Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck Eşbütünleşme Testi Fındık Özlem ALPER 1 Özet oranları ile ki ilişki ve bu ilişkinin yönü iktisat ve finans literatüründeki tartışmalı konulardan birisidir. Fisher Hipotezi (Etkisi) olarak adlandırılan bu ilişki, reel faiz nın uzun dönemde sabit olduğu varsayımı altında, nominal faiz nın ile birebir değiştiğini ileri sürmektedir. Bu çalışmada, Türkiye de ve nominal faiz, 1973-2016 dönemi için incelenmiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlar, incelenen dönemde Türkiye de Fisher etkisinin geçerli olmakla birlikte, bu etkinin zayıf olduğunu göstermiştir. Fully Modified OLS (FMOLS) ve Dynamic OLS (DOLS) test sonuçlarına göre ise ndaki 1% lik bir artış faiz nı 0.77% artırmaktadır. Anahtar Kelimeler: : Faiz Oranı, Enflasyon, Eşbütünleşme Analysis of the Relationship Between Inflation and Nominal Interest Rate in Turkey: Bayer-Hanck Cointegration Test Abstract The relationship between nominal interest rates and inflation and the direction of this relationship are among the most controversial issues in the economics and finance literature. This relationship, also known as the Fisher Hypothesis (Effect), suggests that the nominal interest rate is to change simultaneously with the inflation rate, assuming that the real interest rate is constant over the long-term. In this study, the relationship between inflation and nominal interest rate in Turkey is examined for the period 1973-2016. The results obtained from the study indicate that the Fisher effect in Turkey is valid but rather weak in Turkey during the period studied. According to Fully Modified OLS (FMOLS) and Dynamic OLS (DOLS) test results, a 1% increase in the inflation rate increases the interest rate by 0.77%. Keywords: Interest Rate, Inflation, Cointegration. GIRIŞ Enflasyon, başta gelişmekte olan ülkeler olmak üzere tüm ekonomilerde görülen en önemli makroekonomik sorunlardan birisidir. Olumsuz etkileri küçümsenmeyecek derecede olan un yüksek seyri faiz oranlarının da yüksek seviyelerde oluşmasına yol açmaktadır. Enflasyon-faiz sarmalı nedeniyle, ve faiz oranları ki ilişki iktisatçılar ve politika yapıcılar en çok tartışılan konulardan birisi olmuştur. 1 Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, oalper@ohu.edu.tr 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 101
F.Ö.ALPER Fisher (1930) tarafından formülüze edilen ve nominal faiz oranları ile ki ilişkiyi ortaya koyan Fisher hipotezi, nominal faiz oranları ile un birlikte hareket ettiğini ve reel faiz oranlarının sabit olduğu varsayımı altında, nominal faiz nın reel faiz ile beklenen un toplamına eşit olduğunu ileri sürmekterdir. Eğer bu ilişki geçerliyse, kısa dönem faiz oranlarındaki hareketler beklenen daki dalgalanmaları yansıtacak ve böylece gelecek için iyi bir gösterge olabilecektir (Granville, Mallick, 2004:87). oranları ile ki böyle bir ilişki, uzun dönem reel faiz nın sadece reel faktörler tarafından belirlendiğini ve parasal şoklardan etkilenmeyeceğini, bir diğer ifadeyle para politikasının reel faizler üzerinde herhangi bir etkiye sahip olmayacağını gösterir (Payne, Ewing, 1997:683). Bu durumun ana nedeni, tasarruf ve yatırım sahiplerinin rasyonel davranarak fiyat düzeyi artışından kaynaklanan nominal paralarındaki satin alma gücünün azalmasını telafi etmek istemeleridir (Mitchell-Innes vd., 2007:693). Faiz yatırım ve tasarrufun, dolayısıyla da ekonomik büyümenin