KİMYASAL DERS NOTU TANIM LAR KİMYASAL MADDE: Doğal halde bulunan veya üretilen veya herhangi bir işlem sırasında veya atık olarak ortaya çıkan veya kazara oluşan her türlü element, bileşik veya karışımlardır. ZEHİRLENM E: Normal olarak insan vücudu değişik maddelerin sınırlı miktarları ile başa çıkabilir. Zehirlenme; bu sınırların aşılması ve vücudun sindirim absorpsiyon veya boşaltım yolu ile bu maddelerle başa çıkamamasıdır. ZEH İRLİLİK : Kimyasal maddenin kalıtsal zehirleyebilme potansiyelidir. Kimyasalların zehirliliği çok değişiktir. Örneğin bazı kimyasalların birkaç damlası ölüme neden olurken diğerleri aynı sonucu çok fazla miktarlarda gösterebilirler. TEH LİK E Lİ KİMYASAL MADDE: a) Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, toksik, çok toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya birkaçına sahip maddeler. b) Yukarıda sözü edilen sınıflamalara girmemekle beraber kimyasal, fiziko-kimyasal veya toksikolojik özellikleri ve kullanılma veya işyerinde bulundurulma şekli nedeniyle işçilerin sağlık ve güvenliği yönünden risk oluşturabilecek maddelerdir. TEH LİK E: Sağlığa, mala ve çevreye zararlı olma potansiyelidir. KİMYASAL TEHLİKE: Zararlı olduğunu gösteren bilgilerin var olduğu veya zararlı olarak sınıflandırılan herhangi bir kimyasal. RİSK: Kimyasal maddenin zarar verme potansiyelinin çalışma veya maruziyet koşullarında ortaya çıkması olasılığıdır. TOZ: Havada askıda kalan katı parçacıklarıdır. Bu tozlar; katı maddelerin kırma, öğütme, delme vb. işlemlerinde ortaya çıkar. Bu parçacıkların büyüklükleri çıplak gözle görülen sınırdan görülmeyene kadardır. Görülmeyen tozlar havada daha uzun süre kalırlar ve ciğerlerin derinliklerine nüfuz edebilme yeteneklerinden dolayı tehlikeli ve zararlıdırlar. BUHAR: Gırtlağı geçen ve havanın iletildiği kanallara (soluk borusu, bifürkasyonlar) ve ciğerin solunum ile ilgili bölgelerine (toraks) nüfuz eden ortalama 10 mikro metre çapındaki solunabilir partiküller olarak tanımlanır. SİS: Sıvı parçacıkların hava içinde yayılmasıdır. Sis normal olarak elektro-kaplama, sıvıların çok küçük parçacıklar halinde püskürtülmesi işlemlerinde açığa çıkar. DUMAN: Maddelerin buhar fazından yoğunlaşması ile oluşan katı parçacıklardır. Dumanlar genellikle erimiş metallerde metal buharlarının erimiş metalin üzerindeki alanda yoğunlaşması sonucu oluşan katı parçacıklardır. Parçacıkların büyüklükleri çıplak gözle görülebilir. GAZ: Oda sıcaklığı ve atmosfer basıncında oksijen, azot veya karbondioksit gibi gaz fazında olan maddelerdir. AKUT ETKİ: Bir maddenin yüksek konsantrasyonuna kısa süreli (genellikle bir vardiyada) maruziyetin yarattığı etki. K RONİK ETKİ: Bir kimyasala uzun süreli ve tekrarlanabilir maruziyetin yarattığı etki. Bu etki bir çok seneler süren maruziyetten sonra hissedilir. Akut ve kronik etkilerin her ikisi de, maruziyetin ortadan kalkması ve uygun tedavi ile yok edilebilir veya edilemeyebilir.
M ALZEM E GÜVENLİK VERİ BELGESİ (KİMYASAL GÜVENLİK VERİ BELGESİ) : Kimyasalın özelliklerine göre sınıflandırılması, güvenli kullanma yöntemi ve kimyasalın ne olduğu, temin edenin kim olduğu, tehlikeler, güvenlik önlemleri ve acil önlemler gibi gerekli bilgileri içeren, kullanıcı için hazırlanan belge. TERATOJENLER: Anne karnındaki çocukta kalıtsal olmayan bozukluklara neden olan kimyasallar. M UTA JEN LER: Genetik bozukluklara neden olan kimyasallar.
