3 GÜNCEL GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI VE İNSAN...............................203 Çevre Kirliliği..............................203 Erozyon...............................206 Orman Yangınları..........................206 Ekolojik Ayak izi...........................206 Karbon Ayak İzi...........................206 Doğal Kaynaklar ve Biyolojik Çeşitliliğin Korunması...............................207 Doğal Kaynakların Sürdürülebilirliliği..........207 Biyolojik Çeşitliliğin Önemi..................208 Türkiyeʼdeki Biyolojik Zenginliğin Sebepleri....208. Biyolojik Çeşitliliğin Korunması..............208 lar (1 2).........................209 Konu Testleri (1 2).........................213 ÇEVRE SORUNLARI Sayfa No
GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI ÜNİTE 3 günefl fl k z l ötesi fl nlar KONU ÖZETI GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI VE İNSAN Günümüz dünyasında çevre sorunlarının en önemlileri; çevre kirliliği, erozyon, orman yangınları ve yaban hayatın tahribi şeklinde sıralanabilir. I. ÇEVRE KİRLİLİĞİ GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI Çevre kirliliği yedi grupta toplanır. Hava kirliliği Su kirliliği sera gazlar Toprak kirliliği Radyasyon kirliliği Besin kirliliği Sera Işık kirliliği Ses kirliliği CO2 deriflimi (ppm) ( ) Se ra et ki si: Yer yü zü ne, se ra lar da ki bit ki le re ve di ğer var lık la ra ula şan gü neş ışın la rı, ısı ve ya kı zı lö te si ışın lar (inf ra red rad yas yon (IR)) üre tir. Bun la rın bir kıs mı gök yü zü ne ge ri dö ner. Tıp kı se ra la rın cam pa nel le ri nin yap tı - ğı gi bi, yer yü zü nü çev re le yen se ra gaz la rı gü - neş ışı ğı nın içe ri ye ge çi şi ne izin ve rir ken inf ra red rad yas yo nu dı şa rı ya (uza ya) bı rakmaz. Bu nun bir so nu cu ola rak at mos fer ısı nır. 390 0.90 380 0.75 370 360 350 340 330 320 S cakl k CO2 0.60 0.45 0.30 0.15 300 0.45 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Y l 0 0.15 310 0.30 Atmosferdeki karbondioksit artışı ve 1958 2000 yılları arasındaki ortalama sıcaklıklar gösterilmiştir. S cakl ktaki farkl l k ( C) ( ) A Hava Kirliliği Katı, sıvı ve gaz halindeki kirletici maddelerin canlı hayatını ve doğal dengeyi tehdit edecek düzeyde atmosferde bulunması, hava kirliliğine neden olmaktadır. Hava kirliliği, kaynaklarına göre üç grupta incelenebilir: a) Isınmadan kaynaklanan hava kirliliği b) Motorlu taşıtlardan kaynaklanan hava kirliliği c) Sanayiden kaynaklanan hava kirliliği Ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları, sera etkisi ve küresel ısınma gibi sorunların temel kaynağı hava kirliliğidir. 1 Sera Etkisi ve Küresel ısınma Dünyamız, güneşten gelen ışınlardan daha çok, dünyadan yansıyan güneş ışınları ile ısınır. Atmosferde bulunan karbondioksit, su buharı, metan ve diğer bazı gazlar yeryüzünden yansıyan ışınları tutarak dünyanın sıcaklığını korur. Bu doğal duruma sera etkisi denir. Atmosferde sera etkisini ortaya çıkaran CO 2 gibi gazların miktarının artması, dünyanın ortalama sıcaklığının artmasına neden olur. Bu olaya küresel ısınma denir. 203
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI Asit yağmurlarının ormanlar üzerindeki etkileri: Kuzey Carolinaʼdaki Mitchell Dağıʼnda çok sayıda ağacın ölümü doğrudan ya da dolaylı olarak yağmur, kar ve sis şeklinde inen asit yağmurlarından kaynaklanmaktadır. Küresel ısınmanın beklenen etkileri aşağıdaki gibi özetlenebilir. Kutuplardaki buzulların erimesi Deniz seviyesinin yükselmesi Bazı bölgelerin sular altında kalması Tarımsal üretimin azalması İklim değişiklikleri Birçok bitki ve hayvan türünün neslinin tükenmesi 2 Ozon Tabakasının İncelmesi Ozon (O 3 ) tabakası, atmosferin üzerindeki stratosferde bulunur. Bu tabaka güneşten gelen ve canlıları olumsuz yönde etkileyen ultraviyole ışınları emerek, yeryüzüne ulaşmasını engeller. Ozon tabakasının incelmesindeki en büyük etken kloroflorokarbon (CFC) adı verilen kimyasal maddelerdir. Kloroflorokarbon içeren maddelerin en önemlileri, spreyler, plastik köpükler, klor türevleri, aerosoller ve yangın söndürücülerdir. 3 Asit Yağmurları Atmosferdeki kirletici gazlardan azot ve kükürt içerenleri su buharı ile tepkimeye girerek nitrik asit ve sülfürik asit moleküllerini oluşturur. Bu asitlerin yağmur suyu ile karışması sonucu oluşan asit yağmurlarının phʼı düşüktür. Hava kirliliğinin önlenmesi için ısıtmada fosil yakıtlarının yerine doğalgaz kullanımı artırılmalı, orman tahribatı önlenmelidir. Bir gölün deneysel olarak ötrofikasyonu: Bu gölün uzaktaki bölümü yakındaki bölümden bir plastik perde ile ayrılmıştır ve inorganik karbon, azot ve fosfor kaynaklarıyla gübrelenmiştir. Gübrelenmiş olan bölümün iki ay içerisinde, siyanobakterilerin aşırı artışıyla oluşturdukları kitleyle kaplandığı görülmüştür; bu durum, fotoğrafta beyaz olarak görülmektedir. Sadece karbon ve azot ilave edilen gölün yakın bölümünde ise herhangi bir değişiklik olmamıştır. Bu durumda, fosfor,sınırlayıcı anahtar besin olup, fosforun ilave edilmesi siyanobakterilerin patlarcasına çoğalmasını uyarmıştır. B Su Kirliliği Su kaynaklarının kimyasal, fiziksel, ekolojik ve bakteriyolojik özeliklerinin olumsuz yönde değişmesi su kirliliğine neden olur. Su kirliliğine neden olan olaylardan bazıları şunlardır: Havaya karışan kirleticilerin değişik yollarla sulara taşınması Sanayi ve kanalizasyon atıklarının arıtılmadan su sistemlerine geri verilmesi Bilinçsiz olarak kullanılan tarım ilaçları ve yapay gübrelerin topraktan yıkanarak su sistemlerine karışması Su sistemlerine karışan azot ve fosfor bileşiklerinin göllerde bulunan bazı bitki ve alglerin kontrolsüz bir biçimde çoğalmasına neden olan su kirliliği çeşidi ötrofikasyon olarak adlandırılır. Su kirliliğini önlemek için, doğal su kaynakları korunmalı ve sanayi atıkları arıtılmalıdır. 204