önemli bir belirleyicisi olduğu için Fisher hipotezi, faiz oranlarının davranışı ve finansal piyasaların etkinliği açısından önemli politik çıkarımlara sahiptir (Yaya, 2015:168) ve parasal ekonominin köşe taşlarından birisidir. oranları ile ki ilişkinin yanı sıra bu ilişkinin derecesi de önemli bir tartışma konusudur. Reel faiz nın uzun dönemde sabit olduğu varsayımı altında, daki bir artışın nominal faiz nı bire bir etkilemesi durumunda tam Fisher hipotezinin geçerli olduğu kabul edilmekte; buna karşın bu etkinin bire birden daha fazla veya daha az olabileceği durumlar da sözkonusu olabilmektedir. Faiz gelirleri üzerinde vergilerin olması durumunda ve beklentilerindeki bir artış karşısında yatırımcıların, vergi sonrası reel faiz nı sabit tutmaya yönelik verdikleri tepki nominal faiz oranlarını bire birden daha fazla artırır. Buna karşın beklentilerindeki bir artış portföy yatırımlarını para ikamesi menkul varlıklara yönelterek, reel faiz oranları üzerinde aşağı yönlü bir baskı oluşturabilir, bu durumda da nominal faiz oranları bire birden daha az oranda artar (Everaert, 2014:200). Çalışmanın amacı, Türkiye de Fisher hipotezinin geçerli olup olmadığını 1973-2016 dönemi yıllık verileri ile test etmektir. Ekonometrik olarak nominal faiz oranları ile olduğunu ileri süren bu hipotez, literatürde oldukça yeni olan Bayer ve Hanck (2013) yardımıyla analiz edilmiştir. Türkiye de nominal faiz 102 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck... oranları ile nin incelendiği bu çalışmanın ikinci bölümünde literatürde yer alan çalışmaların bazıları özetlenecek, üçüncü bölümde veri seti, model, yöntem ve ampirik sonuçlar aktarılacak ve çalışma sonuç bölümüyle tamamlanacaktır. 1. Seçilmiş Literatür Özeti Fisher hipotezinin geçerliliği gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke için değişik dönemler ve değişik ekonometrik yöntemler kullanılarak test edilmiştir2. Ampirik sonuçlar, literatürde, Fisher hipotezinin geçerliliği konusunda tam bir fikir birliği sağlanamadığını göstermektedir. Bunun temel olarak iki nedeni bulunmaktadır; ilki tahmini reel faiz oranlarının doğrudan ölçülemeyen beklentilerine dayanması, ikincisi de birçok ampirik çalışmaya göre ilgilenilen zaman serilerinin durağanlık göstermemesidir (Million, 2003:951). Fisher hipotezini test çalışmaların bazıları Tablo 1 de özetlenmiştir. Tablo 1: Seçili Literatür Özeti Yazar(lar) (Yıl) Ülke(ler) Dönem Yöntem Sonuç Atkins ve Coe (2002 Lardic ve Mignon (2003) Granville ve Mallick (2004) Turgutlu (2004) Bajo-Rubio vd. ABD, Kanada G7 ülkeleri 1953:1-1999:12 1970:1-2001:3 İngiltere 1900-2000 Türkiye 1978:4-2003:4 İspanya 1963-2002 Çeşitli faiz oranları,,,,, ARDL Zaman serisi analizi Johansen ARFIMA Eşik doğrusal 2 Detaylı bilgi için bkz: Cooray (2002). 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 103
F.Ö.ALPER Yazar(lar) (Yıl) Ülke(ler) Dönem Yöntem Sonuç (2005) Şimşek ve Kadılar (2006) Kasman vd. (2006) Berument vd. (2007) Gül ve Açıkalın (2008) Yılancı (2009) Bayat (2011) İncekara vd. (2012) Türkiye 1987:1-2004:4 33 gelişmiş ve gelişmek te olan ülke G7 ve 45 gelişmek te olan ülke 1957:1-2004:7 1957:1-2004:8 Türkiye 1990:1-2003:12 Türkiye 1989:1-2008:1 Türkiye 2002:1-2011:5 Türkiye 1989:1-2011:4,,,,,,, ARDL Standart ve parçalı ARCH- GARCH Johansen Engle- Granger ve KSS testleri Doğrusal ve doğrusal olmayan Johansen, VAR olmayan G7 ülkelerinin altısında ve 18 gelişmekte olan ülkede, değişkenler bulunmamaktadır. İncelenen dönemde, değişkenler bulunmamaktadır. bulunmamaktadır. Uzun dönemde Türkiye de Fisher hipotezi geçerlidir. 