KSÜ Bilimsel Arastirma Projesi Sonuç Raporu

KSÜ Bilimsel Arastirma Projesi Sonuç Raporu Kahramanmaras ta Tarima Dayali Sanayi Kuruluslarinda Ortam Özelliklerinden Gürültü, Toz, Sicaklik, Nem ve Hava Akiminin Belirlenmesi ve Ergonomik Açidan Degerlendirilmesi PROJE SONUÇ RAPORU Proje Yöneticisi: Yrd. Doç. Dr. Selçuk ARSLAN 1

KSÜ BILIMSEL ARASTIRMA PROJESI PROJE NO: 2002/4-4 SONUÇ RAPORU Kahramanmaras ta Tarima Dayali Sanayi Kuruluslarinda Ortam Özelliklerinden Gürültü, Toz, Sicaklik, Nem ve Hava Akiminin Belirlenmesi ve Ergonomik Açidan Degerlendirilmesi Yrd. Doç. Dr. Selçuk ARSLAN Yrd. Doç. Dr. Ali AYBEK Ögr. Gör. Enver YILDIZ KSÜ Ziraat Fakültesi Tarim Makinalari Bölümü, Kahramanmaras Temmuz - 2003 KAHRAMANMARAS IÇINDEKILER 2

IÇINDEKILER... ÇIZELGE LISTESI... SEKIL LISTESI... ÖZET... ABSTRACT... 1. GIRIS... 2. MATERYAL VE YÖNTEM... 3 2.1. MATERYAL... 3 2.1.1. Toz ölçüm cihazi... 3 2.1.2. Gürültü ölçüm cihazi... 4 2.1.3. Hava hizi, sicaklik ve nem ölçüm cihazi... 4 2.2. YÖNTEM... Sayfa I II III IV V 4 2.2.1. Toz ölçümü ve degerlendirme... 5 2.2.2. Gürültü ölçümü ve degerlendirme... 5 2.2.3. Hava hizi, sicaklik ve nem ölçümleri ve degerlendirme... 5 3. BULGULAR VE TARTISMA... 3.1. Toz konsantrasyonlari... 3.2. Gürültü düzeyleri... 3.3. Havi hizi, sicaklik ve nem düzeyleri... 4. SONUÇ VE ÖNERILER... 5. KAYNAKLAR... 1 6 6 11 15 16 18 3

ÇIZELGE LISTESI Sayfa Çizelge 1. Gürültü Düzeyleri ve Günlük En Çok Çalisma Süreleri... 2 Çizelge 2. Arastirmada Ele Alinan Isletmelerin Özellikleri... 3 Çizelge 3. Toz Ölçüm Cihazinin Teknik Özellikleri... 3 Çizelge 4. Dijital Ses Ölçüm Cihazina Ait Teknik Özellikler... 4 Çizelge 5. Hygro-Thermo -Anemometre ye Ait Teknik Özellikler... 4 Çizelge 6. Çizelge 7. Çizelge 8. Çirçir Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonu, Hava Nemi, Hava Sicakligi ve Hava Akimi Degerleri... 6 Yem Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonlari, Hava Nemi ve Hava Sicakligi Degerleri... 7 Un Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonlari, Hava Nemi, Hava Sicakligi ve Hava Akimi Degerleri... 8 Çizelge 9. Biber Atölyelerinde Ölçülen Toz Konsantrasyonlari... 10 Çizelge 10. Çirçir Fabrikalarinda Olusan Gürültü Düzeyleri... 11 Çizelge 11. Yem Fabrikalarinda Olusan Gürültü Düzeyleri... 12 Çizelge 12. Un Fabrikalarinda Olusan Gürültü Düzeyleri... 13 Çizelge 13. Biber Atölyelerinde Olusan Gürültü Düzeyleri... 14 4

SEKIL LISTESI Sekil 1. Sekil 2. Sekil 3. Sekil 4. Sekil 5. Sekil 6. Sekil 7. Sekil 8. Sayfa Çirçir fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre ortalama toz konsantrasyonlari... 6 Yem fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari... 7 Un fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama toz konsantrasyonlari... 9 Biber atölyelerinde günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari... 10 Çirçir fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyleri... 11 Yem fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyler... 12 Un fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyleri... 13 Biber atölyelerinde günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyleri... 14 5