DDT deriflimi: 10 milyon kat artm fl Bal kla beslenen kufllardaki DDT, 25ppm Küçük bal klardaki DDT, 0,5 ppm Zooplanktondaki DDT, 0,04 ppm Büyük bal klardaki DDT, 2pp Sudaki DDT 0.000003 ppm DDTʼnin besin zincirinde biyolojik büyütülmesi: Uzun Ada Boğazı besin zincirindeki DDT derişimi, bu kirleticinin deniz suyundaki 0,000003 ppmʼlik düzeyinden, bu besin piramidinin tepesinde yer alan ve balıkla beslenen bir kuş olan balık kartalından 25 ppm düzeyine çıkarak, yaklaşık 10 milyon kat artırılmıştır. C Toprak Kirliliği Tarım ilaçları, kimyasal gübreler, egzoz gazları, radyoaktif atıklar, asit yağmurları ve endüstriyel atıklar toprak kirliliğine neden olan etkenlerden bazılarıdır. Topraktan bitkiler tarafından alınan zehirli maddeler besin zinciriyle diğer canlılara geçer ve tüm canlılar zarar görür. Toprak kirliliğinin önlenmesi için; tarım ilaçlarının ve kimyasal gübrelerin kullanımı denetlenmeli, tarım alanlarına sanayi tesisleri kurulmamalıdır. D Radyasyon Kirliliği Elektromanyetik dalgalar ve parçacıklar biçiminde enerji yayılımı ya da aktarımına radyasyon denir. Radyasyon kaynakları doğal ve yapay olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal Radyasyon Kaynakları Güneşten gelen zararlı ışınlar, yerkabuğundaki uranyum ve toryum gibi elementler radyasyona neden olmaktadır. Yapay Radyasyon Kaynakları Nükleer denemeler, nükleer silah yapımı ve kullanımı, nükleer santrallerin yaygınlaşması ve tıp alanında kullanılan röntgen ve tomografi cihazları radyoaktif kirliliğe neden olur. ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI E Besin Kirliliği Beslenmek için tükettiğimiz yiyeceklerin fiziksel, kimyasal ve biyolojik etmenlerin etkisiyle sağlığımız için zararlı duruma gelmesine besin kirliliği denir. Besin kirliliğini önlemek için, sebze ve meyveler tüketilmeden önce yıkanmalı ve besinler uzun süre bekletilmemelidir. F Ses Kirliliği Trafik, fabrikalar, demiryolları ve hava alanları ses kirliliğine neden olan kaynaklardan bazılarıdır. Ses kirliliğini önlemek için, sanayi tesisleri şehir dışında kurulmalı ve konut yapımında ses izolasyonu sağlanmalıdır. G Işık Kirliliği Gereksiz ölçülerde ve yanlış zamanlı aydınlatma bazı çevre sorunlarına ve büyük ekonomik kayıplara neden olur. Işık kirliliğini önlemek için gereksiz aydınlatmalardan kaçınılmalıdır. 205
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI Toprağı dairesel sürme: Toprağı bu şekilde sürmek, şiddetli yağmurlardan sonra suyun akışının yavaşlamasına ve üstteki toprak tabakasının erozyonu azaltmasına yardım eder. II. EROZYON Yer kabuğunun üst katmanlarının başta akarsular ve sel gibi çeşitli dış etmenlerle bir yerden başka bir yere taşınması veya eritilmesine erozyon denir. Erozyonun en önemli nedeni insanların doğal bitki örtüsüne zarar vermesidir. En önemli sonucu ise verimli tarım arazilerinin azalmasıdır. Erozyon ile taşınan toprağın baraj göllerine dolması, barajların su tutma ka pasitesini azaltarak baraj verimini düşürür. Erozyonun önlenmesi için, mevcut bitki örtüsü korunmalı, ormanlık alanlar arttırılmalıdır. III. ORMAN YANGINLARI Orman yangınlarının en önemli nedeni insandır. Oluşan yangınların büyük bir kısmı insan kaynaklı olmakla beraber yıldırım düşmesi, yüksek sıcaklık ve yanardağ patlaması gibi doğa olayları da yangınlara neden olabilmektedir. Orman yangınları ağaçların yok olmasına, ekolojik dengenin bozulmasına, topraktaki organik maddelerin yitirilmesine ve birçok canlı türün doğal yaşama alanlarının yok olmasına neden olur. Orman yangınlarının önlenmesi için, ormanlık alanlarda ateş yakılmamalı, yaz aylarında ormanlara giriş ve çıkışlar denetlenmelidir. IV. YABAN HAYATININ TAHRİBİ İnsanlar pek çok müdahaleleriyle bilinçli veya bilinçsiz doğal yaşama alanlarının bozulmasına ya da yok olmasına neden olmaktadır. Yaşam alanını kaybeden bazı canlı türlerinin nesli tükenmekte, bazılarının ise sayısı kontrolsüz olarak artmaktadır. Bu durum ekolojik dengenin bozulmasına neden olmaktadır. Orman yangıları ekolojik dengenin bozulmasına neden olur. EKOLOJİK AYAK İZİ Ekolojik ayak izi, belirli bir nüfusun doğaya yükünü hesaplamak için oluşturulan bir yöntemdir. Dünyada üretim yapılabilen alanların, dünyada yaşayan nüfusa oranlandığında çıkan değer, bir kişinin beslenmesini, barınmasını, ısınmasını sağlayan ve oluşan atıkları etkisiz hale getiren kara ve deniz alanlarıdır. Kullandığımız ürünler dünyanın farklı yerlerinden geldiğinden, ekolojik ayak izimiz de dünyanın farklı yerlerindeki alanların toplamıdır. Ekolojik ayak izi bireyler için hesaplanabileceği gibi toplumlar hatta ürünler için bile hesaplanabilir. KARBON AYAK İZİ Evinizi fosil yakıtlarla ısıttığınızda ve satın alıp kullandığınız çeşitli tüketim malzemelerinin üretim aşamalarında atmosfere CO 2 bırakılır. Bu ve benzeri etkinlikler sonucunda atmosfere salınan CO 2ʼin tamamı karbon ayak izini oluşturur. 206
DOĞAL KAYNAKLAR VE BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN KORUNMASI Doğada kendiliğinden oluşmuş, oluşumunda insanın herhangi bir rolünün olmadığı tüm zenginlik kaynakları doğal kaynak olarak adlandırılır. Doğal kaynaklar, yenilenemez (tükenebilen) ve yenilenebilir (tükenmeyen) doğal kaynaklar şeklinde sınıflandırılabilir. Yenilenemez nitelikteki doğal kaynaklar, kullanıldıktan sonra yenilerinin oluşabilmesi için çok uzun zaman geçmesi gereken kaynaklardır. Petrol, doğal gaz, kömür, linyit, uranyum, bakır, demir vb. örnek olarak verilebilir. Yenilenebilir nitelikteki doğal kaynaklar, kendi kendini yenileyebilen kaynaklardır. Güneş ve rüzgâr enerjisi gibi bazı kaynaklar insan faaliyetlerinden etkilenmeyen daimi doğal kaynaklardır. ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI İnsan faaliyetlerinden çeşitli derecelerde etkilenen doğal kaynaklar toprak, su, besinler, mineraller ve ormanlardır. DOĞAL KAYNAKLAR DOĞAL KAYNAKLARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ Sürdürülebilirliğin ekoloji bilimindeki anlamı biyolojik sistemlerin çeşitliliğinin ve üretkenliğinin devamlılığının sağlanmasıdır. Tükenmeyen Doğal Kaynaklar Daimi Kaynaklar Rüzgar Dalga Su Güneş Yenilenebilen Kaynaklar Orman Jeotermal Toprak Hava Tükenebilen Doğal Kaynaklar Doğal gaz Petrol Madenler Kömür Doğal kaynakların sürdürülebilirliliğinin sağlanması, çevrenin kalitesini yüksek düzeyde tutarak, gelecek nesillerin ihtiyaçlarını karşılayabilme olanağını yok etmeden insanoğlunun ve onun yaşadığı çevrenin yerkürede devam ettirilmesini sağlar. İnsan faaliyetlerinden etkilenen toprak, su meralar ve orman gibi doğal kaynaklarımızın sürdürülebilir kullanımı ekolojik dengenin sağlanması için önemlidir. Çeşitli faktörlerle toprak yapısının bozulması toprağın sürdürülebilir kullanımını engeller. Bu durum biyolojik aktivitenin bozulmasına ve buna bağlı olarak bitki örtüsünün bozulmasına yol açtığı gibi başka kaynakların sürdürülebilirliliği üzerinde de olumsuz etkiler yapar. Su kaynaklarının sürdürülebilirliliği için, tarımda az su gerektiren yöntemleri tercih etmek, erozyonu önleyici çalışmalar yapmak, barajlarda su biriktirmek, suyu tasarruflu kullanmak, deniz suyundan tatlı su elde etmek ve benzeri önlemler almak önemlidir. Meralar, biyolojik çeşitliliğin zengin olduğu alanlardır. Hayvancılık için yem alanı olan meralar, insanlar için de temel besin kaynağıdır. Ayrıca meralar, toprağın korunması ve su kaynaklarının oluşumunu da olumlu yönde etkiler. Ormanlar, cansız etmenlerin (ışık, su, toprak vb.) karşılıklı etkileşim içinde bulunduğu ve birçok canlı türü için yaşama ortamı olan alanlardır. Ormanların sürdürülebilirliğinin sağlanması için, ağaç dikilmesi, hayvanlara mera olarak kullanımının önlenmesi gibi tedbirler alınmalıdır. 207
