VAN DEPREMLERİ. YERİNDE YAPILAN İNCELEME ve DEĞERLENDİRME RAPORU. 23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ

23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ VAN DEPREMLERİ YERİNDE YAPILAN İNCELEME ve DEĞERLENDİRME RAPORU Prof. Dr. Yusuf Hatay ÖNEN Dr. Ahmet Anıl DİNDAR İnş. Yük. Müh. Cumhur COŞGUN İnş. Yük. Müh. Edip SEÇKİN

23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ VAN DEPREMLERİ YERİNDE YAPILAN İNCELEME ve DEĞERLENDİRME RAPORU

23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ VAN DEPREMLERİ YERİNDE YAPILAN İNCELEME VE DEĞERLENDİRME RAPORU Prof. Dr. Yusuf Hatay ÖNEN, Dr. Ahmet Anıl DİNDAR, İnş. Yük. Müh. Cumhur COŞGUN, İnş. Yük. Müh. Edip SEÇKİN İstanbul Kültür Üniversitesi, 2012 Baskı Yeri: Golden Medya Matbaacılık ve Tic. A.Ş. 100 Yıl Mah. MAS-SİT 1. Cad. No: 88 Bağcılar - İstanbul Tel: (0212) 629 00 24 Faks: (0212) 529 00 13 Sertifika no: 12358 Baskı Tarihi: Ocak 2012 İstanbul Kültür Üniversitesi Ataköy 34156 Bakırköy-İstanbul Tel: 0212 498 41 41 Faks: 0212 498 43 06 E-posta: kultur@iku.edu.tr www.iku.edu.tr Sertifika no: 14505 Kütüphane Kataloglama Bilgisi: 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 tarihli Van depremleri yerinde yapılan inceleme ve değerlendirme raporu /yay. haz. Yusuf Hatay Önen, Ahmet Anıl Dindar, Cumhur Coşgun, Edip Seçkin. -- İstanbul:İstanbul Kültür Üniversitesi, 2012 s.; cm (İstanbul Kültür Üniversitesi Yayın No; 160) ISBN 978-605-4233-67-0 I. Depremler II. Depremler - Türkiye III. Van depremi 2011 - Raporlar.

23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ VAN DEPREMLERİ YERİNDE YAPILAN İNCELEME VE DEĞERLENDİRME RAPORU Prof. Dr. Yusuf Hatay ÖNEN Dr. Ahmet Anıl DİNDAR İnş. Yük. Müh. Cumhur COŞGUN İnş. Yük. Müh. Edip SEÇKİN

TC İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ MÜHENDİSLİK VE MİMARLIK FAKÜLTESİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ 23 EKİM ve 9 KASIM 2011 TARİHLİ VAN DEPREMLERİ YERİNDE YAPILAN İNCELEME VE DEĞERLENDİRME RAPORU Prof. Dr. Yusuf Hatay ÖNEN Dr. Ahmet Anıl DİNDAR İnş.Yük.Müh. Cumhur COŞGUN İnş.Yük.Müh. Edip SEÇKİN RAPOR NO : ARALIK 2011 İSTANBUL

ÖNSÖZ 23 Ekim 2011 Pazar günü yerel saat 13.41 de merkez üssü Van İlinin Erciş İlçesinin Tabanlı Köyü ve 9 Kasım 2011 Çarşamba yerel saat 21.23 merkez üssü Van ın Edremit İlçesi olan iki adet yıkıcı kuvvetli yer hareketi meydana gelmiştir. Depremlerin ardından, İstanbul Kültür Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü öğretim üyelerinden oluşan bir ekip, yapılarda oluşan hasarları yerinde incelemek için 17 Kasım 2011 tarihinde Van a hareket etmiş ve 17-21 Kasım 2011 tarihleri arasında Van İli ve Erciş İlçe merkezleri ağırlıklı olmak üzere inceleme ve araştırma çalışmaları yapmıştır. Yerinde yapılan incelemeler sonucunda bu değerlendirme raporu hazırlanmıştır. Raporun hazırlanması ile ilgili olarak ekibin deprem bölgesindeki çalışmaları, İstanbul Kültür Üniversitesi Rektörlüğü ve Mühendislik ve Mimarlık Fakültesi Dekanlığının yakın ilgisi ve maddi desteği ile yürütülmüştür. Van İli ve Erciş İlçe merkezlerinde yapılan saha incelemeleri sırasında verdikleri destekten dolayı İnşaat Mühendisliği Bölümü 2007 yılı mezunumuz Mehmet KANDAŞOĞLU na ve Erciş İlçesindeki desteğinden dolayı Sayın Eren KESKİN e teşekkürlerimizi sunarız. Prof. Dr. Yusuf Hatay ÖNEN İnşaat Mühendisliği Bölüm Başkanı vii

İçindekiler 1. KUVVETLİ YER HAREKETLERİNİN İRDELENMESİ... 1 1.1. Giriş... 3 1.2. İki Kuvvetli Yer Hareket Kaydının İncelenmesi... 5 2. BETONARME BİNALARDA GÖZLENEN HASARLAR... 15 2.1. Giriş... 17 2.2. Genel Gözlemler... 18 2.3. Beton Kalitesindeki Gözlemler... 19 2.4. Donatı Çeliğindeki Gözlemler... 20 2.5. Taşıyıcı Sistemlerde Yapılan Gözlemler... 28 2.6. Taşıyıcı Olmayan Yapı Elemanlarında Yapılan Gözlemler... 40 3. YIĞMA VE DİĞER YAPILARDA GÖZLENEN HASARLAR... 43 3.1. Giriş... 45 3.2. Yığma Yapı Hasarları... 45 3.3. Minareler... 47 3.4. Çatı ve Kalkan Duvar Hasarları... 50 4. SOSYAL VE EKONOMİK KAYIPLAR... 53 5. SONUÇLAR... 59 KAYNAKLAR... 63 ix