Kahramanmaras ta tarima dayali sanayi kuruluslarinda ortam özelliklerinden gürültü, toz, sicaklik, nem ve hava akiminin belirlenmesi ve ergonomik açidan degerlendirilmesi ÖZET Bu arastirmanin amaci, Kahramanmaras ilinde bulunan tarima dayali sanayi kuruluslarinda toz, gürültü, sicaklik, nem ve hava hizini ölçmek ve bu faktörlerin çalisanlarin rahat çalisma bölgesi içinde yer alip almadigini belirlemektir. Bu amaçla yörede yaygin bulunan çirçir, yem ve un fabrikalarinda, ayrica biber atölyelerinde ölçümler yapilmistir. Genel olarak, ölçümlerin yapildigi Ekim-Aralik aylarinda, incelenen isletmelerde olusan toz düzeylerinin çalisanlarin sagligini etkileyecek düzeyde olmadigi (<10 mg/m 3 ) görülmektedir. Ancak, çirçir fabrikalarinda isletmede (16 mg/m 3 ) ve makine dairesinde (15 mg/m 3 ) maksimum degerler 10 mg/m 3 ün üzerindedir. Gürültü düzeyi, çirçir fabrikalarinin makine dairesinde 90 db(a), yem fabrikalarinin degirmen bölümünde 95 db(a), un fabrikalarinin hemen tüm bölümlerinde >85 db(a), biber atölyelerinin ise kirma makinesi bölümlerinde 94 db(a) olup sürekli çalisma durumunda çalisanlarin sagliklarini bozabilecek gürültü siniri degerini (80 db(a)) asmaktadir. Bu bölümler, gün boyu sürekli çalisma için uygun degildir. Ortam sicakligi, yem fabrikalarinda ortalama 25 C, un fabrikalarinda ise 28 C olmustur ve uygun sinirlar (22-29 C) içinde kalmaktadir. Ortalama sicaklik çirçir fabrikalarinda en fazla 15 C, biber atölyelerinde ise en fazla 16 C olmustur; bu degerler, rahat çalisma bölgesinin disinda kalmaktadir. Tüm isletmelerde nem düzeyi rahat çalisma bölgesi içinde (%20-65) yer almaktadir. 6

Determination and ergonomic evaluation of noise, dust concentration, temperature, relative humidity, and wind speed levels in agro-industrial facilities in Kahramanmaras-Turkey ABSTRACT The objective of this study was to measure the dust concentrations, noise levels, temperature, relative humidity, and wind speed in agro-industrial facilities in Kahramanmaras, and to determine whether measured quantities were in comfort zone for workers. To achieve the objectives of the study, relevant data were collected during cotton ginning, feedstuff production, milling, and in red pepper processing. Dust measurements, done throughout October-September-December, revealed that dust levels, in general, were not high enough (<10 mg/m 3 ) to be hazardous for health. Maximum dust level, however, was above the threshold level of 10 mg/m 3 in ginning facilities with a dust concentration of 15 mg/m 3. In ginning facilities, noise were higher than 90 db(a) in the power unit while 95 db was measured in the milling unit of feedstuff factories, and 85 db was found in all sections of mills. These sections of the facilities were found to be improper for continuous working during the day. Average temperatures were 25 C and 28 C, respectively for feedstuff production facilities and mills, which are within the comfort zone in terms of temperature requirement (22-29 C) for agricultural work environment. Nevertheless, maximum temperatures were only 15 C and 16 C, respectively for ginning and pepper processing, and did not comply with ergonomic criteria. Measured relative humidity values were all within comfort zone (20-65%) for all facilities. 7

1. GIRIS Tarima dayali sanayi kuruluslari, ülkemiz ekonomisi açisindan büyük önem tasimaktadir. Sanayi tesislerinde çalisan isçilerin sagligi ve verimliligi de ayni derecede önemlidir. Bunun için çalisma ortaminda gürültü, toz, sicaklik ve nem gibi çevre faktörlerinin belirli sinirlarda olmasi önerilmektedir (Witney, 1988). Bu isletmelerde çalisanlar yüksek konsantrasyonlarda toz ve gürültü etkisinde bulunabilmektedir. Gürültünün ve tozlarin, çesitli rahatsizliklara ve hastaliklara neden oldugu, birçok ülkede yapilan arastirmalarda gösterilmistir. Ancak, ülkemizde tarima dayali sanayi kuruluslarinda, toz konsantrasyonlarinin ve gürültünün ne düzeyde bulunduguna iliskin ayrintili bir çalisma bulunmamaktadir. Bu, problemin çözümü için hangi önlemlerin ne düzeyde alinmasi gerektigi konusunu da açikta birakmaktadir. Toz, duman ya da sisi olusturan zerrelerden daha büyük ve havada asili durabilen kati parçaciklardir (Anonim, 2001). Havadaki tozlarin boyutu 1-30?m arasinda degismektedir (Alsan, 1998). Tarimsal çalismalar sirasinda olusan tozlari; toprak tozlari (inorganik tozlar), ürün tozlari (organik tozlar) ve biyolojik tozlar olarak üç sinifa ayirmak mümkündür. Çesitli hallerdeki tozlar insanlari fiziksel ve zihinsel olarak rahatsiz etmektedir (Sabanci, 1996). Tozun teneffüs edilmesi, solunum bozukluklarina (Pneumoconioses), zehirli etkilere (yem katki maddeleri olarak kullanilan bakir ve civa içeren organik maddelerden, tohum kaplayici maddelerden vb.) ve alerjik reaksiyonlara yol açmaktadir (Witney, 1988). Tozlar çalisanlarin göz, akciger ve derilerinde tahrislere neden olmaktadir (Matthews ve Knight, 1971; Sabanci, 1999). Tarima dayali isletmelerde çok küçük tozlar, solunum yolu alerjilerine yol açtigi için, organik toz parçaciklari özellikle tehlikeli sinifa girmektedir (Witney, 1988). Tozlu ortamlarda çalisilmasi, ölümle de sonuçlanabilen akciger hastaliklarina neden olabilmektedir. Bu tip rahatsizliklarin sonuçlari kisiden kisiye degismekle birlikte, örnegin; Ingiltere deki olumsuz sonuçlari binlerce hasta düzeyindedir (Sabanci, 1999). Toksit etkisi olmayan tozlar; genel saglik sorunlarina ek olarak, kronik akciger dokusu bozukluklarina ve önemli ölçüde solunum fonksiyonu kaybina neden olmakta ve sonuç olarak isgücü ve is kapasitesi azalmalarina yol açmaktadir. Bu etkiler, tozlarin türüne ve etkin partikül özelliklerine bagli olarak degismekte; doku dejenerasyonu, kanserojen etki ve erken ölüme kadar giden, tedavisi olanaksiz akciger hastaliklarina neden olabilmektedir (Erkan, 1989). Bu konularla ilgili yapilan çalismalar istenilen düzeyde degildir (Sprince ve ark, 2000). Tozlarin sagligi ne oranda etkileyecegi; toz parçaciklarinin kaynagi, boyutu, hava kirlilik orani ve toz etkisinde kalma süresine baglidir. Toz partiküllerinin hava içinde 10 mg/m 3 konsantrasyonunda bulunmasi genellikle kritik esik deger olarak kabul edilmektedir. Çalisanlarin maruz kaldigi tozlarin kritik toz düzeylerinin belirlenmesi ve gerekli önlemlerin alinmasi, isçi sagligi ve is verimi açisindan çok önemlidir. Isçi sagligi ve is verimini etkileyen diger bir faktör ise gürültüdür. Gürültü; çalisanlari yorgunluktan sirt agrilarina, sinirlilikten bulanti ve dikkatsizlige kadar çok degisik sekillerde etkilemektedir (Anonim, 1986; Tör, 1989; Atas ve ark., 1995; Çandir, 1996; Sabanci, 1999). Tarima dayali sanayi kuruluslarindan un, yem ve tekstil fabrikalarinda genellikle insan sagligini bozacak düzeyde gürültülü çalisma ortamlari bulunmaktadir. Bu tür isletmelerde ses düzeylerinin 8