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI Yanar döner çiçeği (Centaurea tchihatcheffi) BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN ÖNEMİ Yeryüzünde yaşayan birbirinden farklı tüm canlılar biyolojik çeşitliliği oluşturur. Biyolojik çeşitlilik genetik, tür ve ekosistem çeşitliliği olmak üzere üç düzeye sahiptir. İnsanların başta gıda olmak üzere temel ihtiyaçlarını karşılamasında vazgeçilmez bir yeri olan canlı kaynaklar biyolojik çeşitlilik içinde saklıdır. TÜRKİYEʼDEKİ BİYOLOJİK ZENGİNLİĞİN SEBEPLERİ İklim farklılıkları, jeolojik geçmişi, yükselti farklılıkları, coğrafi konum, deniz, göl, akarsu gibi çeşitli ortamların varlığı biyolojik zenginliğin nedenlerindendir. Ters lale (Fritillaria imperialis) Yeryüzünün sınırlı bir bölgesinde yayılış gösteren türlere endemik tür denir. Ülkemiz endemik bitki ve hayvan türleri bakımından oldukça zengindir. Ülkemizde yayılış gösteren sığla ağacı, çan çiçeği, ters lale gibi bitkiler endemik bitki türlerine; anadolu parsı, gelengi, deniz kaplumbağası, step vaşağı gibi hayvanlar ise endemik hayvan türlerine örnek olarak verilebilir. Gelengi (Citellus citellus) BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİĞİN KORUNMASI Biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik olarak yapılan bazı çalışmalar aşağıda özetlenmiştir. Biyolojik kaynakların sürdürülebilir kullanımı konusunda toplumun her kesimi bilgilendirilmeli ve bilinçlendirilmelidir. Doğal ve yapay koruma teknikleri kullanılarak biyolojik çeşitliliğin korunmasına yönelik çalışmalar yapılmalıdır. Deniz kaplumbağası (Caretta caretta) Kontrolsüz avlanma, tarla açma, düzensiz yapılaşma, kontrolsüz ağaç kesimi, bitkilerin doğal ortamlarından bilinçsizce toplanılarak yurt dışına çıkışı vb. durumlar yasal ve teknik önlemler alınarak kontrol edilmelidir. Ülkemizin farklı bölgelerinde doğal ve yapay koruma alanları oluşturulmalıdır. Türkiyeʼdeki endemik bitki ve hayvan türlerinden bazıları Ülkemizde hayvan ve bitki gen bankalarının yaygınlaştırılması sağlanmalıdır. 208
1. Çevre kirliliğini oluşturan kirlilik gruplarından beş tanesini aşağıdaki boşluklara yazınız. 1.... 2.... 3.... 4.... 5.... 11 10 9 8 7 12 1 2 3 4 5 6 3. Radyasyon kaynakları doğal (A) ve yapay (B) olmak üzere ikiye ayrılır. Aşağıdaki radyasyon kaynaklarını numaraları kullanarak bulunduğu gruba yazınız. I. Tomografi cihazları II. Güneşten gelen ışınlar III. Yerkabuğundaki radyoaktif izotoplar IV. Nükleer silahlar V. X ışını kaynakları VI. Cep telefonları ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 2. Sera etkisi ve küresel ısınma ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanındaki kutucuklara 3, yanlış olanların yanındaki kutucuklara X işaretini koyunuz. A...... B 1. Dünyamız, güneşten gelen ışınlardan daha çok, dünyadan yansıyan güneş ışınları ile ısınır. 2. Atmosferde bulunan CO 2, su buharı ve diğer bazı gazların yeryüzünden yansıyan ışınları tutarak dünyanın sıcaklığını koruması durumuna küresel ısınma denir. 4. 3. Yeryüzünü çevreleyen sera gazları, güneş ışığının içeriye geçişine izin verirken infrared radyasyonu uzaya bırakmaz. Bunun sonucu olarak atmosfer ısınır. 4. Sera etkisini ortaya çıkaran gazların miktarının artması, dünya sıcaklığının düşmesine neden olur. 5. Küresel ısınma sonucunda, dünya iklim sisteminde önemli değişiklikler ortaya çıkmıştır. 6. İklimsel değişimler bazı bitki ve hayvan türlerinin neslinin tükenmesine neden olabilir. 7. Son yüzyılda sanayileşmenin artması, küresel ısınmayı hızlandırmıştır. 8. Küresel ısınmaya bağlı olarak kutup buzullarının erimesi sonucu deniz seviyesi yükselir. 9. Sanayileşme, fosil yakıtlarının tüketimi, hızlı nüfus artışı ve ormanların yok edilmesi atmosfere salınan sera gazlarının artmasına sebep olmuştur. 10. Atmosferdeki CO 2 düzeyi bugünkü hızla yükselmeye devam ederse, gelecek 100 yıllık dönemde sıcaklığın 200ºC yükselebileceği öngörülmektedir. Ozon tabakası ile ilgili olarak aşağıda verilen kavramları açıklayınız. a) Ozon deliği:......... b) Kloroflorokarbon:......... c) Ultraviyole radyasyonu:...... 209
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 5. Aşağıda besin kirliliği çeşitleri A sütununda, besinlere karışarak kirliliğe neden olan madde veya canlılar ise B sütununda verilmiştir. Kirliliğe sebeb olan madde veya canlıları, oluşturdukları besin kirliliği ile eşleştirerek, doğru numarayı kutucuk içine yazınız. A Biyolojik kirlenme Kimyasal kirlenme Fiziksel kirlenme B 1. Cam kırıkları, saç, tırnak ve metal parçalar 2. Parazit mikroorganizmalar 3. Tarımsal gübre ve ilaçlar, katkı maddeleri 7. a) Ülkemizde yayılış gösteren endemik hayvan türlerine beş tane örnek veriniz.......... b) Ülkemizde yayılış gösteren endemik bitki türlerine beş tane örnek veriniz.......... c) Ülkemizde nesli tehlikede olan bitki ve hayvan türlerine üçer tane örnek veriniz. Bitki Hayvan 1.... 1.... 2.... 2.... 6. Aşağıdaki kavramları boşluklara uygun şekilde yerleştirerek metni tamamlayınız. 3.... 3.... Azot Ötrofikasyon Oksijen Alg Su kaynakları Işık Pestisit Sanayi atıkları Fosfor Su sistemlerine karışan... ve... bileşikleri göllerde bulunan bazı bitkilerin ve...lerin kontrolsüz bir biçimde çoğalmasına neden 8. Aşağıda biyolojik çeşitlilik ile ilgili verilen ifadelerden doğru olanların yanındaki kutucuğa D, yanlış olanların yanındaki kutucuğa Y harfi yazınız. 1. Biyolojik çeşitlilik genetik, tür ve ekosistem çeşitliliği olmak üzere üç düzeye sahiptir. olur. Gölün alt kısımlarına... ulaşamaz. Sudaki... miktarının azalmasına bağlı olarak birçok canlı ölür. Bu kirliliğe... denir. Su kirliliğinin önlenmesi için doğal... korunmalı,... arıtılmalıdır. Zararlıları öldürmek için kullanılan... ler doğru ve uygun dozda kullanılmalıdır. 2. Habitatların parçalanması, aşırı avlanma ve ortama yabancı türlerin sokulması biyolojik çeşitliliği azaltır. 3. Tür çeşitliliği, bir türdeki bireylerin farklılığını ifade eder. 4. Yeryüzünün geniş alanlarında yayılış gösteren ve karakteristik özelliklere sahip olan türlere endemik tür denir. 5. Biyolojik çeşitliliğin korunması için çayır, mera ve yaylaların aşırı ve düzensiz otlatılması önlenmelidir. 210