1 KUVVETLİ YER HAREKETLERİNİN İRDELENMESİ

1.1. Giriş 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 Tarihli Van Depremleri Yerinde Yapılan İnceleme ve Değerlendirme Raporu 23 Ekim 2011 Pazar günü yerel saatle 13.41 de merkez üssü Van İlinin Erciş İlçesinin Tabanlı Köyü ve 9 Kasım 2011 Çarşamba yerel saatle 21.23 merkez üssü Van ın Edremit İlçesi olan iki kuvvetli yer hareketi sonucunda Van İli ve Erciş İlçe merkezleri ile çevre köylerde, yapılarda yıkım ve hasarlar olmuş buna bağlı can ve mal kayıpları oluşmuştur. Tablo 1.1. 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 depremlerine ait bilgiler. Depremler Van-Erciş Depremi Van-Edremit Depremi Yer Van-Erciş Tabanlı Köyü Doğu Anadolu Van-Edremit Van Gölü Doğu Anadolu Kayıt Eden KOERI USGS KOERI USGS Enlem 38.757 K 38.691 K 38.429 K 38.42 K Boylam 43.360 D 43.497 D 43.234 D 43.22 D Derinlik 5 km 16 km 5 km 5 km Büyüklük 7.2 M w 7.1 M w 5.6 M w 5.6 M w Van bölgesi, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu Fay hatlarının uzantısı olan bir bölgede yer almaktadır. Gelişen uzay ve uydu teknolojileri sayesinde yapılan GNSS ölçümleri sonucunda, McKenzie nin 1972 de ortaya attığı teoriyi, Şekil 1.1, destekleyecek şekilde Anadolu yarımadasının güneyde Arap plakasının itmesi sonucu yıllık 20mm seviyesinde doğu-batı ekseninde hareket ettiği (Eren ve diğerleri, 2011) ve bu sebeple içinde bulunan fay kırıklarının aktifliğini koruduğu görülmektedir, Şekil 1.1. Şekil 1.1. McKenzie nin 1972 de önerdiği Arap plakasının kuzeye doğru hareketi ve Anadolu yarımadasındaki aktif fay hatları ile depremlerin oluştuğu bölgenin gösterimi. 3/64

Şekil 1.2. 2009 yılında kurulan Ulusal CORS sisteminden elde edilen verilere göre Avrasya plakasının sabit kabul edilerek oluşturulan hız alanı (Eren ve diğerleri, 2011) ve Van depremlerinin oluştuğu bölge kırmızı kutu içinde belirtilmiştir. 23 Ekim 2011 deki Van-Erciş depremi, Erciş İlçe merkezinde büyük yıkıma yol açmışken, Van İl merkezinde benzer miktarda yıkım oluşmamıştır. Ancak, 9 Kasım 2011 tarihindeki Van-Edremit depreminin şiddeti her ne kadar düşük olsa da yakın fay etkisi şehir merkezine yakınlığından dolayı can ve mal kaybına neden olmuştur, Şekil 1.3. Şekil 1.3. Van-Erciş ve Van-Edremit depremlerinin merkez üssünün uzaklıkları. Van depremlerinin yaratmış olduğu can ve mal kayıpları, Van İl ve Erciş İlçe merkezlerinde yoğunluk göstermiştir. Van-Erciş depreminde, Van İl merkezinde yapı 4/64

hasarlarının seyrek olduğu gözlenmiştir. Ancak Van-Edremit depreminden sonra hasarlı ve yıkılan binaların sayısında artış olduğu gözlenmiştir, Tablo 1.2. Tablo 1.2. Can kaybı ve yıkılan binalar (URL1) 23 Ekim Van-Erciş Depremi 9 Kasım Van-Edremit Depremi Yer Can Kaybı Yaralı Yıkılan Bina Can Kaybı Yaralı Yıkılan Bina Van- Merkez 100 350 10 40 Bilgi Yok 18 Van-Erciş 351 750 100 0 0 0 Diğer 153 201 2197 40 Bilgi Yok 18 İstanbul Kültür Üniversitesi, İnşaat Mühendisliği Bölümü olarak, birbirini takip eden iki ayrı depremin yaratmış olduğu hasarları yerinde incelemenin ardından yapılacak değerlendirmenin, deprem gerçeğiyle yaşayan, ülkemizdeki yapı mühendisliği eğitimi ve bilgi birikiminin arttırılması açısından önemli bir katkı olacağı düşüncesiyle 17-22 Kasım 2011 tarihleri arasında üç kişilik bir ekip Van İlinde gözlemlerde bulunmuştur. Bölgede yapılan gözlemlerden elde edilen bilginin kamuoyuyla paylaşılması için bu değerlendirme raporu hazırlanmıştır. Bu dökümanın sayısal kopyası www.iku.edu.tr/2011vanrapor URL adresinden temin edilebilir. 1.2. İki Kuvvetli Yer Hareket Kaydının İncelenmesi Van İli, Kuzey ve Doğu Anadolu Faylarının birleştiği bölgenin doğusunda ve birçok aktif fay hattının içinde yer almaktadır, Şekil 1.4. Bölgedeki aktif faylar doğrultu atımlı karakterlidirler. 5/64

Şekil 1.4. Van İli ve çevresindeki aktif fay hatları (Koçyiğit, 2002) Türkiye nin en doğusunda yer alan Van İli etrafında son 60 yıl içinde büyüklüğü 5 in üzerinde birçok deprem oluştuğu literatürde yer almaktadır, Şekil 1.5. Şekil 1.5. Van depremlerinden önce bölgede oluşan depremlerin çözümlemeleri; Siyah:Tan, 2004, Gri: Harvard-CMT, Turuncu: Örgülü ve diğ., 2003, Mavi: Taymaz, 1997 (URL2) Bölgedeki ilk deprem olan 23 Ekim 2011 Van-Erciş Depremi öncesinde hissedilir yer hareketi sayısı (büyüklüğü 3 ten küçük) oldukça az olmasına rağmen, Şekil 1.6, özellikle ilk şoktan sonraki 72 saat içinde şiddeti 5 ten fazla 7, büyüklüğü 3 ten fazla 570 deprem gözlenmiştir. Artçı yer hareketlerinin sayısında belirgin bir azalma yaşanmasına rağmen 9 Kasım 2011 günü yeniden yoğunlaşma yaşanmıştır, Şekil 1.7 Yer hareketleri ile ilgili verilere Avrupa-Akdeniz Sismoloji Merkezinin veribankasından ulaşılmıştır (URL3) 6/64

Şekil 1.6. 1 Ekim 2 Aralık 2011 tarihleri arasındaki büyüklüğü 3 ten büyük deprem sayılarının günlere göre dağılımı. Şekil 1.7. 1 Ekim 2 Aralık 2011 tarihleri arasındaki büyüklüğü 3 ten büyük depremlerin günlere göre dağılımı 1 Ekim 2011 tarihinden itibaren meydana gelen depremlerin merkezlerinin bölgedeki dağılımını göstermektedir ki Van gölünün kuzeydoğu tarafında sismik hareketliliğin yoğunluğu fazladır. Bu yoğunluk günlük yaşamı da olumsuz etkilemektedir. 7/64

1-23 Ekim 2011 23 Ekim - 9 Kasım 2011 9 Kasım 2 Aralık 2011 1Ekim 2 Aralık 2011 Şekil 1.8. Van depremlerinin, tarihlere göre bölgedeki dağılımı. Kuvvetli yer hareketlerinin mühendislik kriterlerine göre irdelenmesi için bölgede bulunan deprem kayıt istasyonlarının verilerinden Muradiye ve Edremit te bulunan ivme ölçme istasyonlarından alınan kayıtlar Van-Erciş ve Van-Edremit depremlerini irdelemek için incelenmiştir, Şekil 1.8. Ham kayıtların sismolojik özelliklerinin belirlenebilmesi için SeismoSignal programı aracılığıyla önce bazhattı düzeltmesi yapılmış ve ardından 0.1-25Hz bant aralığı dışındaki gürültüler Butterworth filtresi ile ayıklanmıştır. Şekil 1.9. Van-Erciş depremi sırasında kayıt alan istasyonlar 8/64

