BAŞKA YERDE SINIFLANDIRILMAMIŞ MAKİNE VE TEÇHİZAT İMALATI Hazırlayan Erdal ERTUĞRUL Kıdemli Uzman

484

1. SEKTÖRÜN TANIMI Başka yerde sınıflandırılmamış (bys) makine ve teçhizat imalatı, ISIC Revize 3 sınıflandırmasına göre, imalat sanayii alt ayrımında 29 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü düzeyde 3 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 15 alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibidir: 291 Genel amaçlı makine imalatı 2911 İçten yanmalı motor ve türbin imalatı; (uçak, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 2912 Pompa, kompresör, musluk ve vana imalatı 2913 Mil yatağı, dişli, dişli takımı ve tahrik tertibatı imalatı 2914 Sanayi fırını, ocak ve ocak ateşleyicilerin imalatı 2915 Kaldırma ve taşıma teçhizatı imalatı 2919 Genel amaçlı diğer makinelerin imalatı 292 Tarım ve orman makineleri imalatı 2921 Tarım ve orman makineleri imalatı 2922 Takım tezgahları imalatı 2923 Metalurji makineleri imalatı 2924 Maden, taşocağı ve inşaat makineleri imalatı 2925 Gıda, içecek ve tütün işleyen makinelerin imalatı 2926 Tekstil, giyim eşyası ve deri işlemede kullanılan makinelerin imalatı 2927 Silah ve mühimmat imalatı 2929 Diğer özel amaçlı makinelerin imalatı 293 Başka yerde sınıflandırılmamış(bys) ev aletleri imalatı 2930 Başka yerde sınıflandırılmamış ev aletleri imalatı Sektör, NACE REV. 1.1. sınıflandırmasına göre imalat sanayii alt ayrımında 29 no lu gruplandırma içinde yer almaktadır. Bu grup altında üçlü düzeyde 7 alt sektör, dörtlü düzeyde ise 22 alt sektör bulunmakta olup bu sektörler aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır: 291 Uçak, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç, mekanik güç üretimi ve kullanımına yönelik makinelerin imalatı 2911 İçten yanmalı motor ve türbin imalatı; (uçak, motorlu taşıt ve motosiklet motorları hariç) 2912 Pompa ve kompresör imalatı 2913 Musluk ve vana imalatı 485

2914 Mil yatağı, dişli, dişli takımı ve tahrik tertibatı imalatı 292 Genel amaçlı diğer makinelerin imalatı 2921 Sanayi fırını, ocak ve ocak ateşleyicilerin imalatı 2922 Kaldırma ve taşıma teçhizatı imalatı 2923 Evde kullanıma yönelik olanlar hariç, soğutma ve havalandırma donanımı imalatı 2924 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer genel amaçlı makinelerin imalatı 293 Tarım ve ormancılık makineleri imalatı 2931 Tarımsal amaçlı traktör imalatı 2932 Diğer tarım ve ormancılık makinelerinin imalatı 294 Takım tezgahları imalatı 2941 Taşınabilir ve el ile kullanılan makineli aletlerin imalatı 2942 Diğer metal işleme takım tezgahlarının imalatı 2943 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer takım tezgahlarının imalatı 295 Diğer özel amaçlı makinelerin imalatı 2951 Metalurji makineleri imalatı 2952 Maden, taşocağı ve inşaat makineleri imalatı 2953 Gıda, içecek ve tütün işleyen makinelerin imalatı 2954 Tekstil, giyim eşyası ve deri işlemede kullanılan makinelerin imalatı 2955 Kağıt ve mukavva üretiminde kullanılan makinelerin imalatı 2956 Başka yerde sınıflandırılmamış diğer özel amaçlı makinelerin imalatı 296 Silah ve mühimmat imalatı 2960 Silah ve mühimmat imalatı 297 Başka yerde sınıflandırılmamış(bys) ev aletleri imalatı 2971 Elektrikli ev aletleri imalatı 2972 Elektriksiz ev aletleri imalatı 2. SEKTÖRDEKİ FİRMA SAYISI Bys makine ve teçhizat imalatı sektöründe faaliyet gösteren firmaların önemli bir bölümü İstanbul, Ankara, Bursa ve İzmir bölgelerinde bulunmaktadır. İstatistiki Bölge Sınıflandırması Düzey 2 ye göre (devlet sektörünün tamamı ile özel sektörde 10 ve daha fazla işçi çalıştıran işyerlerini kapsayan 2001 Genel Sanayi ve İşyerleri 486

Sayımı sonuçlarına göre), Türkiye genelinde 29 no lu sektörde faaliyet gösteren firma sayısı 978 adet olup imalat sanayii genelindeki firma sayısının 8,7 sini oluşturmaktadır. Sektör genelinde yer alan 978 adet işyeri sayısının, 29,9 u İstanbul bölgesinde yer almakta iken, 13,2 si Ankara, 11,6 sı Bursa, 10,5 i İzmir, 8,4 ü Kocaeli, 6,2'si Konya, 3,5'i Kayseri ve 3,0 ı da Adana bölgesinde bulunmaktadır. Söz konusu bu sekiz Düzey 2 bölgesi, Türkiye genelindeki firma sayısının 86,2 sini kapsamaktadır. Ülke genelinde üç Düzey 2 bölgesinde (Ağrı, Van ve Mardin) ise, faaliyet gösteren herhangi bir firma bulunmamaktadır. 2001 yılı itibariyle sektördeki firmalara ait kurulu çevirici güç kapasitesi 518.319 Bg-Hp (beygir gücü) olup bunun 24,0'ı İstanbul bölgesinde, 17,6 sı Bursa, 14,6 sı Ankara, 7,3 ü Kocaeli, 6,3 ü Konya, 6,2 si de İzmir bölgesindeki firmalara aittir. Sektör genelindeki kurulu çevirici güç kapasitesi, ülke geneli imalat sanayii kurulu çevirici güç kapasitesinin 3,7 sini teşkil etmektedir. Sektör genelinde çalışanların sayısı incelendiğinde ise 67.637 kişi olan sektör ortalama çalışan sayısının, Türkiye geneli imalat sanayiinde çalışan sayısının 6,2 sini oluşturduğu görülür. Yıllık ortalama çalışan sayısının 26,2 sini İstanbul bölgesindeki firmalar oluşturmakta iken, 15,4 ü Ankara, 12,5 i Bursa, 8,2'si Kocaeli, 7,1'i İzmir, 6,4 ü de Tekirdağ bölgesindeki firmalarda istihdam edilmektedir. 2001 yılı itibariyle sektör tarafından yaratılan katma değer 1.968 milyon YTL olup ülke geneli imalat sanayiinde yaratılan katma değerin 4,8 ini oluşturmaktadır. Yaratılan katma değerin 27,0 ı İstanbul bölgesindeki firmalara ait olup bunu sırasıyla 20,6 ile Ankara, 17,0 ile Bursa, 9,3 ile Tekirdağ, 8,2 ile Kocaeli, 4,8 ile Manisa, 4,6 pay ile de İzmir bölgesi izlemektedir. 487

Tablo 1: Bys Makine ve Teçhizat İmalatı Sektöründe Faaliyet Gösteren Firma Sayısı Düzey 2 Bölgesi Firma Sayısı Yıllık Ortalama Çalışan Sayısı Kurulu Çevirici Güç Kapasitesi Katma Değer Adet Kişi Bg-Hp YTL İstanbul 292 29,9 17.743 26,2 124.329 24,0 530.980.639 27,0 Tekirdağ 20 2,0 4.357 6,4 28.273 5,5 182.972.272 9,3 Balıkesir 10 1,0 298 0,4 2.407 0,5 2.963.331 0,2 İzmir 103 10,5 4.824 7,1 32.052 6,2 90.668.590 4,6 Aydın 24 2,5 693 1,0 4.969 1,0 5.712.454 0,3 Manisa 22 2,2 2.207 3,3 19.361 3,7 94.052.708 4,8 Bursa 113 11,6 8.447 12,5 90.965 17,6 334.438.740 17,0 Kocaeli 82 8,4 5.538 8,2 37.644 7,3 161.994.157 8,2 Ankara 129 13,2 10.406 15,4 75.442 14,6 405.869.309 20,6 Konya 61 6,2 2.602 3,8 32.492 6,3 21.007.219 1,1 Antalya 7 0,7 251 0,4 1.324 0,3 2.055.327 0,1 Adana 29 3,0 1.332 2,0 13.724 2,6 20.513.706 1,0 Hatay 10 1,0 1.247 1,8 7.387 1,4 9.129.477 0,5 Kırıkkale 6 0,6 2.875 4,3 14.037 2,7 47.036.042 2,4 Kayseri 34 3,5 3.038 4,5 11.274 2,2 29.556.556 1,5 Zonguldak 1 0,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Kastamonu 3 0,3 402 0,6 8.600 1,7 2.077.585 0,1 Samsun 17 1,7 821 1,2 6.545 1,3 18.561.127 0,9 Trabzon 3 0,3 92 0,1 768 0,1 549.404 0,0 Erzurum 1 0,1 158 0,2 3.325 0,6 2.839.149 0,1 Ağrı 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Malatya 1 0,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Van 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Gaziantep 9 0,9 178 0,3 1.618 0,3 4.168.068 0,2 Şanlıurfa 1 0,1 0 0,0 0 0,0 0 0,0 Mardin 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 TÜRKİYE 978 100,0 67.637 100,0 518.319 100,0 1.968.133.392 100,0 Not: Özel sektöre ait tesis sayısı 2 ve altında ise işyeri sayısının dışındaki istatistikler, Kanun gereği gizli olarak değerlendirilerek, sektör toplamı içinde verilmektedir. 488