11 12 10 9 8 7 6 5 2 3 4 ÜNİTE 3 1. günefl fl k z l ötesi fl nlar 2. Göllerde, azot ve fosfor tuzlarının artmasına bağlı olarak ortaya çıkan ötrofikasyonda gerçekleşen olayları sırasıyla yazınız. I. II. GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI III. sera gazlar Sera 3. Aşağıda çevre kirliliklerini önlemek için alınacak tedbirlerle ilgili olarak verilen ifadelerden doğru olanların yanındaki kutucuğa D, yanlış olanların yanındaki kutucuğa Y harfi yazınız. 1. Hava kirliliğini önlemek için, ısıtmada doğalgaz kullanımı yerine fosil yakıtların tüketimi arttırılmalıdır. Sera etkisi ile ilgili olarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız. a) Atmosferde bulunan hangi gazlar sera etkisine neden olur?... b) Sera etkisi olmasaydı, yeryüzündeki yaşamsal faaliyetler bu durumdan nasıl etkilenirdi?...... c) Atmosferde sera etkisini ortaya çıkaran gazların miktarının artması sonucu dünyada meydana gelen değişime ne ad verilir?... 2. Su kirliliğini önlemek için, doğada parçalanmaları zor olduğundan deterjan kullanımı azaltılmalıdır. 3. Toprak kirliliğini önlemek için, tarım amacıyla kullanılan bölgelerde sanayi tesisleri kurulmalıdır. 4. Radyasyon kirliliğini önlemek için, nükleer silah denemeleri yasaklanmalıdır. 5. Besin kirliliğini önlemek için besinler uzun süre tüketilmeden bekletilmelidir. 6. Işık kirliliğini önlemek için, uygun güçte ve verimi yüksek aydınlatma araçları kullanılmalıdır. 7. Erozyonun önlenmesi için, tarım alanları nadasa bırakılmamalı, uygun bitki türlerinin dönüşümlü ekimi yapılmalıdır. 8. Orman yangınlarının önlenmesi için yaz aylarında ormanlara giriş ve çıkışlar denetimsiz olmalıdır. 9. Yaban hayatının tahribinin önlenmesi için canlıların doğal yaşam alanları korunmalıdır. 10. Ses kirliliğinin önlenmesi için, sanayi tesisleri şehir dışında kurulmalı ve gürültü ölçümleri yapılmalıdır 211
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 4. CO2 deriflimi (ppm) ( ) 390 0.90 380 0.75 370 360 350 340 330 320 S cakl k Yukarıdaki grafikte, 1958 2000 yılları arasında atmosferdeki CO 2 artışı ve ortalama sıcaklıkların değişimi verilmiştir. Grafiğe göre, aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanındaki kutucuğa (3), yanlış olanların yanındaki kutucuğa ise (X) işaretini koyunuz. CO2 0.60 0.45 0.30 0.15 300 0.45 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Y l a. Atmosferdeki toplam CO 2 miktarı ve ortalama sıcaklık 1958 2000 yılları arasında artış göstermiştir. b. Atmosferdeki CO 2 miktarı ile sıcaklık değişimi arasında doğru orantı vardır. c. Atmosferin ozon tabakasının kalınlığı 1985 yılından sonra azalmıştır. d. 1960 2000 yılları arasında dünyanın ortalama sıcaklığı 1ºC artmıştır. 0 0.15 310 0.30 S cakl ktaki farkl l k ( C) ( ) 6. Ekolojik ayak izi kavramını tanımlayarak, dünya nüfusunun artışının ekolojik ayak izine etkilerini yazınız. 7. Erozyon kavramı ile ilgili aşağıdaki ifadelerden doğru olanların yanındaki kutucuğa (4), yanlış olanların yanındaki kutucuğa ise (X) işaretini koyunuz. 5. Aşağıda küresel ısınmanın beklenen etkileri ile ilgili verilen kavramları boşluklara uygun şekilde yerleştirerek eksikleri tamamlayınız. Buzul Deniz seviyesi İklim Su Tarımsal üretim Hayvan a) Kutuplardaki...ların erimesi b)...nin yükselmesi c) Bazı bölgelerin...lar altında kalması d)...in azalması e)...değişiklikleri f) Birçok bitki ve...türünün neslinin tükenmesi 1. Yerkabuğunun üst katmanlarının çeşitli dış etmenlerle bir yerden başka bir yere taşınması veya eritilmesine erozyon denir. 2. Bitki örtüsünden yoksun yerlerdeki toprak tabakası akarsular tarafından korunarak, erozyon hızını azaltır. 3. Erozyonun en önemli sonuçlarından biri tarım arazilerinin azalmasıdır. 4. Erozyon ile taşınan toprağın baraj göllerine dolması, barajların su tutma kapasitesini azaltarak baraj verimini düşürür. 5. Tarım alanlarının bir yıl ekilip, diğer yıl nadasa bırakılması erozyon riskini artırır. 6. Arazisi eğiminin fazla olması, gevşek toprak yapısı ve yıllık yağış ortalamalarının fazla olması gibi etkenler erozyon riskini azaltır. 7. Erozyonun önlenmesi için yanlış ekim, sulama, toprak işleme yöntemleri önlenmelidir. 8. Erozyon sonucunda, yararlı toprak katmanlarını kaybeden arazilerde çölleşme başlar. 212
1. Ozon tabakasının incelmesi, asit yağmurları, sera etkisi ve küresel ısınma gibi sorunların temel kaynağı aşağıdaki kirlilik çeşitlerinden hangisidir? A) Toprak kirliliği B) Işık kirliliği C) Su kirliliği D) Radyasyon kirliliği E) Hava kirliliği 2. Ses kirliliğinin insan sağlığı üzerinde yol açtığı, I. yüksek tansiyon, II. uyku düzeninin bozulması, III. geçici ya da sürekli işitme kaybı, IV. davranış bozuklukları durumlarından hangileri fizyolojiktir? A) I ve II B) II ve III C) I ve III D) II ve IV E) III ve IV TEST 1 5. Küresel ısınmaya neden olan sera gazlarının miktarındaki artışta, I. fosil yakıtların tüketimi, II. ormanların yok edilmesi, III. sanayileşmenin artması, IV. hızlı nüfus artışı faktörlerinden hangileri etkilidir? A) I ve II B) II ve IV C) III ve IV D) I, II ve III E) I, II, III ve IV 6. Aşağıdakilerden hangisi doğal radyasyon kaynaklarından biridir? A) Cep telefonları B) Röntgen ve tomografi cihazları C) Yerkabuğundaki toryum ve uranyum elementleri D) Bilgisayar ve televizyonlar E) Nükleer silahlar ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 3. Besin maddelerinde, I. tarımsal ilaçlar, II. plastik besin ambalajları, III. gıda katkı maddeleri etmenlerinden hangileri fiziksel veya kimyasal kirlenmeye yol açabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I, II ve III 7. Çevremizde meydana gelen, I. ormanlık alanların genişlemesi, II. endüstriyel alanların artması, III. motorlu taşıt kullanımının artması durumlarından hangileri atmosferdeki CO 2 miktarının artışına neden olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 4. Toprak kirliliğine, I. sanayi atıklarının arıtılmadan toprağa verilmesi, II. yeşil alanların ve ormanların yok edilmesi, III. sıralı ekim yapılması uygulamalarından hangileri neden olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 8. Aşağıdakilerden hangisi, ozon tabakasının incelmesinde en büyük etken olan kloroflorokarbon (CFC) adı verilen kimyasal maddelerden birisi değildir? A) Plastik köpükler B) Ağır metal iyonları C) Spreyler D) Aerosoller E) Yangın söndürücüler 213