Şekil 1.10. Van-Edremit depremi sırasında kayıt alan istasyonlar Filtrelenen deprem kayıtlarına ait bilgiler ise aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Tablo 1.3. Van depremlerinin irdelenmesi için kullanılan deprem kayıtlarının özellikleri Depremler Van-Erciş Van- Edremit Kayıt Tarihi 23/10/2011 13:41:20 09/11/2011 21:23:33 Kayıt İstasyonu (Koordinatlar) Muradiye Met. Md. (38.68K-43.46D) Edremit TOKİ Sağlık Ocağı Bodrum Katı (38.44K-43.26D) Kayıt Süresi Etkin Süre 38.85 sn 22.29 sn (DB bileşenine göre) 34.58 sn 17.57 sn (KG bileşenine göre) PGA (gal) KG, DB, Düşey 195.49 167.18 80.51 69.28 103.08 44.85 PGV (cm/sn) KG, DB, Düşey 26.95 17.45 6.22 118.59 137.70 43.53 Deprem kayıtlarının etkin süreleri hesaplanırken Trifunac ve Brady (1975) de ifade edilen Arias Şiddetinin %5-95 arasında kalan kayıt süresi dikkate alınmıştır, Şekil 1.11 ve 12. Bu süreyi belirlerken Van-Erciş ve Van-Edremit depremlerinin tüm bileşenleri incelenmiştir. Ancak, sırasıyla Doğu-Batı ve Kuzey-Güney bileşenlerinin sürelerinin fazla olması sebebiyle etkin süreler belirtilirken bu bileşenlere ait süre değerleri Tablo 1.3 te belirtilmiştir. Depremin etkin olduğu doğrultuyu ifade etmek için düzeltilmiş deprem kayıtlarının bileşenleri incelendiğinde, Şekil 1.13 ve 14, Van-Erciş depreminin Doğu-Batı, Van- 9/64

Edremit depreminin ise Kuzey-Güney doğrultusunda etkin olduğu görülmektedir. Bu durum, etkin sürenin hesaplanması için dikkate alınması gereken doğrultularla aynıdır. Şekil 1.11. Van-Erciş depreminin filtrelenmiş ivme kayıtlarından elde edilen Arias Şiddet grafiği ve etkin süreleri. 10/64

Şekil 1.12. Van-Edremit depreminin filtrelenmiş ivme kayıtlarından elde edilen Arias Şiddet grafiği ve etkin süreleri. 11/64

Şekil 1.13. Van-Erciş depreminin filtrelenmiş ivme, hız ve deplasman kayıtları 12/64

Şekil 1.14. Van-Edremit depreminin filtrelenmiş ivme, hız ve deplasman kayıtları 13/64

Spektral ivme (g) 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 Tarihli Van Depremleri Yerinde Yapılan İnceleme ve Değerlendirme Raporu Van depremlerinin binalar üzerindeki etkisini anlatmak için spektral inceleme yapıldğında ilginç bir durum ortaya çıkmaktadır. Zira, Van-Erciş ve Van-Edremit deprem kayıtlarının Seismosignal programı aracılığıyla %5 yapısal sönüm değerine göre oluşturulan elastik tepki spektrumları, Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik 2007 de belirtilen tasarım tepki spektrum değerlerinin çok altında kalmaktadır, Şekil 1.15. 1.2 1 0.8 0.6 Van-Erciş ve Van-Edremit Depremleri Tepki Spektrumlarının Karşılaştırılması Z1 (TDY2007) Z2 (TDY2007) Z3 (TDY2007) Z4 (TDY2007) Van-Erciş Depremi D-B Van-Erciş Depremi K-G Van-Erciş Depremi Düşey Van-Edremit Depremi D-B Van-Edremit Depremi K-G Van-Edremit Depremi Düşey 0.4 0.2 0 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 Periyot (sn) Şekil 1.15. Van-Erciş ve Van-Edremit Depremleri Tepki Spektrumlarının Karşılaştırılması Van ilinin 1. ve 2. derece deprem bölgesi içinde olmasına rağmen, iki depremin spektral değerlerinin elastik tasarım değerlerine göre çok düşük olması, hasar gören ve yıkılan yapılardaki hatanın taşıyıcı sistemden ziyade yapım kurallarına uyulmaması ve malzeme kalitesinin düşük olmasına bağlanabilir. Bu durum yerinde yapılan gözlemlerle de tespit edilmiştir. 14/64

2 BETONARME BİNALARDA GÖZLENEN HASARLAR 15/64

2.1 Giriş Ülkemiz topraklarının büyük çoğunluğu, sismik aktivitelerin yoğun olduğu bir bölgede bulunmaktadır. Aktif bölgelerin yakın çevresinde ve üzerinde bulunan nüfus ve buna bağlı yapılaşma oranları ülke genelinin büyük bir kısmını oluşturmaktadır. Dolayısıyla olası deprem ve diğer afetlerde can ve mal kaybının en aza indirilmesi için bu bölgelerdeki yapıların güncel yönetmelik ve standartlara uygun tasarım, denetim ve imalat süreçlerinin daha kontrollü ve taviz verilmeden sağlanması gerekmektedir. Önceki depremlerin saha gözlemlerinde ve bölgedeki yapı stoğu üzerinde yapılan çalışmalara bakıldığında, yapıların yönetmeliklere göre tasarlanmadığı, beton kalitesinin düşük olduğu, uygun olmayan donatı ve detaylarının kullanıldığı ve denetim mekanizmasındaki aksaklıklar tespit edilmektedir. Bu nedenle mevcut yapıların bir bölümünün gelecekte de olası depremlerde ya yıkılacağı ya da ağır hasar alacağı açıktır. Van depremlerinin sebep olduğu yapı hasarlarını yerinde gözlemlemek ve tespit etmek amacıyla saha çalışması yapılmış, elde edilen bilgiler raporun bu bölümünde değerlendirilmiştir. Raporda, bölgede daha çok betonarme yapı ve az da olsa kerpiç, briket, taş ve tuğla yapı malzemeleri ile yapılmış, sıklıkla yerleşim merkezlerinin dışında yer alan yığma karakterli binalar dikkate alınmıştır. Binalardaki hasarlar, yapısal ve yapısal olmayan hasarlar diye sınıflandırıldığında her iki hasar gurubu için afet bölgesinde açık örnekler bulunmuş, oluş sebepleri değerlendirilmiştir. İnceleme ekibi bölgeye Van Erciş depreminden 25 gün sonra gittiği için özellikle Erciş bölgesindeki toptan göçmüş binaların enkaz kaldırma çalışmaları yapıldığından yapısal durumlarını değrlendirmek güç olmuştur. Ancak ikinci depremin yani Van Edremit depreminin etkileri Van merkezde daha yeni olduğu için hasarlı ve göçmüş binaların mevcut durumları daha net görülebilmiştir. Raporun sonunda 17-21 Kasım 2011 tarihleri arasında Van İlinde ve Erciş İlçesinde gözlemlenen betonarme binalar için genel değerlendirmeler yapılmıştır. 17/64