Avrupa Birliği ülk elerinde ve ülkemizde sınıflandırm a: (Kim. M ad. Çalışm alarda Sağ. Güv. Önlemleri H akkında Yön.) (12. 08. 2013) göre bazı tanım lar aşağıda verilmiştir. Patlayıcı madde: Atmosferik oksijen olmadan da ani gaz yayılımı ile egzotermik reaksiyon verebilen ve/veya kısmen kapatıldığında ısınma ile kendiliğinden patlayan veya belirlenmiş test koşullarında patlayan, çabucak parlayan katı, sıvı, macunumsu, jelatinimsi haldeki maddeyi, Oksitleyici m adde: Özellikle yanıcı maddelerle olmak üzere diğer maddeler ile de temasında önemli ölçüde egzotermik reaksiyona neden olan maddeleri. ÇOK KOLAY ALEVLENİR MADDE: Parlama noktası 0 derece C dan düşük ve 35 derece C dan düşük kaynama noktasına sahip sıvı haldeki maddeler ile oda sıcaklığında ve basınç altında hava ile temasında yanabilen, gaz haldeki maddeleri Kolay alevlenir madde: Enerji uygulaması olmadan, ortam sıcaklığında hava ile temasında ısınabilen ve sonuç olarak alevlenen maddeyi veya ateş kaynağı ile kısa süreli temasta kendiliğinden yanabilen ve ateş kaynağının uzaklaştırılmasından sonra yanmaya devam eden katı haldeki maddeyi veya parlama noktası 21derece C nin altında olan sıvı haldeki maddeyi veya su veya nemli hava ile temasında, tehlikeli miktarda, çok kolay alevlenir gaz yayan maddeleri, A levlenir m adde: Parlama noktası 21-55 derece C arasında olan sıvı haldeki maddeleri, Çok toksik madde: Çok az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddeleri, Toksik madde: Az miktarlarda solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, veya deri yoluyla emildiğinde insan sağlığı üzerinde, akut veya kronik hasarlara veya ölüme neden olan maddeleri, A şındırıcı m adde: Canlı doku ile temasında, dokunun tahribatına neden olabilenn maddeleri, Tahriş edici madde: Mukoza veya cilt ile direkt olarak ani, uzun süreli veya tekrarlanan temasında lokal eritem, eskar veya ödem oluşumuna neden olabilen, aşındırıcı olarak sınıflandırılmayan maddeleri, A lerjik madde: Solunduğunda, cilde nüfuz ettiğinde aşırı derecede hassasiyet meydana getirme özelliği olan ve daha sonra maruz kalınması durumunda olumsuz karakteristik etkilerin ortaya çıkmasına neden olan maddeleri, Kanserojen madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında deriye nüfuz ettiğinde kanser oluşumuna neden olan veya kanser oluşumunu hızlandıran maddeleri, M utajen madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde kalıtımsal genetik hasarlara yol açabilen ve bu etkinin oluşumunu hızlandıran maddeleri, Üreme için toksik madde: Solunduğunda, ağız yoluyla alındığında, deriye nüfuz ettiğinde erkek ve dişilerin üreme fonksiyon ve kapasitelerini azaltan ve /veya doğacak çocuğu etkileyecek kalıtımsal olmayan olumsuz etkileri meydana getiren veya olumsuz etkilerin oluşumunu hızlandıran maddeleri, Çevre için tehlikeli madde: Çevre ortamına girdiğinde çevrenin bir veya birkaç unsuru için hemen veya sonradan kısa ve uzun süreli tehlikeler gösteren maddeleri, Mesleki m aruziyet sınır değeri: Başka şekilde belirtilmedikçe, 8 saatlik sürede, çalışanların solunum bölgesindeki havada bulunan kimyasal madde konsantrasyonunun zaman ağırlıklı ortalamasının üst sınırını, Biyolojik sınır değeri: Kimyasal maddenin ve metabolitinin uygun biyolojik ortamdaki konsantrasyonunun ve etki göstergesinin üst sınırını,
