilirken; building envelope kavramı kullanır. OSD (Oxford English Dictionary) ye göre envelope kelimesinin orijini 18.yy başlarında bir mektup kâğıdının kaplaması ndan gelerek, saran, kaplayan, katman, anlamındadır. (Alexander, 1977) Building envelope teknik terim olarak; bir binanın dış hava koşullarıyla doğrudan ya da dolaylı olarak irtibatlı tüm duvar, döşeme, çatı, teras, kapı, pencere, aydınlatma, havalandırma, merdiven boşluğu, tesisat bacası, kolon, kiriş gibi yapı bileşenlerini saran katman, kabuktur. Mantolama yı ise; D.Hasol un (1998) Mimarlık ve Yapı Terimleri Sözlük tanımına göre; casing, jacketing (Eng.), enrobage (Fr.) ; binanın sadece dış yüzeyden kaplanması, kısmi bir giydirme olarak tanımlayabiliriz. Yapıda antre, salon, mutfak, wc, banyo, oturma odası, yatak odası, kiler gibi birim alanların ısıl konforunun, ihtiyacına göre kendi içinde muhafazasının sağlanması ise; mekânsal ısı yalıtımı dır.

4 1.1.Problem Konut binalarında yalıtım gerektiren başlıca mekânsal problemler şu şekildedir: Çok katlı konutlarda insan sağlık şartları ve veriminin azalmış olması, Başta tasarım ve planlama tutarsızlıklarının neden olduğu istenmeyen ısı kazançları, enerji, zaman ve ekonomik kayıpların artmış olması, İçinde yaşadığımız yapıların kimyasının farklılaşması, fiziksel dayanımının azalması, Günümüzde iç mekân kavramından beklentiler ve sunumlar değişim gösterdiği halde yapı bütününde kalite anlayışı, bakım ve işletim bilincinin olmayışı, Problemlerin günübirlik çözümlerle geçiştirilmesi, sürdürülebilirliğin sağlanamamış olmasıdır. Dışarıdaki olumsuzluklara ve sert iklim koşullarına karşı bireyleri koruyan, tehlikeleri ortadan kaldıran, barınma eylemini gerçekleştirdiğimiz yerler, her zaman güvenli ve koruyucu bir çevrenin sembolü olmuştur (Bkz. Şekil 2). Şekil 2. Doğal yaşamda çevrenin etkilerinden koruyan, ilkel barınma alanları Doğal çevreden, insanın şekillendirdiği yapay çevreye geçiş sürecinde inşa edilen az katlı, yığma tuğla ya da taş yapılarda duvarlar oldukça kalın olduğundan, malzemenin gündüz ve gece oluşan ısı farklarını yaşama mekânına hızlı iletmesinin önüne geçilebiliyordu (Bkz. Şekil 3). Teknoloji geliştikçe, hafif yapı malzemeleri ve yapım teknikleriyle çok katlı betonarme ve çelik iskelet sistemlerdeki malzeme kalınlıkları azalmıştır. Göçle artan nüfusa ekonomik ve hızlı çözüm olan, kentlinin de yaşam kolaylığı bulduğu çok katlı konutlarda, istenmeyen ısı kayıp ve kazançları, ısı

5 yalıtımı problemlerini, yapı bütününde kalite ve bunun uzun yıllar devam etmesi gerekliliği konularını gündeme getirmiştir. Şekil 3. Isı muhafazalı, tek katlı yığma bina ve giderek yükselen, çevreyle etkileşimi farklılaşan, az katlı konut binası (Saban, 2006). Şekil 4. Yakın çevresinin plansız yapılaşmasıyla doğal koşullardan olumsuz etkilenen çok katlı binalar Yasadığımız çevreye, mekâna ilişkin birçok problemin birbiri ile iç içe olduğunu ve bir noktadaki kopukluğun tüm halkaları doğrudan ya da dolaylı olarak toplumsal çevreyle etkileşim içinde olduğunu düşünürsek, mekânsal sorunların çoğunun temelinde tasarım ve planlama tutarsızlıklarının yattığını görürüz (Bkz. Şekil 4). Süregelen dar kapsamlı ve kısa ömürlü yaklaşımlar, günümüzde artık basa çıkılmaz büyüklükte sorunlar halini almaya başlamış, sürekli gelişen dünya standartlarını yakalamak ve uzun

6 erimli dönüşümler gerçekleştirmek giderek daha da zor bir hale gelmiştir. (Uğurlu, 2004) Şekil 5. Yaşamsal çevre bilinci ( Uğurlu, 1993). Günümüzde iç mekân kavramı, fiziki konfor, iklimsel veriler ve çevreye göre tasarım, malzeme, uygulama, donatılar, hava kalitesi, ısısal konfor, kullanıcı istem ve kontrolünün sağlanması gibi bileşenleriyle değişim göstermiştir. Bir konut binasında her dairenin ayrı kullanıcısı olduğu gibi, daire içindeki odalar da çeşitli parametrelerle ayrı kimliktedir. Birçok tasarımcıya göre; Mimarlık bir bütündür; içte başlar, belli bir amaçla, kişi veya kişilerin gereksinimini karşılayacak bir biçimde, eylemlerin sürdürüldüğü mekân veya mekânlarla oluşturulur. İç mimari esas oluşumdur, dışa yansıyan ise onun kabuğudur (Şensoy, 1984). Doğal olandan bir örnek verecek olursak; bütünde aynı kabuk içinde yer alan sarımsak tanelerinin her biri de kendi kabuğuyla muhafazalıdır. Dışta yer alanın, dış ortam etkisine rağmen, ortadakiyle aynı kalitede olabilmesi, kabuk bünyesinde homojen ısıl etki ve gerekli şartların sağlandığını göstermektedir. Narın zar ve yer yer kalın tabakalarla bölünmüş odacıkları da meyveyi olgunlaştıran ısı kaynağından o odacığın konumuna, ihtiyacına göre faydalandığını göstermektedir (Şekil 6, Bkz.).