104 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck... Yazar(lar) (Yıl) Ülke(ler) Dönem Yöntem Sonuç Everaert (2014) Atgür ve Altay (2015) Akıncı ve Yılmaz (2016) Lebe ve Özalp (2016) Küçükaksoy ve Akalın (2017) 21 OECD ülkesi 1983:1-2010:4 Türkiye 2004-2013 Türkiye 1980-2012 Türkiye 1970:1-2014:1 OECD ülkeleri 1995:1-2014:4,,,, cari denge, dış borç servisi, para arzı, döviz kuru, ekonomik büyüme Reeskont faiz, mevduat faiz, para politikası faiz, Panel Çeşitli testleri, dinamik en küçük kareler yöntemi Eşbütünleşme, dinamik en küçük kareler yöntemi ARDL Panel analizi veri İncelenen dönemde Türkiye ekonomisinde Genelleştirilmiş Fisher Etkisi geçerlidir. Faiz olarak para politikası faiz esas alındığında Türkiye ekonomisi için daha güçlü bir Fisher etkisi geçerlidir. Sözkonusu OECD ülkelerinde, değişkenler pozitif bir ilişki vardır. 2. Veri Seti, Model, Yöntem ve Ampirik Sonuçlar Bu çalışmada, Türkiye de nominal faiz oranları ile oranları uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı Bayer ve Hanck (2013) yardımıyla araştırılacaktır. Analize dahil edilen değişkenler; nominal faiz nı temsilen kullanılan mevduat faiz oranları (i) ve nı temsilen kullanılan TÜFE (π) olup, Dünya Bankası veri tabanından alınmıştır. 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 105
F.Ö.ALPER Reel faiz nın sabit olduğu varsayımı altında, nominal faiz oranlarının beklenen daki değişime bağlı olduğunu ifade eden Fisher hipotezi, en basit anlatımla aşağıdaki gibidir: i t = r t + π t e (1) denklemde bulunan değişkenlerden it nominal faiz nı, rt reel faiz nı ve π t e beklenen u göstermektedir. Ekonomik bireylerin rasyonel beklentilere sahip olması durumunda, beklenen, (π t ) ile tahmin hatasının toplamından (ε t ) oluşacaktır. π t e = π t + ε t (2) (2) numaralı denklemin, (1) numaralı denklemde yerine yazılması halinde çalışmada kullanılacak ampirik model elde edilir: i t = β 0 + β 1 π t + ε t (3) ile nin varlığı durumunda Fisher hipotezinin geçerli olduğu kabul edilmektedir. Hipotezin etkinlik derecesi ise β 1 katsayısına bağlıdır. β 1 = 1 durumunda Fisher etkisinin tam olduğu, β 1 1 olması durumunda ise Fisher etkisinin geçerli olmakla birlikte bu etkinin zayıf olduğu varsayılmaktadır. Analize dahil edilen değişkenler ki uzun dönemli ilişki olup olmadığının tespit edilebilmesi için serilerin birinci dereceden bütünleşik [I(1)] olması gerekmektedir. Serilerin bütünleşme derecelerinin tespiti için Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) ve Phillips-Perron (PP) birim kök testleri yapılacaktır. Serilerin birim kök test sonuçları Tablo 2 de belirtilmiştir. Tablo 1. Birim Kök Test Sonuçları Seviyede ADF PP Sabit Sabit ve Trend Sabit Sabit ve Trend i -2.248(7) -1,364(0) -1.575(4) -1.287(3) π -1.964(0) -2.351(0) -1.879(1) -2.195(4) 1. Farkları ADF PP Sabit Sabit ve Trend Sabit Sabit ve Trend i -7.759(0) -8.182(0) -7.615(4) -8.050(3) π -7.587(0) -7.682(0) -7.768(5) -8.530(9) Tablo 2 de de belirtildiği üzere analize dahil edilen değişkenlerin tamamı hem ADF hem de PP birim kök testlerine göre birinci farklarında durağanlaşmaktadır yani seriler birinci dereceden bütünleşiktir. Serilerin 106 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck... bütünleşme dereceleri tespit edildikten sonra aralarındaki uzun dönemli ilişkiyi incelemek