incelendigi çalismalar bulunsa da (Özsert ve ark., 1991), toplam gürültü düzeylerinin belirlendigi ve frekans analizlerinin yapildigi çalismalar bulunmamaktadir. Gürültünün bilimsel anlamda (tam olarak) degerlendirilebilmesi için, gürültü siddetinin ölçümüne ek olarak, çalisma süresince gürültü düzeyi (gürültü dozu) ölçülmeli ve iyi bir frekans analizi yapilmalidir (Atas ve ark., 1995; Çandir, 1996). Özellikle tarima dayali sanayi is kolunda, çalisma süresince maruz kalinan ses dozu ve bunun neden oldugu problemler ülkemizde henüz yeterince arastirilmamistir. Gürültünün insan sagligina olumsuz etkilerini ortaya koyan bilimsel veriler dikkate alinarak, bu etkilerin ortadan kaldirilmasina yönelik yasal düzenlemeler yapilmistir. Bu amaçla yapilan yasal düzenlemelerden biri de Gürültü Kontrol Yönetmeligi dir. Söz konusu yönetmelikte, gürültünün siddeti yaninda, gürültülü ortamda çalisilan sürenin de insan sagligi üzerinde etkili oldugu belirtilerek, çalisma saatlerinin ortamin gürültü düzeyine göre saptanmasinin gerektigi vurgulanmistir (Çizelge 1). Çizelge 1. Gürültü Düzeyleri ve Günlük En Çok Çalisma Süreleri (Anonim, 1986) En yüksek gürültü düzeyi (db (A)) 80 90 95 100 105 110 115 Çalisma süresi (Saat/Gün) 7.5 4 2 1 0.50 0.25 1/8 Çizelge 1 e göre, gürültü düzeyi arttikça bir isçinin kesiksiz olarak zarar görmeden çalisabilecegi süre kisalmaktadir. Örnegin, 115 db (A) da sürekli olarak 1/8 saatten uzun süre çalisilmamalidir. Bu yasal düzenlemelere ve gürültünün insan sagligina etkilerini ortaya koyan bilimsel verilere karsin, günümüzde birçok isletmede gürültü konusuna yeterli duyarlilik gösterilmemektedir. Bu çalismanin amaçlari, Kahramanmaras ilinde;? tarima dayali sanayi kuruluslarindan çirçir, un ve yem fabrikalari ile biber atölyelerinde olusan toz konsantrasyonlarini ölçmek? ayni isletmelerde gürültü düzeylerini belirlemek,? belirlenen toz konsantrasyonlarinin ve gürültü düzeylerinin saglikli ve verimli çalismak için gerekli sinirlarda olup olmadigini incelemektir. 9