3. ÜRETİM VE KAPASİTE KULLANIM ORANI 3.1. Üretim Endeksindeki Gelişmeler Bys makine ve teçhizat sektöründe üretim endeksi 2002'den itibaren yükseliş eğilimi göstermektedir. Aslında 10 yıllık 1997-2006 dönemini iki ayrı döneme ayırırsak, 1997-2001 döneminde sektör üretim endeksinin düşüş eğiliminde olduğu buna karşılık 2002-2006 dönemin ilk üç yılında yüksek düzeyde ve son iki yılında da nispeten daha düşük artış gerçekleşmiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 2006 yılında (ilk üççeyrek dönem ortalaması itibariyle) 170,4 düzeyine yükselmiştir. Aynı dönemde imalat sanayiine ait genel endeks değeri ise 136,2 olarak gerçekleşmiştir. Tablo 2: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, yıllık ortalama) Yıllar İmalat Sanayii Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim Endeks Değişim 1997 100,0-100,0-100,0-100,0-100,0-1998 100,1 0,1 97,4-2,6 95,3-4,7 101,3 1,3 95,8-4,2 1999 95,9-4,2 86,6-11,1 85,7-10,1 76,7-24,3 95,2-0,6 2000 102,1 6,5 92,4 6,7 89,9 4,9 84,4 10,0 100,7 5,8 2001 92,4-9,5 73,5-20,5 83,7-6,9 48,4-42,7 86,3-14,3 2002 102,5 10,9 89,2 21,4 94,2 12,5 51,7 6,8 115,6 34,0 2003 112,0 9,3 109,2 22,4 110,9 17,7 56,9 10,1 149,6 29,4 2004 123,7 10,4 143,2 31,1 136,2 22,8 70,3 23,6 206,8 38,2 2005 129,6 4,8 144,8 1,1 124,7-8,4 64,7-8,0 222,5 7,6 2006 * 136,2 5,1 170,4 17,7 150,8 20,9 72,4 12,0 261,9 17,7 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek itibariyledir. Tablodan da görüldüğü gibi, sektör üretim endeksinde en fazla yükseliş 161,9 ile 293 no lu sanayi dalı olan bys ev aletleri imalatında olmuştur. 1997-2006 döneminde sektör üretim endeksinde 70,4 ve genel amaçlı makine imalatında 50,8 oranında bir artış olurken, tarım ve orman makineleri imalatında 27,6 oranında bir düşüş yaşanmıştır. Aynı dönemde imalat sanayii üretim endeksinde 36,2 oranında bir artış olmuştur. 489

Endeks GRAFİK 1 : ÜRETİM ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (Yıllık Ortalama) (1997=100) 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Üretimdeki fiziki artışların bir göstergesi olan üretim endeksindeki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de 121,5 olan sektör üretim endeksinin, Temmuz 2006 da 168,0'a yükseldiği dikkati çekmektedir. Temmuz 2005 de endeks değeri bir önceki yılın aynı ayına göre 15,2 oranında azalış gösterirken, Temmuz 2006 da, bir önceki yılın aynı ayına göre 13,8 oranında bir artış yaşanmıştır. Temmuz 2006 da endeks değeri bir önceki aya göre ise 7,6 oranında azalış kaydetmiştir. Aylar Tablo 3: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki aya göre değişme) İmalat Sanayii Endeks Endeks Endeks Endeks Endeks Ocak-2005 116,6-121,5-110,1-65,7-173,9 - Şubat-2005 112,1-3,9 127,6 5,0 107,4-2,5 66,9 1,8 190,0 9,3 Mart-2005 130,1 16,0 149,5 17,1 135,7 26,3 79,6 19,0 214,7 13,0 Nisan-2005 129,3-0,6 143,6-3,9 129,4-4,7 72,0-9,5 210,5-1,9 Mayıs-2005 133,6 3,4 139,4-2,9 137,3 6,1 54,8-23,9 208,2-1,1 Haziran-2005 134,1 0,3 143,3 2,8 125,2-8,8 73,6 34,2 211,4 1,5 Temmuz-2005 128,8-3,9 147,6 3,0 104,1-16,8 61,8-16,0 246,0 16,4 Ağustos-2005 130,2 1,1 145,4-1,5 104,8 0,6 49,1-20,5 250,3 1,7 Eylül-2005 142,6 9,5 160,7 10,5 122,8 17,2 68,3 39,1 260,5 4,1 Ekim-2005 131,3-7,9 150,8-6,1 128,6 4,8 47,4-30,6 248,5-4,6 Kasım-2005 129,2-1,6 149,8-0,7 151,1 17,5 59,5 25,3 220,7-11,2 Aralık-2005 137,0 6,0 158,4 5,8 140,5-7,0 78,1 31,4 234,7 6,4 Ocak-2006 107,4-21,6 116,9-26,2 108,7-22,6 46,9-39,9 178,3-24,1 Şubat-2006 118,5 10,3 146,6 25,4 139,9 28,7 71,5 52,3 211,0 18,4 Mart-2006 143,0 20,7 187,7 28,0 178,6 27,6 115,1 61,0 251,8 19,3 Nisan-2006 139,0-2,8 186,7-0,6 171,5-4,0 69,1-39,9 290,7 15,4 Mayıs-2006 146,2 5,2 185,2-0,8 174,5 1,8 76,4 10,5 279,2-3,9 Haziran-2006 148,8 1,8 181,8-1,8 165,6-5,1 76,1-0,4 277,2-0,7 Temmuz-2006 141,1-5,2 168,0-7,6 129,2-22,0 66,7-12,4 275,5-0,6 490

Endeks GRAFİK 2: ÜRETİM ENDEKDİNDEKİ GELİŞMELER (Aylık) 350,0 300,0 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii Tablo 4: Üretim Endeksi (Üretim değeri ağırlıklı, bir önceki yılın aynı dönemine göre değişme) Yedi Aylık Yıllık Temmuz Ortalama 1998 2000 2002 2003 2004 2005 2005 2006 2005 2006 İmalat Sanayii 0,1 6,5 10,9 9,3 10,4 4,8-2,6 9,5 2,8 6,7 29-2,6 6,7 21,4 22,4 31,1 1,1-15,2 13,8-3,9 20,6 291-4,7 4,9 12,5 17,7 22,8-8,4-42,8 24,1-16,0 25,8 292 1,3 10,0 6,8 10,1 23,6-8,0-26,6 7,9-10,1 10,0 293-4,2 5,8 34,0 29,4 38,2 7,6 2,6 12,0 3,5 21,2 491