2.2 Genel Gözlemler Erciş İlçe merkezi, özellikle 23 Ekim 2011, 13:41 tarihli depremin sebep olduğu hasarlar ve çeşitliliği açısından ilk inceleme yapılan bölgedir. İlçe merkezine giriş yapılan Van Yolu caddesi üzerindeki binaların yapısal hasarları merkeze yaklaştıkça daha da ağırlaşmaya başlamaktadır. Ağır hasar ve toptan göçme yaşanmış binalar ilçe merkezinde yoğunlaşmıştır, (Şekil 2.1). Şekil 2.1 Hasarlı ve göçmüş binalar. (Erciş) Erciş İlçesinde çoğunlukla binalar 4-6 katlı betonarme taşıyıcı sistemli, çekme kat veya kaçak kat ilaveleri olan yapılar bulunmaktadır. Bodrum kat yapılma sıklığının oldukça az olması ve temel alt derinliklerinin yetersiz kalması yapıların zeminle olan ilişkilerini olumsuz etkilemektedir. Binaların ortalama yaşları 10-20 yıl aralığında olup ayrıca yeni yapılan (0-5 yıl) bina sayısı da dikkati çekmektedir. İlçe merkezine yaklaşıldıkça eski bina (>20yıl) sayısının arttığı görülmüştür. 18/64

2.3. Beton Kalitesindeki Gözlemler Yıkılan veya hasar gören binaların betonarme elemanlarının açığa çıkan kısımlarında yapılan görsel incelemelerde beton karışımlarındaki agreganın bilinçsizce kullanıldığı ve boyutlarının standart dışı olduğu gözlenmiştir. Kullanılan agrega kırma taş olmayıp dere yatağından alınan, yuvarlak, düz yüzeyli ve dane çaplarının fazla olduğu gözlenmiştir. İnce malzeme olarak kumun, çoğunlukla yıkanmamış dere kumu olduğu gözlenmiştir, Şekil 2.2. Şekil 2.2. Van Organize Sanayi Sitesinde yıkılan tek katlı betonarme binadaki beton ve agrega örnekleri 19/64

Bölgede genellikle şantiye ortamında hazırlanan betonda, özensiz kalıp ve donatı işçilikleri ile imal edilmiş yerine konulurken oluşan segregasyonlar ve donatı yerleşim bozuklukları görülmüştür. Bu tür olumsuzluklar, incelenen bütün binalarda gözlenmektedir, Şekil 2.4. Şekil 2.3. Yapılardaki görünür beton kalitesi. 2.4. Donatı Çeliğindeki Gözlemler Yapılan incelemelerde betonarme elemanlarda donatı düzenleme ilkelerine uyulmadığı, çoğunlukla düz yüzeyli donatı kullanıldığı, bazı yapıların betonarme elemanlarının boyuna donatılarında nervürlü donatı, etriyelerinde ise düz donatı kullanıldığı gözlenmiştir. Ayrıca gerekli yerlerde etriye sıklaştırmasının yapılmadığı ve aralıklarının çok büyük olduğu, çiroz kullanılmadığı, yetersiz kanca boyu ve açısı ile yetersiz donatı bindirme boyu bırakıldığı gözlenmiştir. Açığa çıkan tüm etriyelerde 135 0 kanca yerine, 90 0 kanca yapıldığı gözlenmiştir. Buna bağlı olarak kolon boyuna donatılarının burkulduğu gözlenmiştir, Şekiller 2.4-11.- 20/64

Şekil 2.4. Van Organize Sanayi Sitesinde yıkılan tek katlı betonarme yapının kolonunda düz donatının sıyrılması ve beton kalitesi. Şekil 2.5. Erciş te betonarme iş merkezinde düz donatı kullanımı ve beton kalitesi. Şekil 2.6. Erciş te yıkılan çok katlı betonarme yapının kirişindeki yetersiz boyuna donatı, 90 0 lik etriye kancaları ve kötü beton kalitesi. 21/64

Şekil 2.7. Erciş te yıkılan çok katlı betonarme yapının kolonundaki, 90 0 lik etriye kancaları, boyuna donatının burkulması ve kötü beton kalitesi. Şekil 2.8. Van ilinde yıkılan çok katlı betonarme yapının kiriş elemanında düz donatı kullanımı, yetersiz etriye aralığı. 22/64

34 cm Şekil 2.9. Erciş te yıkılan çok katlı betonarme yapının kiriş elemanında düz donatı kullanımı, yetersiz etriye aralığı ve kötü beton kalitesi. 45 cm Şekil 2.10. Erciş te hasar gören çok katlı betonarme yapı kolonunda gözlenen yetersiz etriye aralığı ve beton kalitesi. 23/64

Şekil 2.11. Van İlinde hasar gören çok katlı betonarme yapının bodrum kat kolonlarında gözlenen yetersiz etriye aralığı, kolon boyuna donatılarının burkulması ve kolonda oluşan kesme hasarı. Betonarme kolonlarda çekirdek betonu etrafındaki boyuna donatılar düşey yükler sebebiyle burkulma etkisi altındadir. Deprem yüklerinin etkimesiyle yapıda oluşan dinamik kuvvetler kolona etkiyen eksenel yük değerlerini arttırmaktadır. Bu sebeple, kolonlarda boyuna donatının burkulma boyları sık aralıklarla konan etriyelerle düşürülmektedir. Ancak, incelenen binalarda, etriye aralıklarının fazla olması kolon boyuna donatılarının burkulmalarına yol açtığı gözlenmiştir, Şekiller 2.12-13. Şekil 2.12. Van İlinde hasar gören çok katlı betonarme yapının zemin kat kolonunda gözlenen yetersiz etriye aralığı sebebiyle boyuna donatının burkulması. 24/64

Şekil 2.13. Erciş te hasar gören çok katlı betonarme yapının zemin kat kolonunda yetersiz etriye aralığı sebebiyle kolon boyuna donatısının burkulması ve kolon alt ucunda plastik mafsal oluşumu. İncelenen yapılarda gözlenen hasar tiplerinden biri de kolon-kiriş birleşim bölgesi hasarlarıdır. Kolon-kiriş birleşim bölgeleri yapılarda kritik bölge olarak bilinir. Deprem yükleri betonarme yapının taşıyıcı elemanlarında özellikle kolon-kiriş birleşim bölgelerinde büyük iç kuvvet oluşturmaktadır. Çünkü bu bölgeler yapıya etkiyen yatay kuvvetleri kolon ve kirişlere aktaran bir merkez konumundadır. Kolon-kiriş birleşim bölgeleri binanın ayakta kalabilmesi için büyük önem taşımaktadırlar. Bu nedenle kolon-kiriş birleşim bölgesinde oluşacak bir aksaklık bütün yapı davranışını etkileyecektir. İncelenen yapılarda kolon-kiriş birleşim bölgesinin hasar almasının en belirgin nedeni kiriş boyuna donatılarındaki yetersiz ankraj boyu ve alt kolonda devam eden etriyelerin birleşim bölgesinde devam etmemesi olarak gözlenmiştir, Şekil 2.14-17. 25/64