2. MATERYAL VE YÖNTEM 2.1. MATERYAL Bu çalisma için gerekli veriler, Kahramanmaras ilindeki çirçir, yem, un fabrikalari ve biber atölyelerinden elde edilmistir. Arastirmada ele alinan isletmelerin bazi özellikleri ve ölçüm yapilan isletme sayilari Çizelge 2 de verilmistir. Çizelge 2. Arastirmada Ele Alinan Isletmelerin Özellikleri (Anonim, 2003) Isletme türü Bölgede bulunan toplam Isletme sayisi Üretim kapasitesi Çalisan sayisi Ele alinan isletme sayisi Çirçir fabrikasi 51 41 000 ton/yil 800 5 Un fabrikasi 7 340 ton/gün 135 3 Yem fabrikasi 7 220 ton/gün 75 3 Biber atölyesi 65 18 000 ton/yil 1 300 6 Toz ölçümleri için MIE marka (Personal DataRAM MODEL) portatif toz ölçüm cihazi, gürültü ölçümleri için AZ (Digital Sound Level Meter) 8921, hava hizi-sicaklik-nem ölçümleri için Hygro-Thermo-Anemometer ölçüm cihazi kullanilmistir. 2.1.1. Toz Ölçüm Cihazi Personal DataRAM (aerosol ölçüm cihazi), askidaki toz, yas pus, kuru pus ve dumanin kütle konsantrasyonlarinin gerçek zamanda ölçülmesinde kullanilan bir toz ölçüm cihazidir. Kullanici tarafindan girilen sinir degerler asildiginda sesli ve isikli alarm verebilir özelliktedir. Cihaz, maruz kalinan toz miktarinin belirlenmesi, arazide çalisanlar için etkilenim ve iç ortam havasi kalitesinin ölçümü gibi amaçlarla kullanilabilmektedir. Askida partikül madde konsantrasyonlarin ölçümünde birim hassasiyeti maksimuma çikarmak için personal DataRAM isik saçilimli fotometre (nefelometre) yöntemi ile ölçüm yapmaktadir. Cihazin pasif nefelometrik yöntemle çalisan örnekleme sistemi sayesinde hava akis hizini kontrol etmek gerekmemektedir. Personal DataRAM, IBM uyumlu herhangi bir bilgisayar ile pdr-com yazilim programi sayesinde çok hizli bir sekilde programlanabilmektedir (Anonim, 1996). Toz ölçüm cihazinin teknik özellikleri Çizelge 3 de verilmistir. Çizelge 3. Toz Ölçüm Cihazinin Teknik Özellikleri (Anonim, 1996) Konsantrasyon ölçüm araligi 0.001 mg/m 3 (1µg/m 3 )... 400 mg/m 3 Kararlilik/tekrarlanabilirlik ± 10µg / m 3 1 saniye ortalama için ± 1.5µg / m 3 30 saniye averaj için Hata orani Okunan degerin ± %5 i Ölçülebilecek partikül boyut araligi 0.1µm... 10 µm Hafizadaki toplam data sayisi 10 000 (her data için, ortalama, minimum ve maksimum konsantrasyonlar) Hafiza hücre sayisi 10 Seri çikislar RS 232 Güç gereksinimi 9 V alkaline dahili batarya, 222 V AC 50-60 Hz. Çalisma kosullari -10 C... 50 C, % 10... 95 bagil nem Cihazin boyutlari 153 mm x92 mm x63 mm 10

Cihazin agirligi 0.5 kg 11

2.1.2. Gürültü Ölçüm Cihazi Gürültü ölçümleri için kullanilan dijital ses ölçüm cihazi (Digital Sound Level Meter Model 8921), 30 db ile 130 db arasindaki gürültü düzeylerini ölçebilmektedir. Ses düzeyine bagli olarak dinamik ölçüm araliginda 6 ayri ölçüm araliginda kalibre edilebilmektedir (30-80, 40-90, 50-100, 60-110, 70-120, 80-130 db). A ve C skalasi seçimi yapilabilmekte, hizli veya yavas veri toplama seçenegi kullanilabilmekte, ölçümler istenirse RS232 baglantisi ile dogrudan bilgisayara aktarilabilmektedir. Dijital ses ölçüm cihazinin diger özellikleri Çizelge 4 te görülmektedir. Çizelge 4. Dijital Ses Ölçüm Cihazina Ait Teknik Özellikler (Anonim,.../a) Frekans Araligi Hata Otomatik ölçüm araligi 2.1.3. Hava Hizi, Sicaklik ve Nem Ölçüm Cihazi 31.5 Hz 8 KHz? 1.5 db 30 130 db Arastirmada ölçülen toz konsantrasyonuna ekili olan ortam faktörlerinden hava hizi ve bagil neminin ölçümü için Hygro-Thermo-Anemometer kullanilmistir. Bu ölçüm sistemine ait bazi teknik özellikler Çizelge 5 te verilmistir. Çizelge 5. Hygro-Thermo-Anemometre ye Ait Teknik Özellikler (Anonim,.../b) Özellik Ölçüm araligi Hata Bagil nem, % 5...95? %2.1 Hava hizi, m/s 0.3...35? %1 2.2. YÖNTEM Örnek büyüklügünün (ölçüm yapilan isletme sayisi) belirlenmesinde güven araliklari yöntemi (Efe, 2000) kullanilmistir. Örnegin, Çizelge 2 deki çirçir fabrikalarinin isletme bölümünde %90 güvenle ±2 mg/m 3 lük toz konsantrasyonu belirlenirken örnek büyüklügü esitlik 1 ile hesaplanmistir. n????. t (? / 2, n? 1) h 2??? (3.73) (2.776) 2? 5... (1) Burada; n : Isletme sayisi,? : Standart sapma, h : Ortalamanin gerçek degerinden sapma miktaridir. Tarima dayali sanayi sektöründe faaliyette bulunan isletmelerden; kanuni defter kayitlarinda arsa ve bina hariç, makine ve teçhizat, tesis, tasit araç ve gereçleri, döseme ve demirbaslari toplaminin net tutari 400 milyar TL yi asmayan isletmeler; 50-150 isçi çalistiran orta 12