3.2. Kapasite Kullanım Oranındaki (KKO) Gelişmeler Bys makine ve teçhizat sektöründe kapasite kullanım oranı (KKO) 65-80 civarında seyretmektedir. Sektör genelinde gerçekleşen bu KKO ları, imalat sanayii genelinde gerçekleşen KKO na (75-80) yakın seyretmekte olup özellikle 1996, 1997, 1998, 2003 ve 2004 yıllarında imalat sanayiin üstünde olduğu dikkati çekmektedir. Tablo 5: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, Yıllık Ortalama,) Yıllar İmalat Sanayii 1988 74,8 71,6 70,1 65,0 75,1 1989 72,8 65,5 64,0 53,3 75,7 1990 75,2 68,1 66,0 60,5 74,4 1991 74,0 63,9 57,5 56,4 74,0 1992 76,4 70,1 61,4 64,2 77,1 1993 79,6 77,2 67,5 76,9 79,5 1994 72,9 66,2 55,5 65,7 69,5 1995 78,6 77,6 63,7 83,5 77,7 1996 78,0 82,8 70,5 91,4 80,6 1997 79,4 84,1 67,7 87,4 86,4 1998 76,5 76,9 61,9 81,4 77,9 1999 72,4 65,4 53,3 52,2 75,3 2000 75,9 68,7 58,3 66,8 72,2 2001 70,9 63,5 55,3 57,1 68,0 2002 75,4 69,9 65,7 52,7 78,1 2003 78,4 80,6 68,9 68,4 85,2 2004 81,3 83,7 78,5 67,7 90,6 2005 80,3 75,9 79,1 70,5 77,1 2006 * 80,6 77,8 74,1 69,2 82,1 (*):2006 değeri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. GRAFİK 3: KAPASİTE KULLANIM ORANI (Üretim Değeri Ağırlıklı, Yıllık Ortalama, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 492

Alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde ise, sektörde en yüksek KKO nın, 293 kodlu bys ev aletleri imalatında gerçekleştiği görülmektedir. Bu sektördeki kapasite kullanımı, sektör genelinden yüksek olduğu gibi, birçok yıl, imalat sanayii genelinden de daha yüksek düzeyde bulunmaktadır. Sektör üretimi içinde en yüksek pay oluşturan bys ev aletleri imalatında gerçekleşen KKO, ortalama olarak 75-80 civarında olmakla birlikte, kapasite kullanım oranı, son yıllarda önemli artışlar göstererek, 2003 de 85,2, 2004 te 90,6, 2005 de 77,1 ve 2006 ilk üç çeyrek dönemi kapsayan dokuz aylık dönemde ise ortalama olarak 82,1 düzeyine yükselmiştir. Diğer iki alt sektörde KKO'ları ortalama olarak 65-70 seviyesinde gerçekleşmiştir. Kapasite kullanım oranındaki gelişmeler aylık bazda değerlendirildiğinde ise, Ocak 2005 de bys makine ve teçhizat imalatı sektöründe KKO 70,8 iken, Temmuz 2006 da 77,8 düzeyine yükselmiştir. 2005 yılı ortalama KKO 75,9 düzeyinde iken, 2006 yılının yedi aylık döneminde ortalama KKO 77,5 olmuştur. İmalat sanayii genelinde ise Ocak 2005 de 76,6 olan KKO nın, Temmuz 2006 da 82,2 seviyesine yükseldiği görülürken, 2005 yılı genelinde imalat sanayii genelinde ortalama KKO 80,3, 2006 yedi aylık dönemde ise 80,5 oranında gerçekleştiği dikkati çekmektedir. Tablo 6: Kapasite Kullanım Oranı (Üretim değeri ağırlıklı, ) Aylar İmalat Sanayii Ocak-2005 76,6 70,8 73,5 67,4 71,5 Şubat-2005 77,1 73,4 77,2 64,8 74,6 Mart-2005 80,5 74,5 81,5 68,0 75,2 Nisan-2005 79,8 72,1 80,3 65,0 72,8 Mayıs-2005 81,3 71,0 79,2 68,9 70,1 Haziran-2005 81,4 73,5 78,6 75,5 71,8 Temmuz-2005 80,6 74,8 78,3 68,8 78,0 Ağustos-2005 79,8 76,8 78,4 63,7 80,1 Eylül-2005 82,7 81,7 81,1 73,5 84,7 Ekim-2005 82,3 84,6 79,8 81,3 86,8 Kasım-2005 80,9 78,3 80,7 72,7 79,9 Aralık-2005 80,7 78,9 80,6 76,2 79,5 Ocak-2006 75,4 71,5 71,3 55,1 78,0 Şubat-2006 77,2 71,8 72,8 67,2 73,3 Mart-2006 80,7 75,8 73,7 76,0 76,3 Nisan-2006 82,3 80,9 75,6 74,3 85,0 Mayıs-2006 82,6 82,1 76,4 79,5 84,7 Haziran-2006 83,1 82,3 75,5 80,0 84,9 Temmuz-2006 82,2 77,8 78,5 65,4 82,3 493

GRAFİK 4: AYLIK KAPASİTE KULLANIM ORANLARI (Üretim Değeri ağırlıklı, ) 100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Temmuz-2006 İmalat Sanayii 3.3. Üretim Değerindeki Gelişmeler 1 Bys makine ve teçhizat sektöründe, 2005 yılı itibariyle toplam 8.712 milyon YTL değerinde bir üretim gerçekleşmiş olup bu üretim değerinin 60,2 lik bölümünü bys ev aletleri üretimi oluştururken, 23,4 lük kısmını tarım ve orman makineleri, 16,4 lük kısmını da genel amaçlı makine imalatı teşkil etmektedir. Sektör genelinde üretilen ürünlerin üretim değerinin Türkiye imalat sanayii geneli içindeki payı incelendiğinde, 29 no lu sektörün ülke imalat sanayii üretimi içindeki payının 3,5-5,3 arasında olduğu görülürken, bu payın zaman içinde azaldığı dikkati çekmektedir. Nitekim, 1995 de imalat sanayii üretim değeri içinde 29 no lu sektörün payı 5,1 iken bu pay, 1997 de en yüksek seviyesi olan 5,3 e yükselmiş olup bu yıldan sonra sürekli azalış göstererek, 2001'de 3,5 ile en düşük seviyeyi görmüştür. Bu yıldan sonra sektörün Türkiye imalat sanayi geneli içindeki payı son dört yıldır yükseliş eğiliminde olduğu dikkati çekmektedir. 1 Burada verilen üretim değerlerinin sektör genelinin toplam üretim değeri değil, ankete yanıt veren firmaların toplam üretim değeri olduğu ve üretim değerindeki değişmelerin (artma ya da azalma anlamında) sektörün performansının yanısıra, zaman içinde ankete katılan firma sayısındaki değişmeden de kaynaklanabileceğini belirtmek gereklidir. Bu bölüm, sektörün toplam üretim büyüklüğü hakkında bir fikir verilmesi amacıyla hazırlanmıştır. 494

Yıllar İşyeri Sayısı Tablo 7: Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla) Milyon İşyeri Milyon İşyeri Milyon İşyeri Milyon YTL Sayısı YTL Sayısı YTL Sayısı YTL 1997 171 585 60 81 69 206 42 298 1998 174 952 61 140 70 342 43 470 1999 170 1.229 60 180 66 374 44 675 2000 182 1.994 63 273 74 593 46 1.127 2001 181 2.402 63 353 73 511 46 1.538 2002 197 4.072 68 564 79 902 50 2.606 2003 197 5.737 67 762 79 1.423 51 3.552 2004 210 7.857 71 1.062 83 1.797 57 4.999 2005 210 8.712 71 1.427 82 2.039 57 5.247 2006 * 191 4.828 66 771 78 1.148 47 2.909 (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir. Üretim değeri USD bazında değerlendirildiğinde, sektördeki üretim artışının, imalat sanayiinin geneline oranla daha düşük kaldığı görülür. Nitekim, 1997-2005 döneminde imalat sanayii genelinde toplam üretim artışı 82,8 olurken, bys makine ve teçhizat sektöründeki artış 68,3 olmuştur. 1997 yılında 3,9 milyar USD olan sektör üretimi, 2001 yılına kadar (2000 yılı hariç) devamlı olarak düşüş kaydederek en düşük değer olan 2,0 milyar USD düzeyine gerilemiştir. Ancak sektör üretim değeri 2002 yılından sonra sürekli yükselerek son dört yılda 18 ile 44 oranında artışlar gerçekleştirerek 6,5 milyar USD seviyesine çıkmıştır. Tablo 8: Üretim Değerindeki Değişme (USD ve Yüzde Değişim) Yıllar İmalat Sanayii Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD 495 Değişim Milyon USD Değişim Milyon USD Değişim 1997 73.000-3.863-536 - 1.360-1.967-1998 69.591-4,7 3.659-5,3 539 0,6 1.315-3,3 1.806-8,2 1999 63.964-8,1 2.942-19,6 431-20,1 895-31,9 1.616-10,5 2000 70.998 11,0 3.196 8,6 438 1,7 951 6,2 1.807 11,8 2001 55.925-21,2 1.964-38,5 289-34,1 418-56,1 1.258-30,4 2002 71.165 27,3 2.706 37,8 375 29,9 600 43,6 1.732 37,7 2003 93.465 31,3 3.836 41,7 509 35,8 951 58,7 2.376 37,2 2004 126.222 35,0 5.523 44,0 747 46,6 1.263 32,7 3.514 47,9 2005 133.441 5,7 6.502 17,7 1.065 42,6 1.521 20,5 3.916 11,4 2006 * 70.169-3.484-556 - 828-2.099 - (*): 2006 değerleri ikinci çeyrek itibariyledir.