Şekil 2.14. Erciş te yıkılan betonarme yapının kolon-kiriş birleşim bölgesinde etriyenin olmaması ve beton kalitesinin kötü olması. Şekil 2.15. Erciş te yıkılan betonarme yapıda birleşim bölgesinde etriyenin olmaması, beton kalitesinin kötü olması. 26/64

Şekil 2.16. Erciş te yıkılan betonarme yapının birleşim bölgesinde etriyenin olmaması. Şekil 2.17. Erciş te yıkılan betonarme yapının birleşim bölgesinde etriyenin olmaması. Deprem bölgelerinde kullanılacak olan minimum malzeme kaliteleri Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik-2007 de belirtilmiştir. Ancak, bölgede yapılan incelemelerde özellikle donatı kalitesinin yetersiz olduğu gözlenmiştir. Ancak nervürlü donatıların kullanımında yeterli aderans boyunun bırakılması ve uygun beton kalitesinin olması durumunda donatılar maruz kaldıkları eksenel çekme kuvvetleri altında betondan sıyrılmadan akıp kopabiliyorlar, Şekil 2.18. 27/64

Şekil 2.18. Erciş te yıkılan betonarme yapının kolon uç bölgesinde sıyrılma oluşmadan donatının kopması. 2.5. Taşıyıcı Sistemlerde Yapılan Gözlemler Yapılar yönetmeliklerin ön gördüğü statik ve dinamik yüklere göre tasarlanır. Amaç yapının maruz kalacağı yükler altında ayakta kalmasını sağlayarak can kayıplarını önlemektir. Yönetmeliklerde kolonların kirişlerden güçlü olması istenir. Nedeni, yapının deprem etkisi altında, plastik mafsalların kiriş uçlarında oluşmasını sağlayarak yapının sünekliliğini artırmak ve toptan göçmesini engellemektir. Bölgede yapılan incelemelerde, kirişlerin kolonlardan daha güçlü olduğu bunun da yapıların toptan göçmesine neden olduğu gözlenmiştir. Yeterli veya hiç mühendislik hizmeti almamış bir çok binada taşıyıcı sistem seçimi ve tasarımındaki özensizlik ve hatalar binaların neredeyse deprem olmadan bile yıkılabilmesi düzeyine getirmiştir. Şekil 2.19. Erciş te yumuşak kat oluşması nedeniyle ağır hasarlı yapı. 28/64

Şekil 2.20. Erciş te hasar gören betonarme yapılarda kolon alt ve üst bölgesinde plastik mafsal oluşumu. Şekil 2.21. Erciş te betonarme yapıda yetersiz boyuna donatı, yetersiz bindirme boyu, yetersiz etriye ve beton kalitesinin kötü olması nedeniyle yıkılan yapı. 29/64

Şekil 2.22. Erciş te kısmi kat göçmesi olan ve ağır hasarlı betonarme yapı. 30/64

Şekil 2.23. Erciş te yıkılan betonarme yapıda, kolon alt ve üst bölgesinde plastik mafsal oluşumu (Güçlü kiriş, zayıf kolon).. 31/64

Şekil 2.24. Erciş te betonarme yapıda, kolon alt ve üst bölgelerinde oluşan plastik mafsal sonucu yapının toptan göçmesi. 32/64

Erciş İlçesinde gözlenen yapılarda sıklıkla yumuşak kat, zayıf kat, kısa kolon hasarı, bina çarpışmaları, yapısal düzensizliklerin ve ilave katların sebep olduğu hasarlar ve bunlara bağlı olarak kısmen göçme ve toptan göçmelerin olduğu görülmüştür. Binaların kullanım amaçları incelendiğinde zemin katlarının dükkan, üst katlarının ise konut amaçlı kullanıldığı gözlenmiştir. Zemin katların kat yüksekliklerinin 3,5m den fazla olması dikkat çekmiştir. Fazla olan (>3,5m) kat yüksekliklerinde ara kirişler kullanılarak kolon burkulma boyları azaltılmaya çalışılmış yada bant pencereler kullanılarak, kısa kolon etkilerinin oluşmasına sebebiyet verilmiş ve deprem kuvveti altında kolonlar büyük kesme kuvvetlerine maruz kalmıştır. Bu sebeple bölgede ağır hasarlar ve toptan göçmeler olmuştur. Bu tip hasarlı yapılar Van İli ve Erciş İlçesinde sıkça gözlenmiştir, Şekil 2.25. Şekil 2.25. Zemin kat kullanımları ve kısa kolon etkisi. 33/64

Şekil 2.26. Van İlinde betonarme yapıda bant pencere sebebiyle oluşan kısa kolon etkisi. Zemin katları ticari amaçlı olarak kullanılan ve giriş kat yüksekliği diğer katlara göre daha yüksek olan yapılarda yumuşak kat oluşması nedeniyle yıkılan bir çok bina gözlenmiştir. Şekil 2.27. Erciş te yumuşak kat sebebiyle zemin kat kolonları göçmüş ağır hasarlı yapı. 34/64

Şekil 2.28. Erciş te çarpışma etkisi ve yumuşak kat sebebiyle ağır hasar ve göçen binalar. Komşu parsellerde bitişik olarak inşa edilen ancak, kat yükseklikleri farklı olan yapılarda, deprem etkisi sebebiyle oldukça rijit olan kat döşemesinin komşu binadaki düşey taşıyıcı elemanlara açıklık bölgelerinden etkimesi sonucu ortaya çıkan çarpma hasarları sıkça gözlenen hasar tiplerinden biridir. 35/64

Şekil 2.29. Erciş te çarpma (çekiçleme) etkisi sebebiyle ağır hasarlı yapı. Çarpışma etkisinin bir diğer örneği dilatasyon derzleri ile ayrılmış binalarda ortaya çıkan hasarlardır. İyi tasarlanmamış deprem derzi aralıklarının yetersizliği nedeniyle, binalarda yapısal olmayan hasarların ortaya çıktığı gözlenmiştir. Şekil 2.30. Erciş te dilatasyon derzinin olduğu kısımda yapısal olmayan cephe kaplama hasarı. Bitişik binalar arasında gerekli derz aralıklarının yetersiz olması durumunda yapılar deprem anında birbirlerine çarpmakta ve sağlam binalarda dahi hasarlar oluşmaktadır. 36/64

Şekil 2.31. Van İlinde çok katlı bir binanın, yıkılırken dilatasyonla ayrılmış bitişik binaya çarparak verdiği hasar. 37/64