ölçekli, 19-49 isçi çalistiran küçük ölçekli, 1-9 isçi çalistiran mikro ölçekli olarak tanimlanmaktadir (Anonim, 2001). Kahramanmaras taki çirçir, un, yem ve biber isletmeleri küçük ölçekli sinifta yer almaktadir (Anonim, 2003). Toz konsantrasyonlari, hava nemi, hava sicakligi, hava akimi ve gürültü düzeylerinin belirlenmesi ile ilgili ölçümler 2003 yili Eylül-Ekim-Kasim aylarinda, günün çalisma saatlerine (9 00-16 00 ) göre, her saat basinda bir ölçüm yapilmistir. Böylece her isletmenin bir çalisma bölümünde 8 ölçüm alinmistir. 2.2.1. Toz Ölçümü ve Degerlendirme Ölçümlerde, toz konsantrasyonu mg/m 3 olarak yapilmistir. Ölçümlerden önce cihazin kalibrasyon islemi, cihazin standart aksesuarlarindan olan test seti ile yapilmistir. Toz konsantrasyonlari ile ilgili ölçüm sonuçlari, her bir is kolu için çizelge ve grafiklerle gösterilmis ve sonuçlar, insan sagligi açisindan önerilen sinir degerlerle karsilastirilmistir. 2.2.2. Gürültü Ölçümü ve Degerlendirme Isletmelerde gürültü düzeyi ölçümleri, çalisanlarin bulundugu bölümlerde kulak düzeyinde db(a) olarak ölçülmüstür. Ortamdaki gürültü düzeyi ile önerilen gürültü düzeyleri karsilastirilmistir. 2.2.3. Hava Hizi, Sicaklik ve Nem Ölçümleri ve Degerlendirme Hava akim hizi, sicaklik ve nem orani, ortamda olusan tozlarin miktarina ve tasinma sekline etkili olabilir. Nem oraninin düsük ve sicakligin yüksek oldugu ortamlarda toz daha da önemli bir sorun halinde gelebilmektedir. Hava akim hizi da, tozun olusmasi ya da ortamdan uzaklastirilmasinda bir etkendir. Bu çalismada hava akimi, sicaklik ve nem düzeyi, veri tabani olusturmak için ölçülmüs olup toz düzeyine etkisi daha sonra incelenecektir. 13

3. BULGULAR VE TARTISMA 3.1. Toz Konsantrasyonlari Çirçir Fabrikalari Çirçir fabrikalarinda çalisma bölümlerinde olusan toz konsantrasyonu, hava nemi, hava sicakligi ve hava akimi degerleri Çizelge 6 te, günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari ise Sekil 1 de verilmistir. Çirçir fabrikalarinda toz konsantrasyonlari çalisma bölümleri olan depoda en düsük 0.56 mg/m 3, en yüksek 4.85 mg/m 3 ve ortalama 2.25 mg/m 3 ; isletmede en düsük 0.88 mg/m 3, en yüksek 16 mg/m 3 ve ortalama 4.53 mg/m 3 ; makine dairesinde en düsük 0.88 mg/m 3, en yüksek 14.72 ve ortalama 5.17 mg/m 3 ; pres bölümünde ise en düsük 0.90 mg/m 3, en yüksek 5.10 mg/m 3 ve ortalama 3.34 mg/m 3 olarak belirlenmistir. Depo, isletme, makine dairesi ve preste sirasiyla ortalama nem degerleri %44.13, %44.45, %45.60, %45.83; ortalama sicaklik degerleri 11.74 C, 11.47 C, 11.42 C, 11.34 C olarak ve ortalama hava akimi degerleri ise 0.38 m/s, 0.30 m/s, 0.35 m/s, 0.40 m/s olarak belirlenmistir (Çizelge 6). Çizelge 6. Çirçir Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonu, Hava Nemi, Hava Sicakligi ve Hava Akimi Degerleri Çalisma bölümleri Toz konsantrasyonu (mg/m 3 ) Nem düzeyi (%) Sicaklik ( C) Hava akimi (m/s) Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Depo 0.56 4.85 2.27 35 48.00 44.13 9.00 16.60 11.74 0.04 0.80 0.38 Isletme 0.88 16.00 4.53 32 51.10 44.45 7.80 15.10 11.47 0.00 1.43 0.30 Makine dairesi 0.88 14.72 5.17 34 51.00 45.60 7.00 15.30 11.42 0.00 0.45 0.35 Pres 0.90 5.10 3.34 33 52.00 45.83 7.00 15.70 11.34 0.00 0.95 0.40 Toz konsantrasyonu (mg/m³) 10 9 Depo Isletme Makine dairesi Pres 8 7 6 5 4 3 2 1 0 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri Sekil 1. Çirçir fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre ortalama toz konsantrasyonlari 14