Üretim değerindeki artış alt sektörler itibariyle incelendiğinde ise, özellikle bys ev aletleri ve genel amaçlı makine üretimindeki artışların dikkati çektiği görülür. 1997-2005 döneminde bu iki sektör üretimi sırasıyla 99,1 ve 98,7 gibi oldukça yüksek bir oranda artarken, tarım ve orman makineleri alt sektöründeki üretim artışı 11,8 olmuştur. 4. DIŞ TİCARET DURUMU Bys makine ve teçhizat sektöründe, 1995 yılı itibariyle 5,6 milyar USD olan toplam dış ticaret hacmi (ithalat + ihracat) yıllar itibariyle artış göstererek, 2005 yılında 17,1 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Sektörün dış ticaret hacmi 1995-2005 döneminde 203,4 oranında artış göstermekle birlikte, bys ev aletleri dış ticareti, incelenen dönemde 457 gibi oldukça yüksek bir oranda artış göstererek, 441 milyon USD olan ticaret hacmini, 2,5 milyar USD seviyesine çıkarmıştır. Sektörde ikinci en yüksek artış ise genel amaçlı makine dış ticaretinde yaşanmış ve 1995 yılında 1,8 milyar USD olan genel amaçlı makine dış ticareti, 1995-2005 döneminde 242 oranında artarak 6 milyar USD düzeyine yükselmiştir. Tablo 9: Bys Makine ve Teçhizat İmalatı Sektörü Dış Ticaret Hacmi Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 5.622.164-1.754.459-3.427.190-440.515-1996 8.297.532 47,6 2.415.026 37,7 5.248.765 53,2 633.741 43,9 1997 8.992.652 8,4 2.916.853 20,8 5.260.884 0,2 814.914 28,6 1998 8.785.725-2,3 3.177.106 8,9 4.741.746-9,9 866.873 6,4 1999 6.276.924-28,6 2.384.719-24,9 3.052.172-35,6 840.032-3,1 2000 7.213.830 14,9 2.646.117 11,0 3.646.852 19,5 920.861 9,6 2001 6.501.266-9,9 2.862.156 8,2 2.850.325-21,8 788.785-14,3 2002 8.551.752 31,5 3.031.775 5,9 4.477.033 57,1 1.042.944 32,2 2003 11.259.821 31,7 3.639.097 20,0 6.073.227 35,7 1.547.497 48,4 2004 14.276.165 26,8 5.048.971 38,7 7.175.363 18,1 2.051.831 32,6 2005 17.055.259 19,5 5.994.324 18,7 8.606.054 19,9 2.454.881 19,6 2006 * 11.040.252-4.095.994-5.337.089-1.607.169 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. 2005 yılı itibariyle toplam 17,1 milyar USD olan dış ticaret hacminin yarısını (50 sini) tarım ve orman makineleri oluştururken, 35 ini genel amaçlı makine, 15 ini de bys ev aletleri alt sektörü oluşturmaktadır. 496

4.1. İhracattaki Gelişmeler Bys makine ve teçhizat sektöründe 2005 yılı itibariyle 4,9 milyar USD düzeyinde bir ihracat gerçeklemiş olup bunun 39 unu bys ev aletleri, 33 ünü tarım ve orman makineleri ve 28 ini de genel amaçlı makine alt sektörü oluşturmaktadır. 1995-2005 döneminde sektör genelinde ihracat değeri 618 oranında bir artış gösterirken, aynı dönemde tarım ve orman makineleri ihracatı 665, genel amaçlı makine ihracatı 663, bys ev aletleri ihracatı ise 555 oranında artış göstermiştir. Tablo 10: Bys Makine ve Teçhizat İmalatı Sektörü İhracatı Yıllar Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim Bin USD Değişim 1995 677.085-179.714-208.765-288.607-1996 828.739 22,4 230.611 28,3 285.352 36,7 312.775 8,4 1997 1.000.337 20,7 250.051 8,4 369.460 29,5 380.826 21,8 1998 1.107.452 10,7 297.585 19,0 402.325 8,9 407.542 7,0 1999 1.211.737 9,4 311.717 4,7 439.022 9,1 460.998 13,1 2000 1.375.956 13,6 383.905 23,2 506.228 15,3 485.822 5,4 2001 1.564.386 13,7 449.232 17,0 535.677 5,8 579.477 19,3 2002 2.077.511 32,8 546.945 21,8 684.167 27,7 846.399 46,1 2003 3.118.511 50,1 782.535 43,1 1.077.776 57,5 1.258.200 48,7 2004 3.913.354 25,5 1.099.043 40,4 1.206.769 12,0 1.607.542 27,8 2005 4.858.893 24,2 1.371.471 24,8 1.596.272 32,3 1.891.150 17,6 2006 * 3.129.967-900.078-1.047.671-1.182.218 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin USD GRAFİK 5: YILLARA GÖRE İHRACAT 6,000,000 5,000,000 4,000,000 3,000,000 2,000,000 1,000,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 497

Bys makine ve teçhizat sektörünün toplam ihracatımız ve imalat sanayii ihracatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ihracat değerinin gerek toplam ihracat içindeki payının gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payının sürekli olarak artış gösterdiği dikkati çekmektedir. Nitekim 1995 de toplam ihracat içinde 3,13 olan sektör ihracatının payı 2005 de 6,61 seviyesine yükselirken, imalat sanayii ihracatı içinde 3,52 olan payı da 7,1 düzeyine yükselmiştir. Tablo 11: Bys Makine ve Teçhizat İmalatı Sektörü İhracatının Toplam İhracat ve İmalat Sanayii İhracatı İçindeki Payı () Yıllar 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 3,13 3,52 0,83 0,93 0,96 1,08 1,33 1,50 1996 3,57 4,04 0,99 1,12 1,23 1,39 1,35 1,52 1997 3,81 4,29 0,95 1,07 1,41 1,58 1,45 1,63 1998 4,11 4,60 1,10 1,24 1,49 1,67 1,51 1,69 1999 4,56 5,06 1,17 1,30 1,65 1,83 1,73 1,92 2000 4,95 5,39 1,38 1,50 1,82 1,98 1,75 1,90 2001 4,99 5,43 1,43 1,56 1,71 1,86 1,85 2,01 2002 5,76 6,16 1,52 1,62 1,90 2,03 2,35 2,51 2003 6,60 7,03 1,66 1,76 2,28 2,43 2,66 2,84 2004 6,20 6,57 1,74 1,84 1,91 2,03 2,54 2,70 2005 6,61 7,06 1,87 1,99 2,17 2,32 2,57 2,75 2006 * 6,68 7,10 1,92 2,04 2,24 2,38 2,52 2,68 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki payı (2): İmalat sanayii İhracatı içindeki payı Aynı şekilde 1995-2005 döneminde, alt sektörlere ait ihracat değerlerinin gerek toplam ihracatımız içinde gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payı devamlı şekilde artış göstermiştir. Bys Makine ve teçhizat sektörü alt ayrımında bulunan her üç sektörün de gerek toplam ihracatımız ve gerekse imalat sanayii ihracatı içindeki payı, anılan dönemde yaklaşık olarak 2-2,5 kat artış gösterdiği dikkati çekmektedir. 4.2. İthalattaki Gelişmeler Bys makine ve teçhizat sektöründe ithalat miktarı ihracata oranla daha yüksek seviyededir. 2005 yılı itibariyle, sektörde 12,2 milyar USD düzeyinde bir ithalat yapılmış olup bunun 38 ini genel amaçlı makine, 58 ini tarım ve orman makineleri, 5 ini de bys ev aletleri oluşturmaktadır. Sektörde, 1995 yılında 4,9 milyar USD olan ithalat, 1995-2005 döneminde 147 oranında artış göstermiştir. Aynı dönem itibariyle alt sektörlerde de artış gerçekleşmiş olup bu artış oranı bys ev aletleri ürünlerinde 271, genel amaçlı makinede 194 ve tarım ve orman makineleri ürünlerinde ise 118 oranında kaydedilmiştir. 498