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 9. Orman yangınları, I. erozyon, II. hava kirliliği, III. topraktaki tüketici canlı sayısının artması durumlarından hangilerine neden olur? A) Yalnız I B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III 10. Bir tarım alanındaki bitki örtüsünün çeşitli nedenlerden dolayı ortadan kaldırılması, I. erozyonla toprak kaybının artması, II. toprak verimliliğinin artması, III. toprağın su tutma kapasitesinin azalması durumlarından hangilerine neden olamaz? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 13. Aşağıdaki etkinliklerden hangisi bir kişinin karbon ayak izi artışına en az etki yapar? A) Bilgisayar kullanması B) Fosil yakıt tüketmesi C) Televizyon izlemesi D) Toplu taşıma aracı kullanması E) Beslenmesi 14. Aşağıdaki grafik, Hawaiʼde büyük yerleşim alanlarından uzak olan istasyonlarda yapılan ölçümler sonucu, 1958 2000 yılları arasında atmosferdeki CO 2 miktarı ve sıcaklık artışındaki değişimi göstermektedir. CO2 deriflimi (ppm) ( ) 390 0.90 380 0.75 370 360 350 340 330 S cakl k CO2 0.60 0.45 0.30 0.15 0 S cakl ktaki farkl l k ( C) ( ) 320 0.15 310 0.30 300 0.45 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 Y l 11. Aşağıdakilerden hangisi erozyonu önlemek için alınacak tedbirlerden birisi değildir? A) Verimli tarım alanlarının nadasa bırakılması B) Eğimli tarım alanlarındaki tarlaların eğime dik sürülmesi C) Aşırı otlatmanın yapılmaması D) Mevcut bitki örtüsünün korunması E) Yanlış ekim, sulama ve yanlış toprak işleme uygulamaların önlenmesi Buna göre, I. Atmosferin ortalama sıcaklığı 1958 2000 yılları arasında artış göstermiştir. II. 1960 yıllında 320 ppm olan CO 2 yoğunluğu, 2000 yılında 368 ppmʼ e yükselmiştir. III. Ozon tabakasının kalınlığı 2000 yılında maksimum değerine ulaşmıştır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 12. Yaban hayatının tahribi, I. bazı canlı türlerinin neslinin tükenmesi, II. bazı canlı türlerinin doğal yaşama alanını kaybetmesi, III. bazı canlı türlerinin sayısının kontrolsüzce artması durumlarından hangilerine neden olabilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 15. Küresel ısınmaya, I. bitki örtüsünün tahribi, II. hayvan türlerinin yok olması, III. CO 2 gazının aşırı artarak atmosferde birikmesi durumlarından hangileri neden olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 214 1) E 2) C 3) E 4) C 5) E 6) C 7) D 8) B 9) C 10) B 11) A 12) E 13) D 14) C 15) C
1. Aşağıdakilerden hangisi günlük yaşantı içinde yapılan ve ekolojik ayak izinin küçülmesine neden olan faaliyetlerden birisi değildir? A) Fosil yakıt kullanımını artırmak B) Gereksiz su tüketiminden kaçınmak C) Toplu taşıma araçlarını tercih etmek D) Geriye dönüşebilir maddelerin kullanımını artırmak E) Enerji tüketimini en aza indirmek 2. Atmosferdeki kirletici gazlardan azot ve kükürt içerenlerin su buharı ile tepkimeye girerek oluşturdukları nitrik asit ve sülfürik asitin yağmur sularına karışması ile oluşan asit yağmurlarının toprağa karışması sonucu, I. topraktaki kullanılabilir magnezyum, potasyum ve kalsiyum gibi elementlerin azalması, II. canlı gelişiminin olumsuz etkilenmesi, III. toprak phʼsının yükselmesi durumlarından hangileri gözlenir? TEST 2 5. Ozon tabakasının incelmesine, I. kloroflorokarbon (CFC) gazlarının kullanımı, II. yeryüzüne ultraviyole ışınlarının ulaşması, III. asit yağmurlarının artması faktörlerinden hangileri neden olur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 6. Türkiyeʼdeki biyolojik çeşitliliğin zengin olmasında, I. iklimsel çeşitlilik, II. yükselti farklılıkları, III. enlem faktörlerinden hangileri etkilidir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III 3. Günlük yaşantımızda kullandığımız kaynakların, enerjinin, ham maddenin üretilmesi ve oluşturduğumuz atıkların etkisiz hale getirilmesi için gerekli kara ve deniz alanını ifade eden kavram aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir? A) Sera etkisi B) Ekolojik ayak izi C) Ötrofikasyon D) Karbon ayak izi E) Küresel ısınma 7. Doğal çevrenin bozulmasında ve kirliliğin oluşmasında aşağıdakilerden hangisi en az etkilidir? A) Endüstriyel atıklar B) Besin atıkları C) Nükleer atıklar D) Tıbbı atıklar E) Kloroflorokarbonlar 4. Bir göl suyunun niteliğini değiştiren aşağıdaki olaylardan hangisi ötrofikasyona neden olur? A) Kükürtdioksit ve azotoksitin hava nemiyle birleşip, göle asit yağmurları şeklinde karışması B) Kirli ve deterjanlı suların göllere karışması C) Göle karışan azot ve fosfor bileşiklerinin bazı bitki ve alglerde kontrolsüz çoğalmaya neden olması D) Tarım ilaçları ve yapay gübrelerin topraktan yıkanarak sulara karışması E) Kanalizasyon sularının göllere karışması 8. Aşağıdakilerden hangisi hava kirliliğini azaltmak için alınabilecek biyolojik önlemlerden biridir? A) Ağaç dikmek B) Fabrika bacalarına filtre takmak C) Kömür ve petrol kullanımını azaltmak D) Fabrikalara arıtma tesisi kurmak E) Radyasyonlu atıkları ayrı toplayarak etkisiz hale getirmek 215
ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 9. Endemik bir tür ile ilgili, I. Belirli bir coğrafik bölgenin sınırları içerisinde yayılış gösterir. II. Yayılış gösterdiği bölgeler çeşitlilik gösterir. III. Neslinin tükenme tehlikesi yüksektir. yargılarından hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) I ve III 10. Aşağıdakilerden hangisi yenilenebilir enerji kaynaklarından birisi değildir? A) Güneş B) Su C) Petrol D) Rüzgar E) Jeotermal 11. Erozyon olayının en önemli nedeni (I) ve en önemli sonucu (II) aşağıdakilerden hangisinde doğru verilmiştir? A) Bitki örtüsünün zarar görmesi B) Tarım arazilerinin azalması C) Hayvanların sayıca azalması I II Tarım arazilerinin azalması Yerkabuğunun erimesi Tarım alanlarının nadasa bırakılması D) Orman yangınları Bitki örtüsünün zarar görmesi 13. Ekolojik ayak izi kavramı ile ilgili, I. Gelişmiş ülkelerde büyüklüğü ortalamanın oldukça altındadır. II. Yerkürenin taşıma kapasitesi hoşgörüsünün ne kadar aşıldığı konusunda öngörü sağlar. III. Belirli bir nüfusun doğaya yükünü ölçmek için uygulanan bir hesaplama yöntemidir. ifadelerinden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III 14. Aşağıdakilerden hangisi radyasyon kirliliğinin önlenmesi için alınacak tedbirlerden birisi değildir? A) Nükleer atıkların güvenli bir yerde depolanması B) Kloroflorokarbon içeren maddelerin kullanımının azaltılarak, ozon tabakasının korunması C) Dünyada nükleer silah denemelerinin yasaklanması D) Sebze ve meyvelerin tüketilmeden önce yıkanması E) Röntgen ve tomografi cihazı kullanımı sırasında gerekli tedbirlerin alınması 15. Aşağıdaki grafikte, tarım zararlılarını yok etmekte kullanılan DDTʼnin toprakta ve küçük balıklardaki birikimi verilmiştir. Miktar DDT kullan m E) Bitki örtüsünün zarar görmesi Orman yangınları Küçük bal kta DDT birikimi Toprakta DDT birikimi 12. Yenilenemez nitelikteki doğal kaynaklar ile ilgili, I. Kullanıldıktan sonra yenilerinin oluşması için çok uzun zamana ihtiyaç vardır. II. Petrol, doğal gaz ve madenler kullanıldıkça tükenen ve kullanım hızlarıyla orantılı bir biçimde oluşması mümkün olmayan kaynaklardır. III. İnsan faaliyetlerinden etkilenmeyen daimi doğal kaynaklardır. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız II B) Yalnız III C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III Buna göre, I. DDT kullanımının durmasıyla birlikte, toprakta bu maddeye rastlanmaz. II. Toprakta ve küçük balıklarda, DDT birikimi aynı zaman aralığında maksimum düzeye ulaşır. III. DDT kullanım miktarı ile küçük balıktaki birikim miktarı ters orantılıdır. ifadelerinden hangileri yanlıştır? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III Zaman 216 1) A 2) C 3) B 4) C 5) A 6) E 7) B 8) A 9) E 10) C 11) A 12) C 13) A 14) D 15) E
DERS NOTLARI ÜNİTE 3 GÜNCEL ÇEVRE SORUNLARI 217
Çözümleri Çözümleri 218
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 1 Bilim, Canlıların Ortak Özellikleri ve İnorganik Bileşikler 1. I. Hücresel yapı II. Metabolizma III. Adaptasyon 1 Bölüm 1 Bilim, Canlıların Ortak Özellikleri ve İnorganik Bileşikler 1. 1. Doku 2. Organel 3. Hücre 4. Molekül 5. Organ 6. Organizma 2 2. a) D b) Y c) D d) D e) Y f) D 3. g) Y h) D ı) D j) D Prokaryot hücre 8 1, 2, 3, 4 Ökaryot hücre 5, 6, 7 2. 1 b 2 a 3 d 4 c 3. 1) X 2) 3) X 4) 5) 6) X 7) X 8) X 9) X 10) 4. a) D b) D c) Y d) D 4. 1) Su 2) Asitler 3) Bazlar 4) Mineraller 5) Tuzlar 1) Karbonhidratlar 2) Yağlar 3) Proteinler 4) Enzimler 5) Vitaminler 6) Nükleik asitler 7) ATP İnorganik Madeler Organik Maddeler 5. 1) Metabolizma, 2) Solunum, 3) Adaptasyon, 4) Boşaltım, 5) Üreme, 6) Homeostasi 5. A. III B. I C. II 6. a) Üretici canlılar I, II ve III b) Tüketici canlılar II ve III 6. Efleyli üreme Efleysiz üreme 3, 4 1 2, 5 7. a) yapım, b) yıkım c) yapım d) yıkım e) yıkım f) yapım 7. 2 Kalsiyum 4 Fosfor 1 Klor 8. a) D b) D c) D d) Y e) Y f) D g) Y h) D ı) Y j) D 3 Potasyum 8. Verilen metindeki kavramlar sırasıyla; prokaryot, ökaryot, ribozom, DNA, amino asit, protein şeklinde olmalıdır. 219
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 2 Enerji Veren Besinler Bölüm 2 Enerji Veren Besinler 1 2 1. a) Glikojen b) Glikoz molekülünün solunumda ilk tercih edilen molekül olmasının nedeni yıkımının kısa sürede ve kolay gerçekleşebiliyor olmasıdır. c) Glikoz bitkisi hücrelerinde selüloz yapı polisakkaritini, hayvan hücrelerinde ise kitin yapı polisakkaritini oluşturur. d) Kapalı formülleri aynı, açık formülleri farklı olan bileşiklere izomer bileşik denir. Glikoz molekülüne izomer olan bileşikler fruktoz ve galaktozdur. 1. a) 1 b) 4 c) 5 d) 7 e) 3 f) 8 g) 9 h) 2 ı) 6 2. 1) + 2) + 3) + 4) 5) + 3. A) B) Ya asidi miktar Su miktar 2. 1) Bitki 2) Kitin 3) Depo maddesi 4) Selüloz Ya miktar C) D) Gliserol miktar Ester ba say s Zaman 3. a) D, b) Y, c) D, d) D, e) Y, f) D, g) Y, h) D, ı) D, j) D Ya miktar Zaman 4. a) Glikozit bağı b) Dehidrasyon tepkimesi 4. Yağ asidi miktarının arttığı reaksiyonlar: II ve III Yağ asidi miktarının azaldığı reaksiyonlar: I ve IV c) Hidroliz tepkimesi 5. Doymuş yağ asitleri Doymamış yağ asitleri 5. I II III 6. Monosakkaritler Disakkaritler 2, 4, 7 3 1, 5, 6, 8 1) Karbon atomları arasında tek bağ bulunur. 2) Hayvansal kaynaklıdırlar. 3) Kimyasal yapıları düz zincirler şeklindedir. 1) Karbon atomları arasında çift bağ bulunur. 2) Bitkisel kaynaklıdırlar. 3) Kimyasal yapıları dallanmış bir yapı gösterir. 6) Ya lar Proteinler 2, 6 1, 3 4, 5, 7 7. a) I. tüp 20 glikoz b) II. tüp 6 glikoz, 6 galaktoz c) III. tüp 4 glikoz, 4 fruktoz 7. 1) Y, 2) D, 3) D, 4) Y, 5) D, 6) Y 7) D, 8) D, 9) Y, 10) D 220
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 2 Enerji Veren Besinler Bölüm 2 Enerji Veren Besinler 3 4 1. 1 H 2 1. I B H O II A H N C C OH III C Amino grubu 3 R Karboksil grubu 2. Grafikler Tepkime tipi Radikal 1. Glikoz Dehidrasyon grup 2. Glikoz ve fruktoz Hidroliz 2. 1 Amino asit dizilişlerinin farklı olması. 2 Amino asit sayılarının farklı olması. 3 Amino asit çeşitlerinin farklı olması. 3. Glikoz Hidroliz 3. a) D, b) D, c) D, d) Y, e) D f) Y, g) D, h) D, ı) Y 3. a) D, b) Y, c) D, d) Y, e) Y, f) D, g) D 4. X Hormon proteinleri Y Destek 4. 1) Tripeptit 2) Amino asit + Amino asit 3) 3 Yağ asidi + 1 Gliserol 4) Laktoz 5) (n) Glikoz 6) Glikoz + Fruktoz Z Kasılma proteinleri T Reseptör proteinler 5. 1. Sıcaklık, ph, tuz derişimi ve basınç gibi çevresel etkenlerin değişimi protein yapısını bozar. Bu olaya denatürasyon denir. 2. Proteinin yapısını bozan çevresel değişimler az ise, protein eski şeklini alabilir. Bu olaya renatürasyon denir. 3. Yumurtanın pişirilmesi sonucu katılaşması bir denatürasyon olayıdır. 6. a) 9, b) 1, c) 4, d) 5, e) 3, f) 2 g) 7, h) 6, ı) 8 7. 1), 2) X, 3) X, 4), 5), 6) X 7), 8) X, 9), 10) 8. Amino asitlerin amfoter özellikleri sayesinde hücrelerdeki ph belirli sınırlar içinde tutulup canlılarda homeostasinin devamlılığı sağlanır. 5. a) Organik b) Organik c) İnorganik d) Organik 6. 1. Glikozit bağı 2. Peptit bağı 3. Ester bağı 7. a) 5 ve 6, b) 7 ve 9, c) 1, 2, 3, 4, 7, 8 ve 9, d) 1 ve 8, e) 5, 8. a) 100 su, 100 glikozit bağı b) 15 su, 15 ester bağı c) 29 su, 29 peptit bağı 221
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 2 Enerji Veren Besinler Bölüm 3 Enzimler ve Vitaminler 5 1 1. 1 Enerji kaynağı olanlar a, b ve c 2 Yapı maddesi olanlar a, b, c ve e 3 Enzimlerin yapısına katılma c ve e 2. A Glikoz B Glikozit bağı C Ester bağı D Amino asit 1. 1) Y, 2) D, 3) D, 4) Y, 5) D, 2. I Ürün II Substrat III Enzim substrat kompleksi IV Serbest enzim 3. 1) D, 2) Y, 3) D, 4) Y, 5) D, 6) D, 7) D, 8) Y, 9) D, 10) Y 4. 1. Organik yapılı kofaktör (koenzim) 2. İnorganik yapılı kofaktör 3. 1 c 2 b 3 a 4. A Protein B Karbonhitrat C Yağ 5. A Karbonhidrat B Yağ C Protein 5. t 1 t 2 zaman aralığı: Sıcaklığı optimuma yaklaştırmak Ortama aktivatör madde eklemek t 2 t 3 zaman aralığı: Optimum olan sıcaklığı azaltmak Ortamın ph değerini değiştirmek 6. Enzimler etkinliklerini suyun varlığında gerçekleştirir. Hücrede su kaybının olması enzimlerin faaliyetlerini engelleyeceğinden bunların ilişkili olduğu biyokimyasal olaylar da durur. Verilen örnekte kurutma işlemi kayısı hücrelerinde bulunan su miktarını azaltır. Bu durum çürümeye neden olan enzimlerin faaliyetini engelleyeceğinden, kuru kayısılar bozulmadan uzun süre saklanabilir. 6. Polisakkarit : 99 su harcanmıştır. Yağ : 75 su harcanmıştır. Protein : 114 su harcanmıştır. 7. Amino asit miktarı I. tüp II. tüp III. tüp 7. a) I. Bölme Glikojen II. Bölme Laktoz b) I. Bölme Glikojen, glikoz, ve galaktoz II. Bölme Laktoz, galaktoz ve glikoz 8. 1. Primer yapı 2. Tersiyer yapı 3. Kuaterner yapı 4. Sekonder yapı Zaman 8. a) Suda çözünen vitaminler (B ve C) Fazlası depolanamadığından idrarla atılır. Gereksinim duyulan miktarları günlük diyet ile karşılanmalıdır. Eksiklik belirtileri çabuk ortaya çıkar. b) Yağda çözünen vitaminler (A, D, E ve K) Fazlası karaciğerde depolanır. Aşırı miktarda alınmaları zehirlenmeye neden olabilir. Besinlerle yeterli yağ alınmazsa emilim oranları azalır. 222