7 Şekil 6. Ana kabukta kendi içinde muhafaza edilmiş her bir sarımsak tanesi ve her bir nar öbeği örneği İnsanoğlunun yaşam sürecindeki temel aktivitelerin başında çalışma, dinlenme, beslenme ve uyuma gelmektedir. Bir konutta bütün aile bireyleri kendi yaşam birimlerinde sağlıklı, rahat ve mutlu mu? Yani, çalışma ortamındaki olumsuz koşulların giderilmesi; dinlenme ve uyuma ortamının kullanıcının ihtiyaç ve doğasına en uygun hale getirilmesi; tasarım kararları, iç hava kalitesi; yalıtılması ile ilgili fiziki koşulların düzenlenmesi gerekliliği kullanıcıyı olumsuz yönde etkileyen mekânsal problemlerdir. Şekil 7. Çok aşamalı tasarım hatalarının mekânlarda, dolayısıyla binalarda yarattığı yalıtım problemleri ve sağlıksız bina yığını oluşum döngüsü

8 İşveren, tasarımcı, üretici, uygulayıcı, denetleyici ve kullanıcılar olarak aynı yanlışları tekrarlayarak gösterdiğimiz döngüyü, yapı hizmet süresinin sağlıklı biçimde devam ettirilmesinde sağlayamamaktayız (Bkz. Şekil 7). 1.2. Araştırmanın Amaç ve Kapsamı İnsan, aile, toplum, kentli oluşum dalga boyunda ilk etkileşim kişinin içinde bulunduğu iç mekânıdır. Bruno Zevi (1957) Mekân Olarak Mimari adlı eserinde iç mekânları mimarlığın ana öğesi olarak ele alır ve tüm mimarlık tarihini bu açıdan yorumlar. Yaşayan ve yaşatan iç mekânların tasarlanması/ iyileştirme yapılması/binanın kullanım ömrünü tamamlaması kararlarını etkileyecek mekânsal yalıtım problemleri incelenmiştir. Araştırmanın amaçları şunlardır: Doğal konumu ve meteorolojik verileri ile uzun süre sıcak ve nemli hava etkisinin getirdiği problemleri, araştırma alanı Adana ilinde, konut bina kabuk bileşenleri için yapılan önceki çalışmalara ek olarak, iç mekân kritikleriyle irdelemek, İç mekân bileşenlerinin çok yönlü ilişkilendirilmesiyle iç hava konfor ve kalitesi sağlamak, sürdürülebilir kılmak. Doğal ve yapay çevrenin fiziksel olumsuzluklarını bütünsel ısı yalıtımı ile en aza indirerek, veri ve kaynakları, konutlarda verim ve faydaya dönüştürmek. Bu potansiyellerin kullanım sistemlerini teşvik ederek, herkes için ulaşılabilir koşullar sağlamak. Mevcut konutların iyileştirilmesini, sağlamak, konut imalatının hedef kitleleri olarak kullanıcıların, yeni edinecekleri konutlarda da tercihlerini yaparlarken, tasarımcıdan yerel yönetimcilerine kadar tüm muhataplarına yaşam alanında bütünsel kalite yi şart koşacak bilinç ve farkındalıklarına katkıda bulunmak. Deprem ve diğer doğal afetlerle yaşamak zorunda olan ülkemizin, altyapıya bağımlı olmadan, günümüz ve gelecekteki temel ihtiyaç ve isteklerini uluslararası konut tasarım ve uygulamaları düzeyinde sağlamasına veri hazırlamak. Bu araştırma başarılı olduğu takdirde doktora aşamasına taşıma hedeflenmiştir.

9 1.3. Araştırmanın Önemi Sürdürülebilir yapı çevreleri oluşturulurken; her bir mekânın kullanım amacı, gün ve mevsim gereklerine göre, tasarlanan sınırlı yapay çevrenin doğanın enerji sistemi ile etkileşimli olmasıdır. Doğasıyla uyum içinde bir yapıda, fazla olan çevre etkisinden yalıtılarak konfor koşullarında, havanın yapı bünyesinde dolaşması; nefes alması, yaşamasıdır. İnsan yaşamının en önemli kaynağı hava, ciğerlere ve diğer organlara giderken, burun kanalında kıllarla temizlenir, etten odacıklarda vücut ısısına getirilir ve nemlendirmeyle vücuda dağılır. Topoğrafik konumu ve iklim oluşumu sebebiyle, yaz aylarında aşırı sıcak ve nemli olan kent içi binalar, doğal hava etkisinden uzak, birim konutlar ve kullanıcılar hastalıklı ya da kısa ömürlü, kalitesiz yaşamaktadırlar (Bkz. Şekil 8). Bu konutlarda, gün boyu nemli sıcak hava, trafik, elektronik makine ve insanlar nedeniyle sürekli ısınır. Bu süreç içinde ısı, binadaki kaplama malzemeleri, beton, saydam yüzey geçişleriyle mobilya ve diğer eşyalar tarafından da emilir. Gece ise çok az da olsa düşen atmosfer ısısıyla birlikte bina tarafından emilen ısı açığa çıkar ve binadaki mevcut hava ile birleşir. Dışarı atılmayan günün sıcağı, temizi ile yenilenmeyen hava, düzenli bakım yapılmaması iç mekânda kontrollü ve dengeli olmayan ısıya neden olur. Şekil 8. Yeşil ile ifade edilen konfor kuşağının üstünde seyreden iklim verileri (Yüceer, 2010).