Tablo 12: Bys Makine ve Teçhizat İmalatı Sektörü İthalatı Yıllar Bin USD Değişim Bin Değişim Bin Değişim Bin Değişim USD USD USD 1995 4.945.078-1.574.744-3.218.425-151.908-1996 7.468.793 51,0 2.184.415 38,7 4.963.412 54,2 320.965 111,3 1997 7.992.315 7,0 2.666.802 22,1 4.891.424-1,5 434.089 35,2 1998 7.678.273-3,9 2.879.521 8,0 4.339.421-11,3 459.331 5,8 1999 5.065.188-34,0 2.073.002-28,0 2.613.151-39,8 379.035-17,5 2000 5.837.874 15,3 2.262.212 9,1 3.140.624 20,2 435.038 14,8 2001 4.936.880-15,4 2.412.924 6,7 2.314.648-26,3 209.308-51,9 2002 6.474.241 31,1 2.484.830 3,0 3.792.866 63,9 196.544-6,1 2003 8.141.311 25,7 2.856.562 15,0 4.995.452 31,7 289.297 47,2 2004 10.362.811 27,3 3.949.929 38,3 5.968.594 19,5 444.289 53,6 2005 12.196.366 17,7 4.622.854 17,0 7.009.782 17,4 563.730 26,9 2006 * 7.910.285-3.195.916-4.289.419-424.951 - (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Bin USD GRAFİK 6: YILLARA GÖRE İTHALAT 14,000,000 12,000,000 10,000,000 8,000,000 6,000,000 4,000,000 2,000,000 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Bys makine ve teçhizat sektörünün toplam ithalatımız ve imalat sanayii ithalatı içindeki payı incelendiğinde ise, sektöre ait ithalat değerinin toplam ithalat içindeki payı düşerken, imalat sanayii ithalatı içindeki payının yükseldiği dikkati çekmektedir. Nitekim, 1996 da toplam ithalat içinde 17,1 olan sektör ithalatının payı, 2005 de 10,3 seviyesine gerilerken, imalat sanayii ithalatı içinde 4,0 olan payı da 7,1 düzeye yükselmiştir. 499

Tablo 13: Bys Makine ve Teçhizat Sektörü İthalatının Toplam İthalat ve İmalat Sanayii İthalatı İçindeki Payı () Yıllar 1 2 1 2 1 2 1 2 1995 13,85 17,32 4,41 5,51 9,01 11,27 0,43 0,53 1996 17,12 4,04 5,01 1,12 11,38 1,39 0,74 1,52 1997 16,46 4,29 5,49 1,07 10,07 1,58 0,89 1,63 1998 16,72 4,60 6,27 1,24 9,45 1,67 1,00 1,69 1999 12,45 5,06 5,10 1,30 6,43 1,83 0,93 1,92 2000 10,71 5,39 4,15 1,50 5,76 1,98 0,80 1,90 2001 11,93 5,43 5,83 1,56 5,59 1,86 0,51 2,01 2002 12,56 6,16 4,82 1,62 7,36 2,03 0,38 2,51 2003 11,74 7,03 4,12 1,76 7,20 2,43 0,42 2,84 2004 10,62 6,57 4,05 1,84 6,12 2,03 0,46 2,70 2005 10,44 7,06 3,96 1,99 6,00 2,32 0,48 2,75 2006 * 10,25 7,10 4,14 2,04 5,56 2,38 0,55 2,68 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. (1): Toplam ihracat içindeki payı (2): İmalat sanayii İhracatı içindeki payı 1996-2005 döneminde alt sektörler itibariyle incelendiğinde de, aynı şekilde toplam ithalat içinde alt sektör paylarının azaldığını buna karşılık imalat sanayi içindeki paylarının arttığı görülmektedir. Nitekim 1996'da bys ev aletleri 0,74, tarım ve orman makineleri 11,38, genel amaçlı makineler ise 5,01 paylara sahipken, 2005'de üç alt sektörde de azalış göstererek sırasıyla 0,48, 6 ve 3,96 seviyelerine gerilemiştir. Buna karşılık alt sektörlerin imalat sanayi içindeki payları ise 1996 da yine sırasıyla 1,52, 1,39 ve 1,12'den 2005'de 2,75, 2,32 ve 1,99'a yükseldiği görülmektedir. 4.3. İhracatın İthalatı Karşılama Oranı Bys makine ve teçhizat sektöründe dış ticaret dengesi, Türkiye nin aleyhine yönelik bir gelişim göstermektedir. 1995 yılı itibariyle sektör genelinde 4,3 milyar USD düzeyinde bir dış ticaret açığı söz konusu iken, bu açık, 1997 de 7 milyar USD, 2005 te ise 7,3 milyar USD seviyesine yükselmiştir. 1995 yılında 14 olan ihracatın ithalatı karşılama oranı (ihracat/ithalat), yıllar itibariyle sürekli artış göstererek 2000 de 24, 2004 te 38 ve 2005 de ise en yüksek seviyesi olan 40 düzeyine yükselmiştir. 500

Tablo 14: Yıllar İtibariyle İhracat/İthalat Oranı Yıllar X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () X-M (Bin USD) X / M () 1995-4.267.993 14-1.395.030 11-3.009.661 6 136.698 190 1996-6.640.054 11-1.953.804 11-4.678.060 6-8.190 97 1997-6.991.979 13-2.416.751 9-4.521.964 8-53.263 88 1998-6.570.821 14-2.581.935 10-3.937.096 9-51.789 89 1999-3.853.451 24-1.761.285 15-2.174.129 17 81.963 122 2000-4.461.919 24-1.878.307 17-2.634.396 16 50.784 112 2001-3.372.494 32-1.963.692 19-1.778.971 23 370.170 277 2002-4.396.730 32-1.937.886 22-3.108.699 18 649.855 431 2003-5.022.800 38-2.074.027 27-3.917.676 22 968.903 435 2004-6.449.457 38-2.850.886 28-4.761.824 20 1.163.253 362 2005-7.337.473 40-3.251.383 30-5.413.510 23 1.327.420 335 2006 * -4.780.318 40-2.295.838 28-3.241.748 24 757.267 278 (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Dış ticaret dengesindeki mevcut durum alt sektörler itibariyle değerlendirildiğinde, 1995-2002 döneminde özellikle bys ev aletlerinde dış ticaret fazlasının verildiği görülmektedir. Bu alt sektörde 1996-1998 döneminde ihracat/ithalat oranı 100 ün altında iken, bu dönem haricinde ihracatın ithalatı karşılama oranı özellikle 2002'den sonra hızlı bir şekilde artış göstererek, 2003 yılında en yüksek değeri olan 435 seviyesine yükselmiş ve 2005 yılında da 335 olmuştur. Başka bir ifadeyle bu alt sektörde de özellikle son yıllarda dış ticaret dengesi fazla vermeye başlamıştır. Tarım ve orman makineleri ile genel amaçlı makine alt sektörlerinde ise ihracat/ithalat oranı yıllar itibariyle yükselmesine karşılık daima 100 ün altında olup sektörler sırasıyla 2005 yılı itibariyle 3,2 milyar USD ve 2,3 milyar USD düzeyinde bir dış ticaret açığı vermiştir. 1996-2005 dönemi itibariyle imalat sanayii genelinde ihracatın ithalatı karşılama oranı yükselirken, aynı şekilde Türkiye geneli ihracat/ithalat oranı da artış kaydetmiştir. Nitekim 1996 da 58,3 olan imalat sanayii ihracat/ithalat oranı, 2005 de 73 e çıkarken, Türkiye geneli ihracat/ithalat oranı da 53,2 den 62,9 a yükselmiştir. 501