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 3 Enzimler ve Vitaminler 1. Takım halinde çalışan enzimlerde miktarı belirli bir düzeye ulaşan son ürün, ilk enzime bağlanarak, enzimin substratla tepkimeye girmesini engeller ve tepkime durur. Böylece son ürünün aşırı miktarda üretimi engellenir. Bölüm 3 Enzimler ve Vitaminler 2 1. 1) D 2) D 3) Y 4) Y 5) D 6) Y 3 2. b D vitamini c E vitamini d K vitamini e C vitamini f B 1 vitamini g B 3 vitamini 3. 1) Enzim substratını tanıma aşamasındadır. 2) Substrat enzimin aktif bölgesine geçici olarak bağlanır ve enzim substrat kompleksi oluşur. 3) Substrat ürüne dönüşür ve ürün reaksiyondan ayırılır. 4) Enzim hiçbir değişikliğe uğramaz. 4. Vitaminler ile ilgili metne ait anahtar kelimeler sırasıyla; bitki, hayvan, provitamin, aktif, koenzim, enzim olmalıdır. 5. 1) D, 2) D, 3) Y, 4) D, 5) Y, 6) Y, 7) D, 8) Y, 9) D, 10) D, 11) D, 12) D 6. Nişasta ve selüloz molekülleri polimer yapıda olduklarından hücre zarından geçemezler. Bu nedenle otçul hayvanlar beslenme yoluyla aldıkları nişasta ve selülozu hücre dışında sindirerek glikoza çevirirler. Glikoz molekülleri monomer yapılı olduklarından hücre zarından geçer ve karaciğer gibi organlara ait hücrelerde bulunan enzimler tarafından glikojene dönüştürülürler. 7. A) B) C) Tepkime hızının, enzim miktarı sabitken, sürekli artan substrat deriflimine ba lı de iflimi Tepkime hızının, sürekli artan sıcaklık miktarına ba lı de iflimi Tepkime hızının, substrat miktarı yeterli iken sürekli artan enzim deriflimine ba lı de iflimi Tepkime hızı Tepkime hızı Tepkime hızı Substrat deriflimi Sıcaklık Enzim deriflimi 2. 3 5 2 1 4 3. I Enzimsiz ortamda gerekli olan aktivasyon enerjisi II Enzimli ortamda gerekli aktivasyon enerjisi III Serbest enerji 4. a) I b) En hızlı oksijen çıkışı II nolu deney tüpünde olur. Karaciğerin ezilmesi, deney tüpüne geçen katalaz miktarını artırır. Enzim miktarının artması tapkimenin hızlı olmasını sağlar. c) II = III 5. I. Ortamda E ve C maddeleri birikir. II. Ortama F maddesi ilave edilmelidir. 6. 1) Y, 2) D, 3) D, 4) Y, 5) Y, 6) D, 7) D, 8) D, 9) Y, 10) Y, 11) D, 12) D 7. A) Su miktar B) Glikoz miktar C) Zaman 8. a Ürün miktarı: I > IV > III > II Serbest enzim miktar b Enzim miktarı: I > III > II > IV Zaman Zaman 8. X C vitamini Y A vitamini 223
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 3 Enerji Veren Besinler 1. Yüksek sıcaklık hücrelerde aktivasyon enerjisini düşürmek için kullanılmaz. Çünkü, sıcaklığın artması hücre yapısını oluşturan proteinlerin bozulmasına neden olur ve hücre zarar görür. Bölüm 4 Nükleik Asitler ve ATP 4 1. I. Fosfat grubu II. Deoksiriboz şekeri III. Pürin bazı IV. Pirimidin bazı 1 2. 1) D, 2) D, 3) Y, 4) D, 5) D, 3. 6) Y, 7) D, 8) D, 9) Y, 10) D A) Substrat B) Ürün I. tüp miktar miktar II. tüp III. tüp Zaman Zaman 4. 1), 2) X, 3) X, 4), 5) X, 6) X 2. DNA 1. Adenin deoksiribonükleotit (I VII VI) 2. Timin deoksiribonükleotit (III VII VI) 3. Guanin deoksiribonükleotit (IV VII VI) 4. Sitozin deoksiribonükleotit ( VIII VII VI) RNA 1. Adenin ribonükleotit (I II VI) 2. Urasil ribonükleotit (V II VI) 3. Guanin ribonükleotit (IV II VI) 4. Sitozin ribonükleotit (VIII II VI) 3. 1) D, 2) D, 3) Y, 4) D, 5) Y, 6) D, 7) D, 8) Y, 9) Y, 10) D 5. Mineraller Vitaminler 1. + 2. 3. + + 4. + + 5. + + 4. a) Nükleozit b) Nükleotit c) Gen d) Nükleik asit 5. Pürin bazlar Pirimidin 1, 2 3, 6 4, 5 bazlar 6. 1) D, 2) Y, 3) Y, 4) D, 5) D 6. Timin ve adenin nükleotitleri arasında 2, guanin ve sitozin nükleotitleri arasında 3 zayıf hidrojen bağı bulunur. Şemada verilen DNA bölümünde 15 hidrojen bağı vardır. 7. a) Yağda çözünen vitaminler: A, D, E ve K Suda çözünen vitaminler: B ve C b) B ve C vitaminleri c) B ve K vitaminleri. 8. Şekil 1ʼ de enzim kullanılmadığı için, sükrozun glikoz ve fruktoza parçalanması için gerekli olan aktivasyon enerjisi fazla olup, reaksiyon yavaş gerçekleşir. Şekil 2ʼ de enzim kullanıldığı için, aktivasyon enerjisi azaldığından sükrozun parçalanması daha hızlı olur. 7. 1), 2) X, 3), 4), 5) X, 6) X 8. Metindeki boşluklara gelecek anahtar kelimeler sırasıyla; DNA prokaryot ökaryot hidrojen adenin timin guanin sitozin fosfodiester şeklinde olmalıdır. 9. ATP ADP + H 2 O ADP + P i + Enerji + H 2 O AMP + P i + Enerji 224
ÜNİTE 1 Yaşam Bilimi Biyoloji Çözümleri Bölüm 4 Nükleik Asitler ve ATP 1. a) İki zincirin bir arada kalmasını sağlayan yapılar zayıf hidrojen bağlarıdır. Adenin ile Timin arasında 2ʼli, Sitozin ile Guanin arasında 3ʼlü hidrojen bağları kurulur. b) Toplam nükleotit sayısı = Toplam fosfat sayısı = Toplam şeker sayısı = Topam baz sayısı 2 Bölüm 4 Nükleik Asitler ve ATP 1. I. ATP II. Deoksiriboz III. RNA IV. A, G, S, U 2. 1), 2), 3) X, 4), 5), 6) X, 7) X, 8), 9) X, 10) 3 2. Özellik Molekül DNA RNA Nükleotit çeşidi A, G, S, T A, G, S, U Pentoz çeşidi Deoksiriboz Riboz Zincir sayısı Çift Tek 3. 1. pirimidin 2. fosfoester 3. replikasyon 4. hidrojen 5. pürin 6. glikozit 4. 960 3. 1), 2) X, 3), 4), 5), 6), 7) X, 8) 1 4. 1) 1 2) 3) 2 4) 1, 1 5) 1 2 5. a. II b. III c. I 6. 1. Substart düzeyinde fosforilasyon 2. Oksidatif fosforilasyon 3. Fotofosforilasyon 4. Kemofosforilasyon 7. 1), 2) X, 3), 4), 5), 6), 7) X 8. Görevi Hücre bölünmesi ve protein sentezini denetler sentezini Hücrede protein yürütür Replikasyon Yapar Yapamaz DNA 2 5 9 8 1, 7 4, 6 3 ATP RNA 5. 6. 2. Timin deoksirbonükleotit 3. Guanin ribonükleotit 4. Urasil ribonükleotit 5. Sitozin deoksiribonükleotit 6. Adenin ribonükleotit 7. Ekzergonik tepkime Enerjinin açığa çıktığı olaylardır. Oksijensiz ve oksijenli solunum reaksiyonları örnek olarak verilebilir. 8. Adenin nükleotidi 3 Timin nükleotidi 1 Guanin nükleotidi 2 Sitozin nükleotidi 3 9. a) 4n b) 4n c) 8n Endergonik tekime Enerjinin harcandığı olaylardır. Biyosentez reaksiyonları, aktif taşıma ve sinirsel iletim gibi olaylar örnek olarak verilebilir A T G C T A G A C T T A T A C 225