Van İlinde ve Erciş İlçesinde yapılan incelemeler sırasında, yıkılan binaların komşu veya yakın başka binalara olan etkilerinden dolayı oluşan hasarlar da gözlenmiştir. Özellikle yüksek katlı binaların, sokak veya boş parsel gibi açık alanlara doğru devrilmeleri durumunda sağlam olan binaların da hasar gördüğü gözlenmiştir. Şekil 2.32. Erciş te çok katlı bir binanın yıkılma anında yanındaki sağlam binaya çarpması ile oluşan hasar. 38/64

Mühendislik hizmeti almış yapılarda hatalı seçilen taşıyıcı sistemlerin binaların ağır hasar almalarına yada toptan göçmesine neden olduğu gözlenmiştir. Şekil 2.33. Erciş te betonarme binada hatalı taşıyıcı sistem seçiminden kaynaklanan hasar. 39/64

2.6. Taşıyıcı Olmayan Yapı Elemanlarında Yapılan Gözlemler Yapılarda taşıyıcı özelliği olmayan ama deprem anında en fazla hasarın yol açtığı yapı elemanları bölme duvarlarıdır. Esas amacı yapı içinde kullanım alanlarının fiziksel olarak ayrılması ve kenar akslarda iç hacimleri dış etkilerden koruması olan bölme duvarları ülkemizde genelde delikli tuğla ile oluşturulmaktadır. Ancak, Doğu Anadolu bölgesinin iklim koşulları sebebiyle sandviç duvar diye anılan dış duvarlar, arasında ısı yalıtımı amacıyla genellikle, polystilen köpük ve cam yünü bulunan iki sıra delikli tuğla ile oluşturulmuştur. Duvar açıklıkları boyunca birbirlerine mekanik olarak bağlanmayan iki sıralı tuğla duvarlarda Van depremleri sonrasında diagonal çatlaklar ve büyük düzlem dışı hareketler gözlenmiştir. Bu nedenle, taşıyıcı elemanlarında hasar olmayan ancak duvar hasarlarıyla can mal kayıplarının yaşandığı bir çok bina gözlenmiştir. Şekil 2.34. Van ilinde betonarme binanın dış duvarlarındaki ayrılmalar sebebiyle oluşan hasar. Şekil 2.35. Van ilinde betonarme binanın dış duvarlarında oluşan diagonal hasar. 40/64

Şekil 2.36. Erciş İlçesinde çeşitli duvar hasarları. Van İli ve Erciş İlçesinde yapılan incelemeler sırasında bölme duvar elemanı olarak oldukça ağır olan briketlerin de kullanıldığı gözlenmiştir. İlave ağırlık olarak yapıya dezavantaj sağlasa da kolon kiriş aksları arasında bulunan, düzgün örülmüş, pencere ve kapı boşluk oranı minimum olan duvarlar depremin ilk saniyelerinde bina yapısal sistemine katkıda bulunarak binanın dayanımını arttırmaktadır. Ancak uzun süreli tekrarlı yük altında düzlem dışı hareket yaparak stabilitelerini kaybedip hasara uğrarlar. Şekil 2.37. Van İlinde betonarme binalarda oluşan duvar hasarları. 41/64

Bölgedeki binalarda kullanılan döşeme tipleri genellikle eski binalarda kirişli plak döşeme ve yeni binalarda tek yönlü dişli döşemelerdir. Dişli döşeme uygulamalarında boşluk elemanı olarak kalın etli ağır biriket tuğlaları kullanılmıştır. Bazı binalarda döşeme üstlerinde kalın tesviye betonu (5-15cm arası) kullanılmış ve gereksiz ağırlıklar elde edilmiştir, Şekil 2.38-39. Şekil 2.38. Erciş te yıkılan betonarme bina döşemesinde kullanılan kalın tesviye betonu (h=9 cm) Şekil 2.39. Van ili Organize Sanayi Sitesinde yıkılan tek katlı betonarme yapının çatı döşemesinde kalın tesviye betonu (h=10cm). 42/64

3 YIĞMA VE DİĞER YAPILARDA GÖZLENEN HASARLAR 43/64

3.1. Giriş Kullanım amaçları ve taşıyıcı sistemleri, bir önceki bölümde anlatılan betonarme yapılardan farklı olan ve diğer yapılarda gözlenen hasarlar bu bölümde yer almaktadır. 3.2. Yığma Yapı Hasarları Yapımı kolay ve ekonomik olan yığma yapılarda, deprem hareketlerinin yıkıcı etkilerinden korunmak için yönetmelikte belirtilen asgari şartların sağlanması gerekmektedir. Yapıda uygun malzeme kullanımının ve tekniğine uygun yığma duvar ve döşeme yapımının sağlanması gerekmektedir. Yığma binalardaki yatay rijitlik elemanları; sürekliliği sağlanmış duvarlarla oluşturulmaktadır. Tüm taşıyıcı sistem duvarlardan ibaret olup, kuvvetli yer hareketleri etkisinde bu elemanlarda kesme hasarlarının olması beklenir. Van ve Erciş kent merkezlerinde bulunan yığma yapılar genellikle bölgeye özgü kerpiç veya tuğlalarda inşa edilmiştir. Van İl merkezinde bulunan yığma binalarda yatay kuvvet etkisinde duvarlarda oluşan kayma ayrılmaları, Şekil 3.1.a, ve düzlem dışı hareket sebebiyle duvar çökmeleri, Şekil 3.1.b. gözlenmiştir. a) b) Şekil 3.1. Van İlinde kerpiç tuğladan inşa edilmiş yığma binalar. Yerleşim yerlerindeki yığma yapılarda bölgeye has çatı örtüsü olarak toprak kullanılması sebebiyle yapılar ağırlaşarak, kuvvetli yer hareketinde taşıyıcı duvarlarda kayma emniyet gerilmelerinin aşılmasına neden olmuştur Toprak çatı kaplamaları, 40cm yüksekliğini bulmaktadır, Şekil 3.2. 45/64

Şekil 3.2. Van ilinde yığma yapı üzerinde toprak çatı örtüsü. Van İl merkezinde yığma bina duvarında oluşan tipik kesme hasarları, Şekil 3.3.te görülmektedir. Şekil 3.3. Van ilinde kerpiç tuğladan inşa edilmiş yığma binalar Doğal taşların kullanıldığı basit yapılarda da, düzgün örülmeyen ve bağlayıcı harç malzemesinin yetersizliği nedeniyle hasarlar gözlenmiştir, Şekil 3.4. 46/64