500.0 GRAFİK 7: İHRACATIN İTHALATI KARŞILAMA ORANI (X / M) 450.0 400.0 350.0 300.0 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 4.4. Sektörün Dış Ticaretteki Rekabet Gücü Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler olarak adlandırılan RCA kavramı, sektörlerin dış ticaretteki rekabet gücünü tespit etmek amacıyla hesaplanan RCA değerlerini kapsamaktadır. RCA skorlarına göre ortalama skor değeri 50 ve üzerinde olan sektörler (RCA>50) Rekabet Gücü Yüksek, RCA skorları 50 den büyük, 50 den küçük olan sektörler (50>RCA>-50) Rekabet Gücü Sınırda, RCA skorları 50 den küçük sektörler (-50>RCA) ise Rekabet Gücü Düşük sektörler olarak belirlenmiştir. Dış ticaret istatistikleri kullanılarak hesaplanan rekabet gücü endeksi (RCA) rakamları incelendiğinde, 29 no lu bys makine ve teçhizat sektörüne ait RCA değerlerinin 1997-2006 döneminde devamlı artış gösterdiği (2001 hariç) ve 1997 de -146,3 olan RCA değerinin 2006 da -42,8 düzeyine çıktığı görülmektedir. Sektörün 1995-2006 dönemi itibariyle ortalama RCA değeri 94,6 dir. Sektörün özellikle 2001-2006 dönemi itibariyle RCA ortalaması -60,8'dir. Sektör, ilk iki döneme ait ortalama endeks değerleriyle rekabet gücüne (RCA skorunun 50 den büyük) sahip olmamakla birlikte, son yıllarda sektörün rekabet gücünün artma yönünde bir eğilim gösterdiği dikkati çekmektedir. 29 no lu bys makine ve teçhizat sektörü, 1995-2006 dönemine ait ortalama RCA değeri ile, imalat sanayiinin altında yer alan 22 alt sektör içerisinde 18 inci en yüksek RCA değerine sahip sektör olurken, son yılları kapsayan 2001-2006 dönemindeki ortalama RCA değeriyle de 17 inci sırada yer alır. 502

Tablo 15: Bys Makine ve Teçhizat Sektörü RCA Değerleri 1995-2006 RCA Ort. Yıl 1995-148,7-167,0-223,4 114,3 1996-156,8-161,8-222,6 60,5 1997-146,3-175,2-196,9 48,4 1998-140,4-173,8-184,6 41,2 1999-100,5-147,0-135,9 62,1 2000-77,1-110,0-115,1 78,5 2001-87,1-140,3-118,5 129,7 2002-77,9-115,6-135,5 181,8 2003-57,6-91,1-115,0 185,3 2004-53,9-84,5-116,4 172,0 2005-45,7-75,2-101,6 167,4 2006 * -42,8-76,8-91,1 152,2 Skoru -126,5 116,1 116,1-126,5 Değer Düşük Yüksek Yüksek Düşük Eğilim Artıyor Artıyor Artıyor Artıyor 2001-2006 RCA Eğilim Artıyor Artıyor Artıyor Sabit (*): 2006 değerleri Ocak-Temmuz dönemi itibariyledir. Alt sektörler itibariyle rekabet gücüne bakıldığında ise, 1995-2006 dönemi itibariyle 293 no lu sektörlere ait ortalama RCA skorlarının 50 den büyük olduğu, başka bir ifadeyle yüksek rekabet gücüne sahip olduğu görülürken, rekabet gücüne ait bu eğilimin arttığı dikkati çekmektedir. Bu alt sektörde de RCA değeri, 2000'de 78,5 ve 2003 de ise en yüksek değer olan 185,3 çıkmıştır. 292 no lu tarım ve orman makineleri ile 291 nolu genel amaçlı makine alt sektörlerinde ise, 1995-2006 döneminde ortalama RCA değeri sırasıyla -146,4 ve - 26,5 olarak gerçekleşirken, sektörler bu skor ile rekabet gücü düşük sektörler grubu içinde (-50>RCA) yer almaktadır. Yine aynı şekilde, 291 ve 292 no lu sektöre ait RCA değeri 2006 da sırasıyla -91,1 ve -76,8 değerleriyle de rekabet gücü bulunmayan gruba girmiştir. 503

Skor GRAFİK 8: REKABET GÜCÜ ENDEKSİ 250.0 200.0 150.0 100.0 50.0 0.0-50.0-100.0-150.0-200.0-250.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 5. VERİMLİLİK DURUMU 5.1 Üretimde Çalışanlar Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışanlar endeksi, 1997-2006 döneminde imalat sanayii genelinde düşüş eğilimi yaşanırken, bys makine ve teçhizat sektöründe 2002'den sonra yükseliş eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 15,7 oranında azalarak 84,3 olurken, bys makine ve teçhizat sektöründe 2002'den sonra toparlanma ile aynı dönemde 5,6 artarak 105,6 olmuştur. Tablo 16: Üretimde Çalışanlar Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,2 102,7 100,9 103,5 102,9 1999 91,2 93,7 90,8 94,7 94,3 2000 89,1 94,2 89,1 90,0 101,0 2001 81,7 85,7 84,3 83,6 88,2 2002 82,2 81,3 86,8 72,3 86,6 2003 83,7 90,4 91,3 73,9 105,7 2004 85,4 101,7 104,7 78,4 122,2 2005 84,8 102,7 114,6 78,1 120,8 2006 * 84,3 105,6 119,0 77,7 125,6 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 504

Endeks GRAFİK 9: ÜRETİMDE ÇALIŞANLAR ENDEKSİ (1997=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle çalışanlar endeksi incelendiğinde, yalnızca tarım ve orman makineleri sektöründe çalışanlar endeksinin azaldığı görülürken, genel amaçlı makine ve bys ev aletleri sektörlerinde çalışanlar endeksinin artış gösterdiği dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde tarım ve orman makineleri sektöründe çalışanlar endeksi 22,3 oranında azalış gösterirken, genel amaçlı makine sektöründe 19 oranında, bys ev aletleri sektöründe ise 25,6 oranında bir artış meydana gelmiştir. 5.2. Üretimde Çalışılan Saat Endeksi 1997=100 temel yıllı üretimde çalışılan saat endeksi 1997-2006 döneminde, çalışanlar endeksinde olduğu gibi, imalat sanayii genelinde düşüş eğilimi, bys makine ve teçhizat sektöründe artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 17,3 oranında azalarak 82,7 olurken, bys makine ve teçhizat sektöründe ise 5,1 oranında artış olmuştur. Tablo 17: Üretimde Çalışılan Saat Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 99,5 101,2 99,7 103,3 100,1 1999 89,2 90,6 86,9 92,7 91,0 2000 88,1 91,8 85,2 87,8 99,4 2001 79,0 80,9 80,6 76,8 85,0 2002 80,7 80,0 85,9 69,3 86,4 2003 82,3 90,0 92,3 73,8 103,7 2004 84,6 104,0 104,6 79,7 126,1 2005 83,7 102,3 116,0 78,1 117,6 2006 * 82,7 105,1 122,7 77,6 120,8 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. 505

Alt sektörler itibariyle çalışılan saat endeksi incelendiğinde, yine çalışanlar endeksinde olduğu gibi, yalnızca tarım ve orman makineleri sektöründe çalışılan saat endeksinin azaldığı görülürken, genel amaçlı makine ve bys ev aletleri sektörlerinde çalışılan saat endeksinin artış gösterdiği dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde genel amaçlı makine sektöründe çalışılan saat endeksi 22,4 oranında azalış gösterirken, genel amaçlı makine sektöründe 22,7 oranında, bys ev aletleri sektöründe ise 20,8 oranında bir artış meydana gelmiştir. Endeks GRAFİK 10: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT ENDEKSİ (1997=100) 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 5.3. Üretimde Çalışan Kişi Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışan kişi başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi, 1997-2006 döneminde, gerek imalat sanayii genelinde gerekse bys makine ve teçhizat sektöründe artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 61,6 oranında artarak 161,6 olurken, bys makine ve teçhizat sektöründe 61,2 oranında artarak 161,2 olmuştur Alt sektörler itibariyle çalışan başına üretim endeksi incelendiğinde, 292 nolu tarım ve orman makineleri sektörü hariç diğer iki sektörde endeks değerinin arttığı görülürken, en yüksek verimlilik artışının bys ev aletleri sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde bys ev aletleri sektöründeki çalışan başına üretim endeksi 107,9, genel amaçlı makine sektöründeki endeks değeri 26,5 oranında artarken tarım ve orman makineleri sektöründe ise 6,7 oranında bir azalış meydana gelmiştir. 506

Tablo 18: Üretimde Çalışanlar Verimlilik (Kişi Başına Üretim) Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,0 94,8 94,6 97,8 93,1 1999 105,2 92,5 94,3 81,1 101,1 2000 114,5 98,1 100,9 93,4 99,8 2001 113,1 86,1 99,7 57,7 98,1 2002 124,6 109,5 108,2 71,6 133,3 2003 133,8 120,5 121,7 76,9 140,9 2004 144,8 140,7 127,3 89,7 169,0 2005 152,9 141,1 108,9 83,0 184,1 2006 * 161,6 161,2 126,5 93,3 207,9 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 11: ÜRETİMDE ÇALIŞAN KİŞİ BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ (1997=100) 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii 5.4. Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi Üretimde çalışılan saat başına üretim (emek verimliliği) olarak adlandırılan kısmi verimlilik endeksi ise, 1997-2006 döneminde, hem imalat sanayii genelinde hem de bys makine ve teçhizat sektöründe artış eğilimi göstermiştir. 1997 de 100 olan endeks değeri, 1997-2006 döneminde, imalat sanayii genelinde 64,5 oranında artarak 164,5 olurken, bys makine ve teçhizat sektöründe 61,9 oranında artarak 161,9 olmuştur 507