ÜNİTE 2 Canlılar Dünyası Çözümleri Bölüm 1 Hücre Zarı ve Madde Geçişi 1 Bölüm 1 Hücre Zarı ve Madde Geçişi 2 1. I. Glikoprotein II. Fosfolipit III. Kolesterol IV. Glikolipit V. Protein 2. Pasif tafl ma Aktif 3. t 1 : Hipertonik t 2 : Hipotonik t 3 : İzotonik t 4 : Hipotonik tafl ma 2, 3 4, 7 1, 5, 6, 8 4. a) İ: Hidrofobik: Suyu sevmeyen kısımdır. Suya temas etmez. İİ: Hidrofilik: Suyu seven kısımdır. Suya temas eder. b) Fosfolipitlerin gliserol başları hidrofilik, yağ asitlerinden oluşan kuyrukları ise hidrofobiktir. c) D vitamini yağda çözündüğü için fosfolipit tabakasından geçebilir. C vitamini suda çözündüğü ve iki fosfolipit tabaka arasında su bulundamadığı için, fosfolipit tabakasından geçemez. 5. 1) Y, 2) D, 3) Y, 4) D, 5) D, 6) Y 6. 1) Y, 2) Y, 3) D, 4) Y, 5) D 7. a) I: Doku sıvısı II: Hücre zarı III: Sitoplazma b) Aktif taşıma c) E: Taşınacak maddenin (R) taşıyıcı proteine (T) bağlanmasını sağlayan enzim T: R maddesini taşıyan protein F: Taşınan maddenin taşıyıcı proteinden ayrılmasını sağlayan enzim 1. a) Aktif taşıma ile alınabilecek maddeler: Glikoz ve B vitamini b) Pasif taşıma ile alınabilecek maddeler: Yağ asiti 2. 1) Sitoplazmadaki Na + zarda kendine özgü proteine bağlanır. 2) ATP harcanması ile zardaki protein şekil değişikliğine uğrar. 3) Şekil değiştiren protein Na +ʼu hücre dışına bırakır. 4) Na +ʼu bırakan taşıyıcı protein hücre dışındaki K +ʼa bağlanır ve K +ʼun bağlanması proteinin yapısındaki fosfat grubunun ayrılmasını kolaylaştırır. 5) Fosfatını kaybeden taşıyıcı protein başlangıçtaki şekline geri döner. 6) Taşıyıcı proteinden ayrılan K + hücre içine girer. 3. Bitki hücrelerindeki su alış verişine ait olan metindeki boşluklara gelecek anahtar kelimeler sırasıyla; hipertonik, plazmoliz, hipotonik, deplazmoliz, turgor ve ozmotik şeklinde olmalıdır. 4. Hücre zarının bir bileşeni olan glikoprotein molekülleri hücrelerin birbirini tanımasında, hücre zarının seçici geçirgenliğinde ve hormonların hücreye alınmasında görevlidir. ACTH ile ilgili glikoproteinler (reseptör) sadece böbrek üstü bezinin korteks kısmındaki hücrelerin zarlarında bulunduğundan, bu hormon sadece bu bölgede etkili olur. 5. a) I: Basit difüzyon II: Kolaylaştırılmış difüzyon III: Aktif taşıma b) Sıcaklığın sürekli artırılması II ve III numaralı taşıma biçimlerini olumsuz etkiler. Çünkü bu taşınımlar sırasında kullanılan enzim ve taşıyıcı proteinler yüksek sıcaklıkta denatüre olur ve görev yapamaz. c) I ve II 6. Su yo unlu u 7. II > IV > V > I > III t 1 K hücresi L hücresi M hücresi Zaman 8. 1) X, 2), 3), 4), 5) X, 6) 8. 1) D, 2) D, 3) Y, 4) Y, 5) D, 6) D 226
ÜNİTE 2 Canlılar Dünyası Çözümleri Bölüm 1 Hücre Zarı ve Madde Geçişi 3 Bölüm 1 Hücre Zarı ve Madde Geçişi 4 1. I. taşıma biçimi: Endositoz II. taşıma biçimi: Aktif taşıma III. taşıma biçimi: Ozmoz IV. taşıma biçimi: Difüzyon 2. Bitkilerin kök hücreleri ozmotik basıçları sayesinde topraktan aldıkları su ve mineralleri ksilem boruları ile yapraklara taşırlar. Yaprak hücreleri bu suyu fotosentezde kullanarak organik besinleri üretir ve bitki canlılığını devam ettirir. Birinci bitki bu işlemleri yapabildiği için canlı kalmıştır. İkinci bitkinin toprağına dökülen tuzlu su, toprağın ozmotik basıncını artıdığından, bitki köklerindeki su ozmozla toprağa geçer. Su kaybeden bitki fotosentez yapamadığı için bir süre sonra ölür. 1. a) 2 ve 6 b) 1, 4 ve 5 c) 2 d) 3 e) 1, 3, 4 ve 5 3. Özellik Endositoz Ekzositoz 2. 1) D, 2) Y, 3) D, 4) D, 5) Y, 6) Y Taşıma yönü (Hücere içine/hücre dışına) Hücre içine Hücre dışına Taşıma molekül (Polimer / Monomer) Polimer Polimer Gerçekleştiği hücre çeşidi (Bitki / Hayvan) Hayvan Bitki ve hayvan 3. t 3 < t 2 < t 1 Hücrenin yüzey alanı (Artar / Azalır) Azalır Artar Enerji harcanımı (Var / Yok) Var Var 4. 1) D, 2) Y, 3) Y, 4) Y, 5) D, 6) D 4. a) A > B > C b) A ve B c) A d) M e) C 5. A bölmesi: Glikoz, galaktoz, laktaz ve amino asit B bölmesi: Glikoz, galaktoz, sükroz ve amino asit C bölmesi: Glikoz, galaktoz, sükroz ve amino asit 5. X: Benedict çözeltisi Y: Nişastayı monomerlerine sindiren enzimler 6. Bir saat sonra fare ve insana ait hücrelerin proteinlerin karışık hale gelmesi, proteinlerin hücre zarındaki konumlarının sabit olmadığını kanıtlar. Proteinler hücre zarında hareket edebilmektedir. Bu durum akıcı mozoik zar modelinin akıcı özelliğini gösterir. 6. 1) D, 2) D, 3) D, 4) Y, 5) Y 7. Hücre zar Hücre çeperi 1, 2, 6 4 3, 5 7. 1) Y, 2) D, 3) D, 4) Y, 5) Y 8. 1) c, 2) g, 3) a, 4) f, 5) b, 6) e, 7) d 227
ÜNİTE 2 Canlılar Dünyası Çözümleri Bölüm 1 Hücre Zarı ve Madde Geçişi 5 Bölüm 2 Hücre Organelleri ve Çeşitleri 1 1. b) Taşıma: Zar proteinleri bazı moleküllerin aktif ve pasif taşıma ile geçişini sağlar. c) Sinyal iletimi: Bazı proteinler hormon gibi molekülleri tanıyıp, mesajları hücre içine iletir. d) Hücreler arası bağlantı: Komşu hücrelerin birbirine tutunmasını sağlar. e) Hücrelerin birbirini tanıması: Zarda bulunan glikoproteinler komşu hücrelerin birbirini tanımasını sağlar. f) Hücre iskeleti ve hücre dışı iskelete bağlanma: Bu proteinler hücrenin şeklinin korunmasını sağlar. 1. Prokaryot hücre Ökaryot hücre 5 1, 4, 6 2, 3, 7, 8 2. 1) K, 2) O, 3) M, 4) M, 5) O, 6) O 7) K, 8) K 2. Basit difüzyon Kolaylaflt r lm fl 3, 6 2, 4 1, 5 difüzyon 3. Volvoks kolonisinde üreme, fotosentez ve hareket gibi olaylardan sorumlu özelleşmiş hücre kümeleri bulunur. Hücreleri arasında iş bölümü (özelleşme) görüldüğü için tek hücreli ve çok hücreli canlılar arasında geçiş formu olarak kabul edilir. 4. 2 5 3 1 4 3. 1) D, 2) D, 3) Y, 4) Y, 5) D, 6) Y 4. a) M > N > K > L b) K çözeltisi: İzotonik L çözeltisi : Hipotonik M çözeltisi: Hipertonik N çözeltisi: Hipertonik c) Havuç parçalarında kütle değişimine neden olan taşıma biçimi ozmozdur. L parçasının ağırlığı ozmozla su aldığı için artmış, M ve N parçalarının ağırlıkları ozmozla su kaybettikleri için azalmıştır. 5. I: Lökoplast II: Kloroplast III: Kromoplast 6. 1) B, 2) A, 3) B, 4) A, 5) B, 6) B 7. I ve III 5. a) Mavi b) Yağ damlacıkları, safra suyu, glikoz, iyot ve benedikt çözeltisi c) Kırmızı 6. Plazmoliz Deplazmoliz Turgor Hemoliz 8. Verilen metindeki boşluklarara gelecek anahtar kelimeler sırasıyla; mitokondri, çift, krista, ETS, matriks ve DNA şeklinde olmalıdır. 9. 1) D, 2) Y, 3) Y, 4) D, 5) D, 6) D 7) Y, 8) Y 228