15

En yüksek toz konsantrasyonlarina isletme içinde ve makine dairesinde rastlandigi (sirasiyla 16.0 ve 14.7 mg/m 3 ) görülmektedir. Bu degerler, 10 mg/m 3 olan esik degerin üzerindedir. Ancak, gün boyu yapilan ölçümlerden elde edilen ortalama toz konsantrasyonu en yüksek 5.17 mg/m 3 ile makine dairesinde olusmustur ki bu deger, sinir degerin oldukça altinda yer almaktadir. Sekil 1 e göre, çirçir fabrikalarinda ortalama toz konsantrasyonlari isletme ve makine dairesinde bütün çalisma saatlerinde 5-6 mg/m 3 düzeyinde olup depo ve pres bölümlerinde ortalama toz konsantrasyonlari her zaman düsük düzeydedir (2-3 mg/m 3 ). Yem Fabrikalari Yem fabrikalarinin farkli çalisma bölümlerinde olusan toz konsantrasyonlari, hava nemi ve hava sicakligi degerleri Çizelge 7 de, günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari ise Sekil 2 de verilmistir. Çizelge 7. Yem Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonlari, Hava Nemi ve Hava Sicakligi Degerleri Çalisma bölümleri Toz konsantrasyonu (mg/m 3 ) Nem düzeyi (%) Sicaklik ( C) Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Yem deposu 1.09 2.98 1.83 18 58 35.83 12 33.2 25.77 Degirmen besleme 1.11 11.96 3.43 18 57 35.92 12 33 25.44 Degirmen 1.35 12 4.60 19 57 37.13 12 33 25.89 Yem karistirici 1.15 8.81 4.18 18 56 37.92 12.6 33.3 25.85 Torbalama 0.17 2.4 1.02 19 56 40.21 12 33 25.75 Toz konsantrasyonu (mg/m³) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Yem deposu Degirmen besleme Degirmen Torbalama Yem karistirici 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri Sekil 2. Yem fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari 16

Çizelge 7 ye göre, yem fabrikalarinda toz konsantrasyonlari depoda en düsük 1.09 mg/m 3, en yüksek 2.98 mg/m 3 ve ortalama 1.83 mg/m 3 ; degirmen beslemede en düsük 1.11 mg/m 3, en yüksek 11.96 mg/m 3 ve ortalama 3.43 mg/m 3 ; degirmende en düsük 1.35 mg/m 3, en yüksek 12 mg/m 3 ve ortalama 4.60 mg/m 3 ; yem karistiricida en düsük 1.15 mg/m 3, en yüksek 8.81 mg/m 3 ve ortalama 4.18 mg/m 3, torbalama bölümünde ise en düsük 0.17 mg/m 3, en yüksek 2.40 mg/m 3 ve ortalama 1.02 mg/m 3 düzeyindedir. Yem deposu, degirmen besleme, degirmen, yem karistirici ve torbalama bölümlerinde sirasiyla ortalama hava nemi degerleri %35.83, %35.92, %37.13, %37.92, ve %40.21; ortalama hava sicakligi degerleri 25.77 C, 25.44 C, 25.89 C, 25.85 C, ve 25.75 C olarak belirlenmistir. Incelenen bölümlerde hava akimi yok denecek düzeyde oldugundan çizelgede gösterilmemistir. Çizelge 7, yem fabrikalarinda sadece degirmen besleme bölümünde en yüksek toz konsantrasyonunun (11.96 mg/m 3 ) sinir degerin üzerinde oldugunu, bunun disinda ölçüm yapilan bölümlerde sadece ortalama degerlerin degil, en yüksek toz konsantrasyonlarinin da sinir degerin altinda kaldigini göstermektedir. Sekil 2 de, yem fabrikalarinda ortalama toz konsantrasyonlarinin degirmen ve yem karistirici bölümlerinde bütün çalisma saatlerinde 4-6 mg/m 3 düzeyinde oldugu, bu degerlerin ise depo, degirmen besleme ve torbalama bölümlerinden (2-4 mg/m 3 ) daha yüksek oldugu görülmektedir. Buna göre, incelenen yem fabrikalarinda ortaya çikan toz konsantrasyonlari çalisanlarin sagligini olumsuz yönde etkileyecek düzeyde degildir. Un Fabrikalari Un fabrikalarinda çalisma bölümlerinde olusan toz konsantrasyonlari, hava nemi, hava sicakligi ve hava akimi degerleri Çizelge 8 de, günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari ise Sekil 3 de verilmistir. Çizelge 8 ye göre, un fabrikalarinda toz konsantrasyonlari zeminde en düsük 0.14 mg/m 3, en yüksek 0.45 mg/m 3 ve ortalama 0.25 mg/m 3 ; valste en düsük 0.15 mg/m 3, en yüksek 0.65 mg/m 3 ve ortalama 0.35 mg/m 3 ; un vidasinda en düsük 0.21 mg/m 3, en yüksek Çizelge 8. Un Fabrikalarinda Ölçülen Toz Konsantrasyonlari, Hava Nemi, Hava Sicakligi ve Hava Akimi Degerleri Çalisma bölümleri Toz konsantrasyonu (mg/m 3 ) Hava nemi (%) Sicaklik ( C) Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Zemin 0.14 0.45 0.25 18 54 35.63 12.0 41 26.88 Vals 0.15 0.65 0.35 19 54 36.29 11.8 40.6 26.75 Un vidasi 0.21 1.56 0.49 18 57 37.42 11,2 39.5 26.48 Elekler 0.19 0.67 0.39 19 57 37.83 10.4 38.9 26.31 Temizleme I 0.14 0.65 0.35 20 57 38.79 10.0 38.7 26.14 Temizleme II 0.51 6.69 2.32 22 57 41.04 9.0 38.3 25.95 Dagitim 0.36 1.44 0.78 26 55 41.46 11 38.2 26.61 17