Tablo 19: Üretimde Çalışılan Saat Başına Kısmi Verimlilik Endeksi (1997=100) Yıl İmalat Sanayii 1997 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1998 100,7 96,4 95,7 98,2 95,7 1999 107,5 95,5 98,6 82,8 104,5 2000 115,7 100,6 105,5 95,7 101,2 2001 116,9 91,0 104,1 62,9 101,5 2002 126,9 111,2 109,3 74,6 133,6 2003 136,1 121,2 120,6 77,2 143,8 2004 146,1 137,5 128,2 88,2 163,6 2005 154,8 141,6 107,4 82,9 188,9 2006 * 164,5 161,9 122,8 93,3 215,8 (*): 2006 değerleri üçüncü çeyrek dönem itibariyledir. Endeks GRAFİK 12: ÜRETİMDE ÇALIŞILAN SAAT BAŞINA KISMİ VERİMLİLİK ENDEKSİ 250,0 200,0 150,0 100,0 50,0 0,0 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle çalışan saat başına üretim endeksi incelendiğinde, 292 nolu tarım ve orman makineleri sektörü hariç diğer iki sektörde endeks değerinin arttığı görülürken, en yüksek verimlilik artışının bys ev aletleri sektöründe olduğu dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde bys ev aletleri sektöründeki çalışan başına üretim endeksi 115,8, genel amaçlı makine sektöründeki endeks değeri 22,8 oranında artarken tarım ve orman makineleri sektöründe ise 6,7 oranında bir azalış meydana gelmiştir. Üretim endeksindeki artışın daha yüksek olduğu bys makine ve teçhizat sektöründeki verimlilik artışının kaynağına indiğimizde dikkati çeken en önemli nokta; 1997-2006 döneminde 70,4 oranında üretimde bir artış olmasına rağmen, 508

bu dönemde istihdamda (üretimde çalışanlar endeksinde) 5,6, çalışılan saatte ise 5,1 oranında artışların yaşanmasıdır. Başka bir ifadeyle, bys makine ve teçhizat sektöründe, 1997-2006 döneminde, üretimdeki artıştan daha az bir oranda, istihdamda ve çalışılan saatte bir artış meydana gelmiştir. Söz konusu bu durum ise; sektörde birim üretim başına daha az sayıda işçinin daha fazla çalışmış olduğunu göstermektedir. 6. FİYATLARDAKİ GELİŞMELER Bys makine ve teçhizat sektöründeki fiyat değişimleri incelendiğinde, 1995-2004 döneminde, sektör genelindeki fiyat artışlarının hem imalat sanayiinin hem de genel Toptan Eşya Fiyat Endeksindeki (TEFE) artıştan daha düşük düzeyde olduğu görülür. Nitekim, Ocak 1995 de 148,6 olan sektör TEFE değeri (1994=100), Aralık 2004 te 6966,5 olmuştur. Başka bir ifadeyle 1995-2004 döneminde bys makine ve teçhizat ürünleri sektöründeki TEFE değeri 45,9 kat artmıştır. Aynı dönemde genel TEFE değeri 55,6 kat artarken, imalat sanayii endeks değerindeki artış 54,7 kat olmuştur. Tablo 20: TEFE deki Değişim (1994=100) () Yıl Genel TEFE İmalat Sanayii 1997 91,0 91,2 74,0 73,3 70,8 77,1 1998 54,3 47,1 55,9 64,6 42,5 62,6 1999 62,9 76,7 50,1 64,8 46,0 45,6 2000 32,7 29,4 32,9 26,6 27,7 40,4 2001 88,6 96,1 95,1 90,9 141,9 66,1 2002 30,8 29,7 36,1 35,9 40,4 32,0 2003 13,9 12,6 17,9 22,1 30,7 2,1 2004 13,8 14,8 4,2-3,7 9,6 2,9 509

GRAFİK 13: FİYAT ENDEKSİNDEKİ GELİŞMELER (1994=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0-20,0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Genel TEFE İmalat Sanayii Alt sektörler itibariyle TEFE deki değişim incelendiğinde, 1995-2004 döneminde en yüksek fiyat artışının 292 kodlu tarım ve orman makineleri imalatı sektöründe olduğu görülür. İncelenen dönemde, bu sektördeki fiyat artışı 70,8 kat olup bu, hem sektör genelindeki hem de imalat sanayii ve genel TEFE deki fiyat artışlarının üzerinde bir fiyat artışını işaret etmektedir. Aynı dönemde genel amaçlı makine sektöründe 45 kat olan fiyat endeksindeki değişimin, sektör geneline yakın bir artış sergilerken, genel TEFE ve imalat sanayiindeki fiyat artışlarına göre de daha düşük bir artış göstermiştir. 293 kodlu bys ev aletleri sektöründeki fiyat artışı ise 30,8 kat olup bu hem sektör hem de genel TEFE ve imalat sanayiindeki fiyat artışlarının altında kalmıştır. Fiyat değişimleri Ocak 2005-Ağustos 2006 dönemi itibariyle değerlendirildiğinde ise, 2003=100 bazlı Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) nin genel olarak 15,2 oranında artış gösterdiği görülürken, imalat sanayii endeks değerinin 18,1, bys makine ve teçhizat sektöründeki fiyat endeksinin de 12,9 oranında arttığı dikkati çekmektedir. Bu dönem içinde alt sektörlerden yalnızca bys ev aletlerinde (Nace Revize 1.1 sınıflandırmasına göre) fiyat artışı 22,2 ile sektör genelinden ve diğer alt sektörlerden yüksek olmakla birlikte, 291 ve 295 kodlu sektörlerde ise fiyatlar, sektör genelinin altında bir artış göstermiştir. 510

Tablo 21: Aylar İtibariyle ÜFE Değeri (2003=100) Yıl Genel ÜFE İmalat Sanayii 29 291 295 297 Ocak-2005 118,6 117,5 113,6 116,9 111,7 97,4 Şubat-2005 118,8 117,7 114,2 117,4 112,4 98,0 Mart-2005 120,3 119,5 114,5 116,4 115,6 98,1 Nisan-2005 121,7 121,8 115,5 116,8 117,5 99,7 Mayıs-2005 122,0 121,3 115,4 116,9 115,7 100,4 Haziran-2005 121,4 121,8 114,6 116,8 110,1 99,8 Temmuz-2005 120,5 121,4 113,5 116,8 110,2 97,0 Ağustos-2005 121,7 123,2 113,8 116,9 110,6 97,2 Eylül-2005 122,7 125,1 114,6 116,9 112,3 99,2 Ekim-2005 123,5 125,6 115,7 124,5 111,3 100,3 Kasım-2005 122,4 123,2 116,5 124,5 114,9 100,9 Aralık-2005 122,3 122,5 117,6 124,0 121,4 101,2 Ocak-2006 124,7 123,7 118,8 124,8 121,6 102,5 Şubat-2006 125,0 123,8 118,5 125,4 120,2 101,9 Mart-2006 125,3 124,4 118,7 125,8 120,5 101,6 Nisan-2006 127,8 126,8 119,0 117,4 121,0 103,4 Mayıs-2006 131,3 130,6 120,7 118,1 124,6 105,2 Haziran-2006 136,6 137,7 125,9 127,8 132,2 112,4 Temmuz-2006 137,8 139,7 127,4 129,2 131,6 115,9 Ağustos-2006 136,7 138,8 128,3 130,1 124,4 119,0 Not: TÜİK, Aralık 2004 tarihine kadar olan dönemde açıklamakta olduğu 1994=100 bazlı, ISIC Revize 3 sektör sınıflandırmasına göre Toptan Eşya Fiyat Endeksi ni (TEFE), Ocak 2005 tarihinden itibaren 2003=100 bazlı olarak, Nace Revize 1.1 sektör sınıflandırmasına göre Üretici Fiyat Endeksi (ÜFE) adı altında açıklamaktadır. 511