Sağlık gözetimi: Çalışanların belirli bir kimyasal maddeye maruziyetleri ile ilgili olarak sağlık durumlarının belirlenmesi amacıyla yapılan değerlendirmeyi, Solunum bölgesi: Merkezi, kişinin kulaklarını birleştiren çizginin orta noktası olan 30 cm yarıçaplı kürenin, başın ön kısmında kalan yarısını, Kimyasal m addelerin kullanıldığı işlemler: Bu maddelerin üretilmesi, işlenmesi, kullanılması, depolanması, taşınması, atık ve artıkların arıtılması veya uzaklaştırılması işlemlerini, ifade eder. K im yasalların sınır değerlerinin - sem bollerinin anlam ları TWA: 8 saatlik referans zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama. STEL: Başka bir süre belirtilmedikçe, 15 dakikalık sürede maruz kalınan, aşılmaması gereken limit değer. Mg/m3: 20 derece santigrat sıcaklıkta ve 101. 3KPa (760 mm civa basıncı) basınçtaki 1 M3 havada bulunan maddenin mg cinsinden miktarı. ppm: 1m3 havada bulunan maddenin mililitre cinsinden miktarı (ml/m3) LD: Ölüm dozu (Lethal dose) LD50: Test hayvanlarına bir kerede verilen ve %50 sinin ölümüne neden olan doz. Bir maddenin akut toksisitesi böyle ölçülür. LC 50: Test hayvanlarının %50 sinin genellikle 4 saatlik m aruziyetten sonra öldüğü havadaki konsantrasyon. H idrojen Sülfür: (Kükürtlü hidrojen H2S) : Çok yaygın olarak bilinen bazı gazlar Kauçuk ve yün yangınlarında ortaya çıkan havadan ağır, karbonmonoksitten daha zehirli, çürük yumurta kokusunda yanıcı bir gazdır. Alt üst patlama limiti % 4-44 dür. Fosgen: (COCl2) : Fosgen 8 derece santigratta sıvılaşan, boğucu, kokulu renksiz bir gazdır. Fosgen suyla tepkimeye girerek hidrojen klorür ve karbondioksit verir. Fosgen çok reaktif bir madde olması yüzünden solunduğunda aşırı ölçüde zehirleyicidir. Hemen tahriş edici etki göstermemeine rağmen akciğer ödemine yol açar. Bu özelliğinden dolayı savaş gazı olarak kullanılır. Fosgenden sanayide poliüretan üretiminde kullanılan izosiyanatların hazırlanmasında ve boyar maddelerin elde edilmesinde yararlanılır. Göz yaşartıcı gaz (tear gas) : nonivamide, bromoaseton, phenaclylchloride, xylyl bromide karışımı öldürücü olmayan (non lethal) bir gazdır. C10H5C1N2: 2. chlorobenzolmolonitrile.
5 Kasım 2013 tarihli Resmi Gazetede Yayımlanan Tozla M ücadele Yönetmeliğine göre; İnert toz: Solunumla akciğerlere ulaşmasına rağmen akciğerlerde yapısal ve/veya fonksiyonel bozukluk yapmayan tozları, K ristal yapıda SiO2: Kuvars, tridimit ve kristobaliti, Lifsi tozlar: Uzunluğu beş mikrondan daha büyük, eni üç mikrondan daha küçük ve boyu eninin üç katından büyük olan parçacıkları, Okuyucu: ILO Uluslararası Pnömokonyoz Radyografileri Sınıflandırılması konusunda eğitim almış hekimi, Pnömokonyoz (Akciğer Toz Hastalığı) : Akciğerlerde tozun birikmesi sonucu ortaya çıkan doku reaksiyonu ile oluşan hastalığı Solunabilir toz: Aerodinamik eşdeğer çapı 0, 1-5, 0 mikron büyüklüğünde kristal veya amorf yapıda toz ile çapı üç mikrondan küçük, uzunluğu çapının en az üç katı olan lifsi tozları, Standart akciğer radyografisi: En az 35x35 cm ebatında ILO Uluslararası Pnömokonyoz Radyografileri Sınıflandırılması kriterlerine göre değerlendirilebilir akciğer radyografisini veya dijital akciğer radyografisini, Toz: Bu Yönetmeliğe göre işyeri ortam havasına yayılan veya yayılma potansiyeli olan parçacıkları, Tozla M ücadele Komisyonu (TMK) : Bu Yönetmelik çerçevesinde çalışma hayatında tozla ilgili konularda ihtiyaç ve öncelikleri belirleyerek teknik ve tıbbi açıdan görüş ve öneri hazırlamak amacıyla Bakanlıkça oluşturulan komisyonu, Zam an Ağırlıklı O rtalam a Değer (ZAOD/TWA) : Günlük 8 saatlik zaman dilimine göre ölçülen veya hesaplanan zaman ağırlıklı