Yikama 0.15 0.78 0.33 21 56 36.54 10.8 34.3 25.50 1.56 mg/m 3 ve ortalama 0.49 mg/m 3 ; eleklerde en düsük 0.19 mg/m 3, en yüksek 0.67 mg/m 3 ve ortalama 0.39 mg/m 3, temizleme I bölümünde en düsük 0.14 mg/m 3, en yüksek 0.65 mg/m 3 ve ortalama 0.35 mg/m 3 ; temizleme II bölümünde en düsük 0.51 mg/m 3, en yüksek 6.69 mg/m 3 ve ortalama 2.32 mg/m 3, dagitim bölümünde en düsük 0.36 mg/m 3, en yüksek 1.44 mg/m 3 ve ortalama 0.78 mg/m 3 ve yikama bölümünde en düsük 0.15 mg/m 3, en yüksek 0.78 mg/m 3 ve ortalama 0.33 mg/m 3 düzeyindedir. Zemin, vals, un vidasi, elekler, temizleme I, temizleme II, dagitim ve yikama bölümlerinde ortalama hava nemi degerleri sirasiyla %35.63, %36.29, %37.42, %37.83, %38.79, %41.04, %41.46, %36.54; ortalama hava sicakligi degerleri 26.88 C, 26.75 C, 26.48 C, 26.31 C, 26.14 C, 25.95 C, 26.61 C ve 25.50 C olarak belirlenmistir. Hava akimi çok düsük düzeyde oldugundan Çizelge 8 de gösterilmemistir. Sekil 3 incelendiginde, un fabrikalarinda toz konsantrasyonlarinin temizleme II bölümünde 9-14 çalisma saatleri arasinda 2-5 mg/m 3 düzeyinde, diger çalisma bölümlerinde ise bütün çalisma saatlerinde 1.5 mg/m 3 düzeyinin altinda oldugu görülmektedir. Bulgulara göre, ölçüm yapilan un fabrikalarinda ortaya çikan toz konsantrasyonlari çalisanlarin sagligini olumsuz yönde etkileyecek düzeyde degildir. Toz konsantrasyonu (mg/m³) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Zemin Vals Un vidasi Elekler Temizleme I Temizleme II Dagitim Yikama 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri Sekil 3. Un fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama toz konsantrasyonlari 18

Biber Atölyeleri Biber atölyelerinin çalisma bölümlerinde olusan toz konsantrasyonlari, hava nemi, hava sicakligi ve hava akimi degerleri Çizelge 9 de, günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama toz konsantrasyonlari ise Sekil 3 de verilmistir. Çizelge 9 a göre, biber atölyelerinde toz konsantrasyonlari çalisma bölümleri olan untasinda en düsük 2.68 mg/m 3, en yüksek 4.30 mg/m 3 ve ortalama 3.47 mg/m 3 ; kirma makinesinde en düsük 1.80 mg/m 3, en yüksek 3.60 mg/m 3 ve ortalama 2.67 mg/m 3, kepertme bölümünde ise en düsük 2.40 mg/m 3, en yüksek 3.80 mg/m 3 ve ortalama 3.05 mg/m 3 oldugu görülmektedir. Untasi, kirma makinesi ve kepertme bölümlerinde sirasiyla ortalama hava nemi degerleri %57.03, %56.23, %56.15; ortalama hava sicakligi degerleri 15.96 C, 16.02 C, 15.97 C olarak belirlenmistir. Hava akimi ölçüm sonuçlari çok küçük degerler verdiginden çizelgede gösterilmemistir. Sekil 4, biber atölyelerinde toz konsantrasyonlarinin günün tüm çalisma saatlerinde en fazla untasi bölümünde (3-4 mg/m 3 ) oldugunu, kirma ve kepertme bölümlerinde ise bütün çalisma saatlerinde 2.5-3 mg/m 3 düzeyinde oldugunu göstermektedir. Buna göre, toz konsantrasyonlari biber atölyelerinin hiçbir bölümünde sinir düzeyin üzerine çikmamaktadir. Çizelge 9. Biber Atölyelerinde Ölçülen Toz Konsantrasyonlari Çalisma bölümleri Toz konsantrasyonu (mg/m 3 ) Nem düzeyi (%) Sicaklik ( C) Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Min. Max. Ort. Untasi 2.68 4.3 3.47 55 59 57.03 15 16.60 15.96 Kirma makinesi 1.8 3.6 2.67 54 59 56.23 15 16.60 16.02 Kepertme 2.4 3.8 3.05 52 59 56.15 15 16.60 15.97 Toz konsantrasyonu (mg/m³) 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 Untasi Kirma makinesi Kepertme 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri 19