Şekil 3.4. Erciş te özensiz inşa edilmiş taş duvarlı yapılar. Ayrıca, Van kent merkezinde kesme taşlardan inşa edilen, duvar boşluk oranı ve duvar kalınlığının fazla olduğu yığma yapının Van depremlerinden hasarsız kurtulması dikkat çekicidir, Şekil 3.5. Şekil 3.5. Van ilinde merkezinde kesme taş kullanılarak inşa edilmiş yığma bina. 3.3. Minareler Deprem sonrası bölgede yapılan incelemelerde cami yapılarında da hasarlar gözlenmiştir. Hasarlar minarelerin külah-alem kısımlarında, şerefe bölgelerinde ve minarelerin kısmen yada toptan göçmesi şeklindedir. Bölgede iki tip minare yapım tekniği gözlenmiştir; 1. Kesme taşla örülmüş, yetersiz harç ve kenetlenmenin olduğu yığma tipi minarelerdir. Bu tip minareler deprem esnasında rijitliklerini ve stabilitelerini kaybederek ağır hasarlar almış yada toptan göçmüşlerdir. 47/64

İn 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 Tarihli Van Depremleri Yerinde Yapılan İnceleme ve Değerlendirme Raporu 2. Betonarme minarelerde ise özellikle kütük kısmındaki ani kesit değişikliği ve şerefe kısmındaki kesit azalmalarının olması, gerekli bölgelerde yeterli kesit kalınlığının ve yeterli donatı düzenlemesinin bulunmaması, ayrıca kalitesiz beton kullanımıyla gerekli dayanımı sağlayamadıklarından dolayı ağır hasar almışlar yada toptan göçmüşlerdir. Ayrıca yıkılmaları esnasında da cami ve çevresine hasar vermişlerdir. Şekil 3.6. Erciş te minareleri şerefe kısmından yıkılan camii (yığma minare). calfkfkfk fk Şekil 3.7. Erciş te minarelerinin biri yıkılan, diğeri hasarlı olan cami (betonarme minare). 48/64

v 23 Ekim ve 9 Kasım 2011 Tarihli Van Depremleri Yerinde Yapılan İnceleme ve Değerlendirme Raporu Şekil 3.8. Van İlinde betonarme minaresi kısmen yıkılan bir cami. Minare, Van-Erciş depremi sırasında zarar görmemişken, Van-Edremit depreminde yıkılmıştır. 49/64

3.4. Çatı ve Kalkan Duvar Hasarları Yapıyı yağmur, dolu gibi dış etkenlerden koruyucu, kar yüklerini yapıdan uzaklaştırıcı ve soğuk iklim hakim yörelerde ısı yalıtımı amacıyla kullanılan çatılar, tekniğine uygun yapılmadığı durumlarda yapıda hiç hasar olmamasına rağmen binaya ve çevresine can ve mal kayıpları yaşatabilecek yapılardır. Böyle durumlarda duvarlar içinde çatı kalkan duvarlarının hasarları da çok sık rastlanan hasarlardır. Duvar örme tekniğine uygun yapılmayan, yatay ve düşey hatılların kullanılmadığı duvarlar en küçük sarsıntı ve çatıduvar etkileşimiyle yıkılmış ve çevrelerine zarar vermişlerdir, Şekil 3.9. Bu tip yapısal olmayan hasarlar çatı, baca, su ısıtma ve depolama sistemlerinde görülmektedir. Çatı kaplamalarının galvanizli sactan yapılması, buna bağlı olarak zati ağırlığın çok düşük olması çatı konstrüksiyon ana taşıyıcılarının özensiz ve stabilitesi bozuk kurulmasına sebep olmuştur. Düşeyde çapraz bağlantılarının ve mesnetlenme yetersizliklerinin olduğu çatılarda ayrıca güneş enerjisiyle su ısıtma sistemleri (300-500kg) oturtulmuştur. Her dairenin ayrı bir su ısıtma sistemi olduğu düşünülürse çatı üzerinde yaklaşık (20 daireli bir apartman için) 6 ila 10 ton arası bir yük sözkonusudur. Ayrıca çatı konstrüksiyonlarının yanal rijitliklerinin az olması buna bağlı baca ve su sistemlerini hasara uğratmıştır, Şekil 3.9. Şekil 3.9. Çatı ve kalkan duvar hasarları. 50/64

Van İli ve Erciş İlçesinde yapılan incelemelerde, düzlem dışı hareketleri sebebiyle yıkılmış çok sayıda kalkan duvarlar gözlenmiştir, Şekil 3.10. Şekil 3.10. Van İlinde kalkan duvarlarda gözlenen hasarlar. Bölgede gözlenen diğer çatı sistemleri ise yükseltilmiş çatılardır. Genellikle çelik profillerden oluşturulan bu tip çatı sistemlerinin yetersiz yatay rijitliğe sahip olmalarından dolayı kuvvetli yer hareketlerinden dolayı yapısal olmayan hasarlar gözlenmiştir, Şekil 3.11-12. 51/64

Şekil 3.11. Erciş te bulunan çok katlı betonarme bir binanın üzerindeki yükseltilmiş çatı sistemi. Şekil 3.12. Van İlinde bulunan çok katlı betonarme bir binanın üzerindeki yükseltilmiş çatı sisteminin yatay rijitliğinin az olması sebebiyle oluşan ötelenme hasarı. 52/64

4 SOSYAL VE EKONOMİK KAYIPLAR 53/64

23 Ekim ve 9 Kasım tarihlerinde meydana gelen iki ana ve çok sayıda artçı depremler, Van ilinde önemli sosyal ve ekonomik kayıplara yol açmıştır. Özellikle iklim şartlarının ağırlaştığı bir dönemde kısa süreli konaklama ile ilgili bölgede zorluklar yaşanmaktadır. 22 Ekim gününden itibaren başlayan ve şiddeti (M B, M D, M L, M W ) 3 ün üzerinde olan depremler ve bir önceki bölümde anlatıldığı gibi yapısal olmayan ama hemen hemen her binada rastlanan bölme duvarı hasarları psikolojik açıdan insanları rahatsız ettiğinden, Van ve Erciş kent sakinlerinin büyük bir bölümü başka şehirlere göç etmiştir. Geçici olan bu göç sebebiyle bölgede sosyal ve ekonomik kayıplar oluşmaktadır. Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı idaresinde yürütülen acil yardım çalışmalarıyla kamu hizmetleri büyük bir ölçüde sağlanmış olsa da ilköğretim, lise ve yükseköğretim kurumlarının geç açılması sebebiyle 5-24 yaş arası öğrenciler olumsuz etkilenmiştir. 2011-12 öğretim yılının başında yaşanan bu gecikmenin sosyal etkileri belirgindir. Depremler nedeniyle hasar gören yapılar sebebiyle ticari faaliyet gösteren tüm işletmeleri olumsuz etkilemiştir. Örneğin, Doğu Anadolu bölgesi için önemli bir merkez olan Van İl merkezinde özel hastaneler hizmet verememiştir. Benzer şekilde kent merkezlerinde kapalı olan küçük ve orta ölçekli ticari işletme sayısı fazla olduğundan ekonomik kayıplar gün geçtikçe artmaktadır. Van depremleri nedeniyle yıkılan veya hasar gören binalardaki ekonomik kayıpların yanısıra kent merkezlerindeki ulaşım sistemlerinin de tıkanması ve ayrıca bina altında kalan araçlar sebebiyle de ekonomik kayıplar yaşanmıştır, Şekil 4.1-4. 55/64