ortalama değeri, Toz ölçümü: tozlarda lif sayısına göre belirlenmesini, İşyeri ortam havasındaki toz miktarının gravimetrik esasa veya lifsi tozlarda lif sayısına göre belirlenmesini, ifade eder. Z ararlılıklarına Göre Tozlar Fibrojenik tozlar: Akciğerlerde fibrotik (ipliğimsi) değişiklikler meydana getirir. Örnekleri: Silis (kum), asbest, alüminyum tozları. Kanserojen tozlar: Asbest, arsenik ve bileşikleri, berilyum, kromatlar, nikel ve bileşiklerinin tozları, Toksik tozlar: Çeşitli organlar üzerinde (sinir sistemi, karaciğer, böbrekler, mide, akciğer, kemik iliği gibi) kronik veya akut etki yaparlar. Örnek: Kurşun, kadmiyum, mangan, ağır metal tozları). R adyoaktif tozlar: Radyoaktif maddelerin tozlarıdır. Örnek: uranyum, toryum, radyum tozları. A llerjik tozlar: Ateş, dermatit, astım gibi çeşitli allerjik reaksiyonlara sebep olan tozlar. Örnek: Hayvan yemi, saman, ot, tahıl, küspe gibi küflü tozlar, pamuk, keten, kenevir, pamuk tozunun sebep olduğu hastalık (bisinosiz), un, ağaç tozu. İnert tozlar: Bu tür tozlar vücutta birikebilen fakat fibrojenik ve zararlı etkisi olmayan, ancak insanın solunum kapasitesini düşüren tozlardır. Örnek: Kireçtaşı, mermer, alçı taşı tozları ve tütün tozu. Silisyum dioksit (kum, kuartz) : silikosiz yapar ve madencilik ve tünel açma işlerinde en çok
görülür. K öm ür tozu: Antrakozis yapar, kömür madenciliğinde görülür. Asbest: Asbestozis, mezotelyema (akciğer zarı kanseri), akciğer kanseri, mide kanseri yapar, asbest endüstrisinde görülür. Talk: Talkozis yapar, lastik endüstrisinde görülür. Tozlar: 0. 1-5 mikron çaplı tozlar alveollerde kalır. Asbestte 3 mikron çapı olan ve uzunluğu 100 mikrona kadar olan tozlar alveollere ulaşır. Kuartz tozları silikosiz, asbest tozları asbestozis e neden olur ayrıca allerjik tozlar da bulunmaktadır. İnert tozlar bile sağlığa zararlıdır. Bazı metal tozları alüminyum gibi bazı bitkisel tozlar da fibrojenik etki gösterir. Asbest tozu aynı zamanda kanserojendir. İlerde detaylı inceleyeceğiz. Talk pudrasının içinde asbest ve kuartz tozu var ise o da zararlıdır. Örnek verirsek: Silikosiz yapan tozlar, kömür ve kum, Asbestozis yapan tozlar: krizotil, asbestli çimento, fren balataları, M etal tozları: Alüminyum, Alüminyum oksit, krom, kromat (+6 değerlikli krom kanserojendir) kobalt tozları fibrojeniktir. Kadmiyum ve kadmiyum oksit tozları sistemik zehirdir, böbreklere etki eder, kemik erimesi yapar. Kurşun ve kurşunoksit tozu sistemik zehirdir, anemi yapar merkezi sinir sistemini etkiler), Pamuk tozu bisinosiz yapar. Arsenik ve tuzlarının tozları zehirli ve kanserojendir. Odun, saman, tahıl tozu irritandır bazı exotic odun tozu türleri kanserojendir. Binlerce kimyasal maddenin tek tek değerlendirilmesinin yanı sıra kimyasalların kendine has özelliklerine, insan sağlığına ve çevreye verdikleri zararın türü ve derecesine göre sınıflandırılması, kullanımında alınacak önlemlere yardımcı olacak ve kimyasalların daha iyi tanınmasını sağlayacaktır. Patlayıcı ortam oluşabilecek yerlerin sınıflandırılm ası: Bölge 0: Gaz, sis ve buhar ile patlayıcı ortamın sürekli olduğu yerler, Bölge 1: Patlayıcı ortamın ara sıra olduğu yerler Bölge 2: Patlayıcı ortam oluşma ihtimali olmayan veya çok kısa bir süre için oluşan yerlerdir. Bölge 20: Tozlar ile patlayıcı ortamın sürekli olduğu yerler, Bölge 21: Tozlar ile patlayıcı oretamın ara sıra olduğu yerler, Bölge 22: Tozlar ile patlayıcı ortam oluşma ihtimali olmayan veya çok kısa bir sure için oluşan yerlerdir.