Sekil 4. Biber atölyelerinde günün çalisma saatlerine göre çalisma bölümlerinde olusan ortalama toz konsantrasyonlari 20

3.2. Gürültü Düzeyleri Çirçir Fabrikalari Çirçir fabrikalarinda olusan gürültü düzeyleri Çizelge 10 da, günün çalisma saatlerine göre olusan gürültü düzeyi degerleri ise Sekil 5 te verilmistir. Çirçir fabrikalarinda gürültü düzeyi depolarda, isletmede, makine dairesinde ve pres bölümünde ölçülmüstür. Çizelge 10 a göre, depoda gürültü düzeyi en düsük 72.80 db(a), en yüksek 80.10 db(a) ve ortalama 76.98 db(a); isletmede en düsük 72.00 db(a), en yüksek 85.20 db(a) ve ortalama 79.33 db(a); makine dairesinde en düsük 76.00 db(a), en yüksek 96.00 db(a) ve ortalama 91.00 db(a); pres bölümünde ise en düsük 76.00, en yüksek 90.00 ve ortalama 83.00 db(a) düzeyindedir. Sekil 5 te, çirçir fabrikalarinda gürültü düzeyinin günün tüm çalisma saatlerinde en fazla makine dairesi bölümünde (90-93 db), pres bölümünde 80-85 db(a), depo ve isletmede ise 75-80 db(a) oldugu görülmektedir. Buna göre, makine dairesinde 8 saat sürekli olarak çalismak uygun degildir. Pres bölümü, depo ve isletmede ise gürültü düzeyi 80 db(a) sinir deger düzeyinde oldugundan gün boyunca tolere edilebilecek düzeyde kalmaktadir. Çizelge 10. Çirçir Fabrikalarinda Olusan Gürültü Düzeyleri Gürültü düzeyi (db (A)) Çalisma bölümleri Min. Max. Ort. Depo 72.80 80.10 76.98 Isletme 72.00 85.20 79.33 Makine dairesi 76.00 96.00 91.00 Pres 76.00 90.00 83.00 120 110 Depo Isletme Makine dairesi Pres Gürültü düzeyi (db) 100 90 80 70 60 50 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri 21

Sekil 5. Çirçir fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyleri 22

Yem Fabrikalari Yem fabrikalarinda gürültü düzeyi yem deposunda, degirmen besleme bölümünde, degirmende, yem karistiricida ve torbalama ünitesinde ölçülmüstür. Çalisma bölümlerinde olusan gürültü düzeyi Çizelge 11 de, günün çalisma saatlerine göre olusan gürültü düzeyleri ise Sekil 6 da verilmistir. Çizelge 11 e göre, gürültü düzeyi yem deposunda en düsük 74.60 db(a), en yüksek 80.00 db(a) ve ortalama 77.16 db(a); degirmen beslemede en düsük 77.30 db(a), en yüksek 87.00 db(a) ve ortalama 81.73 db(a); degirmende en düsük 90.00 db(a), en yüksek 98.20 db(a) ve ortalama 94.65 db(a); yem karistiricida en düsük 78.50 db(a), en yüksek 86.00 db(a) ve ortalama 82.85 db(a) ve torbalama bölümünde ise en düsük 76.50, en yüksek 88.20 ve ortalama 83.60 db(a) olmustur. Yem fabrikalarinda ortalama gürültü düzeyi günün tüm çalisma saatlerinde en fazla degirmen bölümünde (92-97 db) gerçeklesmis, degirmen besleme ve torbalama bölümlerinde gürültü düzeyi 80-85 db(a) ya düsmüs, yem deposu ve yem karistirici bölümlerinde ise 75-84 db(a) olmustur (Sekil 6). Çizelge 11. Yem Fabrikalarinda Olusan Gürültü Düzeyleri Gürültü düzeyi (db (A)) Çalisma bölümleri Min. Max. Ort. Yem deposu 74,6 80 77,16 Degirmen besleme 77,3 87 81,73 Degirmen 90 98,2 94,65 Yem karistirici 78,5 86 82,85 Torbalama 76,5 88,2 83,6 Gürültü düzeyi (db) 120 110 100 90 80 70 Yem deposu Degirmen besleme Degirmen Yem karistirici Torbalama 60 50 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Çalisma saatleri Sekil 6. Yem fabrikalarinda günün çalisma saatlerine göre olusan ortalama gürültü düzeyleri 23