Şekil 4.1. Van depremleri sırasında kısmen veya tamamen hasar gören araçlar ekonomik kayıp yaratmıştır. Şekil 4.2. Erciş te kapanan yollar sebebiyle ilçe halkı olumsuz etkilenmiştir. 56/64

Şekil 4.3. Erciş te hasar gören binalardan dolayı olumsuz etkilenen küçük işletmelerde ekonomik kayıplar oluşmuştur. Şekil 4.4. Van İlinde hasar gören binalarda bulunan ticari işletmeler kapanmış ve dolayısıyla ekonomik kayıplar oluşmuştur. 57/64

5 SONUÇLAR 59/64

Doğası gereği yeri ve zamanı önceden tam olarak bilinemeyen kuvvetli yer hareketleri, toplumların sosyal ve ekonomik yaşamlarında önemli izler bırakmaktadır. Ülkemizin bulunduğu coğrafyada Kuzey ve Doğu Anadolu fayları gibi iki önemli aktif tektonik hareketin bulunduğu düşünüldüğünde, depreme dayanıklı yapı tasarımı için gerekli olan mühendislik bilgisi kadar, toplumların afet anlarında sergilemeleri gereken davranışlar da önemlidir. 1999 Marmara depremleriyle beraber artan toplumsal bilincin, aradan geçen 12 yıla rağmen halen eksik olduğunun gözlenmesi bu yöndeki çalışmaların sürekliliğine işaret etmektedir. Toplumsal bilinç olarak ilk aşamada öğrenilmesi gereken, mühendislik hizmeti almış binalarda çıkar veya amaç dışı kullanım nedeniyle eklenen kat veya taşıyıcı sisteme yapılan müdahalelerin son derece vahim sonuçlar doğurduğudur. Van ve Erciş kent merkezlerinde 1997 yılı öncesi binalarda rastlanan hasar tiplerinin Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik-2007 ye uygun olarak inşa edilen binalarda gözlenmemiş olması, mühendislik tasarım ve uygulamalarında önemli olumlu adımların atıldığını göstermektedir. Benzer şekilde, kent merkezlerinde alt ve üst yapı sistemleri ile ulaştırma mühendislik yapılarında hasarlara rastlanmaması gözlenmiştir. İstanbul Kültür Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü öğretim elemanlarının 17-21 Kasım 2011 tarihleri arasında Van İli ve Erciş İlçesinde yapığı gözlemlere dayanarak bu rapor hazırlanmıştır. Van İli ve Erciş İlçesi merkezinde deprem sonrası oluşan hasarların mühendislik gözlemleri sonucu elde edilen izlenimler aşağıda sıralanmıştır; 1. Betonarme taşıyıcı sistemleri olan yapılarda malzeme kalitesi ve imalat sırasında uyulması gereken kalite kontrollerinin yeterince veya hiç yapılmadığı önemli iki kuvvetli yer hareketi sonucunda bir kez daha görülmüştür. 2. Deprem bölgesinde gözlemlenen betonarme elemanlardaki donatı ve etriyelerdeki tasarım ve uygulama hataları, depreme dayanıklı yapı tasarımı ile ilgili yönetmeliklerin eksiksiz olarak uygulanması zorunluluğunu bir kez daha kanıtlamıştır. 61/64

3. Kolon ve kirişlerden oluşan çerçeveli taşıyıcı sistemlerin, yanal rijitliklerinin perdeli yapılara göre daha az olması sebebiyle, sismisitesi yüksek bölgelerde çerçeve-perde karma sistemlerin kullanılmasının önemi bir kez daha kanıtlanmıştır. 4. Yapıların imalatı sırasında, bağımsız denetim mekanizmasının etkin bir şekilde kullanılması ve yapıların tasarlandıkları şekilde inşa edilmesi, ilave katlara izin verilmemesi gereklidir. 5. Yıkılan ve hasar gören binalarda yapılan incelemelerde, bodrum kat eksikliği ortak bir özellik olduğundan, buna bağlı bina temelleri yüzeye yakın olarak imal edilmiştir. Bodrum katlardaki çevre betonarme perde duvarlar yapının deprem performansını arttırmaktadır. 6. Yığma binalarda gözlenen kayma açıklıklarının ve hasarların önüne geçmek için yönetmelik koşullarına ve yığma bina yapım tekniğine uygun imalatların yapılması, taşıyıcı duvarlarda yığma blok tuğlaları yatay ve düşey hatıllarla bağlanarak kullanılması gereklidir. 7. Bölgede yapısal olmayan fakat en fazla rastlanan hasar tipi olarak, sandviç duvarların düzlem dışı hareketleri gözlenmiştir. Bu nedenle, sandviç duvarların yapılmaması yada düzlem dışı hareketlerinin engellenmesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Uygulanabilecek basit önlem olarak sandviç duvarlarda her iki tuğla katmanının mutlaka bağlantı elemanları ile birbirlerine bağlanmaları gerekmektedir. 8. Yüksek çatı örtülerinin baş ve son taraflarında bulunan kalkan duvarların stabilitesini arttırmak için düşey ve yatay hatıl kirişleriyle örülmesi yapısal güvenliği arttıracaktır. 62/64

Kaynaklar Deprem Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik (DBYBHY), Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, 2007 Betonarme Yapıların Tasarım ve Yapım Kuralları (TS-500), Türk Standartları Enstitüsü, 2000 Eren K, Uzel T, Gulal E, Tiryakioglu I., Dindar A.A., Yilmaz H. (2011), Tectonic Studies in Turkey Using CORS-TR Observations, European Geophysics Union (EGU) General Assembly, 3-8 April 2011, Vienna-Austria. Koçyigit, A. (2002), Neotectonnics and seismicity of East Anatolian. Workshop-2002 on the Geology of East Anatolian. Van, Turkey McKenzie, D (1972), Active tectonic of the Mediterranean region, Geophysical Journal of the Royal Astrological Society, 109-185. SeismoSignal (v4.3.0), http://www.seismosoft.com/en/seismosignal.aspx Trifunac, M.D. and Brady, A.G. (1975). A study on the duration of strong earthquake ground motion. Bulletin of the Seismological Society of America 65, 581-626. URL 1: Başbakanlık Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığının www.afad.gov.tr sitesinde tarafından çeşitli zamanlarda yayınlanan raporlardan derlenmiştir. (02-06.12.2011 tarihleri arasında erişilmiştir) URL2: http://supersites.earthobservations.org/van.php#earthquakes (06.12.2011 tarihinde erişilmiştir) URL 3: http://www.emsc-csem.org/earthquake/?filter=yes (02.12.2011 de erişilmiştir) 63/64