Endeks GRAFİK 14: AYLAR İTİBARİYLE ÜFE DEĞERİ (2003=100) 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Ocak-2005 Şubat-2005 Mart-2005 Nisan-2005 Mayıs-2005 Haziran-2005 Temmuz-2005 Ağustos-2005 Eylül-2005 Ekim-2005 Kasım-2005 Aralık-2005 Ocak-2006 Şubat-2006 Mart-2006 Nisan-2006 Mayıs-2006 Haziran-2006 Genel ÜFE İmalat Sanayii 29 291 295 297 Temmuz-2006 Ağustos-2006 Tablo 22: Aylık ÜFE Değişimi (2003=100) Aylar Genel TEFE İmalat Sanayii 512 29 291 295 297 Ocak-2005 - - - - - - Şubat-2005 0,1 0,1 0,6 0,5 0,6 0,6 Mart-2005 1,3 1,5 0,2-0,9 2,8 0,0 Nisan-2005 1,2 2,0 0,9 0,4 1,6 1,7 Mayıs-2005 0,2-0,4-0,1 0,1-1,5 0,7 Haziran-2005-0,5 0,4-0,7-0,1-4,8-0,5 Temmuz-2005-0,7-0,4-1,0 0,0 0,1-2,8 Ağustos-2005 1,0 1,5 0,3 0,1 0,4 0,2 Eylül-2005 0,8 1,5 0,7 0,0 1,5 2,0 Ekim-2005 0,7 0,4 1,0 6,5-0,9 1,1 Kasım-2005-0,9-1,9 0,7 0,0 3,3 0,6 Aralık-2005 0,0-0,6 1,0-0,4 5,6 0,3 Ocak-2006 2,0 1,0 1,0 0,6 0,2 1,3 Şubat-2006 0,3 0,1-0,3 0,5-1,1-0,6 Mart-2006 0,2 0,5 0,2 0,3 0,2-0,3 Nisan-2006 1,9 2,0 0,2-6,7 0,4 1,8 Mayıs-2006 2,8 3,0 1,4 0,6 3,1 1,7 Haziran-2006 4,0 5,4 4,3 8,2 6,1 6,8 Temmuz-2006 0,9 1,5 1,2 1,1-0,5 3,1 Ağustos-2006-0,7-0,7 0,7 0,7-5,5 2,7

7. GENEL DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Genel amaçlı makine imalatı (291), tarım ve orman makineleri imalatı (292) ve bys ev aletleri imalatından (293) oluşan bys makine ve teçhizat imalatı (29) sektörü, Türkiye de başta İstanbul olmak üzere Ankara, Bursa, İzmir, Kocaeli gibi gelişmiş Düzey 2 bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Sektörün üretim endeksi 1997-2006 üçüncü çeyrek itibariyle (üretim değeri ağırlıklı olarak), yükseliş eğilimi göstermektedir. Sektör üretim endeksinde en fazla yükseliş 161,9 ile 293 no lu sanayi dalı olan bys ev aletleri imalatında olmuştur. Aynı şekilde genel amaçlı makine imalatında 50,8 oranında bir artış olurken, tarım ve orman makineleri imalatında 27,6 oranında bir düşüş yaşanmıştır. Aynı dönemde imalat sanayiine ait genel endeks değeri ise 136,2 olarak gerçekleşmiştir. Sektörde kapasite kullanım oranı 65-80 civarında olup imalat sanayiine ait genel KKO na (75-80) yakın seyretmektedir. Alt sektörler itibariyle en yüksek KKO, 293 no lu sektörde (75-80) gerçekleşmekte iken, 291 ve 292 no lu sektörlerin KKO 65-70 civarındadır. Sektör üretimi içinde en yüksek pay oluşturan bys ev aletleri imalatında gerçekleşen KKO ortalama olarak 75-80 civarında olmakla birlikte, kapasite kullanım oranı, son yıllarda önemli artışlar göstererek, 2003 de 85,2, 2004 te 90,6, 2005 de 77,1 ve 2006 yılının ilk üç çeyrek dönemini kapsayan dokuz aylık döneminde ise ortalama olarak 82,1 düzeyine yükselmiştir. Bys makine ve teçhizat sektöründe, 2005 yılı itibariyle toplam 6,5 milyar USD değerinde bir üretim gerçekleşmiş olup bu üretim değerinin 60,2 lik bölümünü bys ev aletleri üretimi oluştururken, 23,4 lük kısmını tarım ve orman makineleri, 16,4 lük kısmını da genel amaçlı makine imalatı teşkil etmektedir. Sektör, üretim değeri itibariyle, yıllar itibariyle imalat sanayii üretim değerinin 3,5-5,3 lük bölümünü oluşturmaktadır. 29 no lu sektörün dış ticaret hacmi, yıllar itibariyle sürekli bir şekilde artış göstererek 2005 de 17,1 milyar USD seviyesine çıkmıştır. Dış ticaret hacminin 72 gibi önemli bir bölümü ise ithalattan oluşmaktadır. 2005 de sektörde 12,2 milyar USD ithalat, 4,9 milyar USD ihracat yapılırken, ihracatın ithalatı karşılama oranı 40 dır. Sektörün dış ticaretteki rekabet gücü incelendiğinde, rekabet gücünün olmadığı görülürken, eğiliminin arttığı ve rekabet gücü sınırda olan bir konuma doğru bir gelişim gösterdiği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle 293 no'lu bys ev aletleri alt sektöründe rekabet gücünün çok yüksek olduğu, buna karşılık 292 ve 291 no lu sektörlerin rekabet gücünün olmamakla birlikte, bu iki sektörde son yıllarda rekabet gücü eğiliminin artığı görülmektedir. Sektörün verimlilik endekslerine bakıldığında, sektör genelinde gerek üretimde çalışanlar endeksinin gerekse üretimde çalışılan saat endeksinin son yıllardaki artış nedeniyle yükseliş görülürken, 1997 de 100 olan endeks değerlerinin, 2006 da sırasıyla 105,6 ve 105,1 e yükseldiği dikkati çekmektedir. Alt sektörler itibariyle yalnızca 292 no lu sektörde her iki endeks değerinin düştüğü, diğer iki sektörde (291 ve 293) ise artışların olduğu görülür. 513

Kısmi verimlilik endekslerinde ise hem kişi başına üretimin, hem de çalışılan saat başına üretim endekslerinin, imalat sanayiinin genelinde olduğu gibi, arttığı görülürken, endeks rakamının 2006 da sırasıyla 161,2 ve 161,9 düzeyine yükseldiği dikkati çekmektedir. 1997-2006 döneminde sektörde, üretimdeki artıştan daha az bir oranda, istihdamda ve çalışılan saatte bir artış meydana gelmiştir. Söz konusu bu durum; sektörde birim üretim başına daha az sayıda işçinin daha fazla çalışmış olduğunu göstermektedir. 1995-2005 döneminde sektördeki fiyat artışları, hem imalat sanayiindeki hem de genel fiyat artışlarından daha düşük düzeyde gerçekleşmiştir. Alt sektörler itibariyle yalnızca 292 no lu sektördeki fiyat artışları, sektör genelinden daha yüksek olduğu gibi hem genel fiyat artışlarının hem de imalat sanayiindeki fiyat artışlarının üzerinde bir gerçekleşme olmuştur. 293 no lu sektörde ise üretim düzeyinin yüksek olması (sektörde aynı zamanda ihracat düzeyi de yüksektir) fiyat artışlarının da genel endeks ve imalat sanayiindeki fiyat artışlarına kıyasla sınırlı kalmasını doğurmaktadır. Sonuç olarak, sektörde üretim endeksinin imalat sanayiinin geneline kıyasla yüksek olması, son yıllarda artış eğilimine girmesi ve kapasite kullanım oranlarında buna bağlı olarak bir artışın olması, sektörel üretim düzeyinin artacağını göstermektedir. Sektördeki bu üretim artışı hem istihdam ve hem de verimlilikte sağlanan artışlarla karşılanmaktadır. Sektör istihdam miktarında düşük de olsa artışlar meydana gelmiştir. Üretim endeksinde ve dolayısıyla kapasite kullanım oranlarındaki artışların devam etmesiyle birlikte, istihdamdaki artışların daha fazla olacağı tahmin edilmektedir. Yine sektörde ihracatın ithalatı karşılama oranı yükselmekle birlikte dış ticaret hacminin artış göstermesi, sektörün önemini, önümüzdeki yıllarda daha da belirgin hale getirecektir. 514