için Bayer ve Hanck uygulanacaktır. Bayer ve Hanck (2013), literatürdeki çeşitli eş bütünleşme testlerinin çelişkili sonuçlar ortaya koymasından hareketle, Engle ve Granger (1987), Johansen (1988), Boswijk (1994) ve Banerjee vd. (1998) eş bütünleşme testlerini birlikte değerlendiren yeni bir test geliştirmiştir. Bayer ve Hanck (2013) testlerinin olasılık değerlerini birleştirebilmek için Fisher in formülünü kullanmıştır (Govindaraju and Tang, 2013:315). EG JOH = 2[ln(P EG ) + ln(p JOH )] (4) EG JOH BO BDM = 2[ln(P EG ) + ln(p JOH ) + ln(p BO ) + ln (P BDM ) (5) Denklem 4 ve 5 de yer alan P EG, P JOH, P BO, P BDM sırasıyla Engle ve Granger (1987), Johansen (1988), Boswijk (1994) ve Banerjee vd. (1998) testlerinin olasılık değerlerini göstermektedir. Hesaplanan test istatistiğinin Bayer ve Hanck (2013) tarafından hesaplanan kritik değerlerden büyük olması durumunda nin olmadığını belirten temel hipotez reddedilmektedir. Bayer ve Hanck (2013) test sonuçları Tablo 3 de belirtilmiştir. Tablo 3: Bayer ve Hanck Eşbütünleşme Test Sonuçları Fisher İstatistikleri EG-JOH EG-JOH-BO-BDM 13.529 37.021 Anlamlılık Düzeyi Kritik Değerler 10% 8.612 16.593 Eşbütünleşme ne yönelik hesaplanan test istatistikleri, 10% anlamlılık düzeyinde kritik değerlerden büyük olduğundan dolayı temel hipotez reddedilmiş ve değişkenlerin eşbütünleşik olduğu sonucuna varılmıştır. uzun dönemli bir ilişkinin varlığının saptanmasından sonra denklem 3 için Tam Modifiye OLS (FMOLS) ve Dinamik OLS (DOLS) yöntemleri kullanılarak uzun dönem katsayılar bulunmuştur. Sonuçlar tablo 4 deki gibidir. Tablo 4: FMOLS ve DOLS Tahmin Sonuçları Değişken FMOLS DOLS 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 107
F.Ö.ALPER π 0.772 (0.0000) 0.775 (0.0000) Not: Parantez içeresindeki değerler olasılık değerleridir. ki uzun dönemli ilişkinin katsayılarının FMOLS ve DOLS yöntemleriyle tahmin edilmesi sonucunda, ndaki %1 lik bir artışın nominal faiz nı 0.77% nda artırdığı görülmektedir. Sonuç Bu çalışmada 1973-2016 dönemi yıllık veriler kullanılarak, nominal faiz oranları ile oranları bir ilişki olduğunu ifade eden Fisher hipotezinin Türkiye de geçerli olup olmadığı ve tahmincisi yöntemleri ile test edilmiştir. Yapılan testler sonucunda birinci derecen durağan bulunan nominal faiz oranları ile oranları aranmıştır. Bu amaçla uygulanan Bayer ve Hanck (2013) ne göre, sözkonusu dönemde Türkiye de nominal faiz oranları ile oranları olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen bu sonuç Turgutlu (2004), Şimşek ve Kadılar (2006), İncekara vd. (2012), Atgür ve Altay (2015), Akıncı ve Yılmaz (2016), Lebe ve Özalp (2016) çalışmalarıyla da tutarlılık göstermektedir. ki uzun dönemli ilişkinin katsayılarının FMOLS ve DOLS yöntemleriyle tahmin edilmesi sonucunda, ndaki %1 lik bir artışın nominal faiz nı 0.77% nda artırdığı görülmektedir. Bu orandan hareketle Türkiye de Fisher hipotezinin geçerli olduğu, ancak etkinlik derecesinin zayıf olduğu soylenebilir. Kaynakça Akıncı, M. & Yılmaz, Ö. (2016). Enflasyon-Faiz Oranı Takası: Fisher Hipotezi Bağlamında Türkiye Ekonomisi İçin Dinamik en Küçük Kareler Yöntemi. Sosyoekonomi, 24(27), 33-55. Atgür, M. & Altay, N.O. (2015). Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisi: Türkiye Örneği (2004-2013). Yönetim ve Ekonomi, 22(2), 521-533. Atkins, F.J. & Coe, P.J. (2002). An ARDL Bounds Test of the Long-Run Fisher Effect in The United States And Canada. Journal of Macroeconomics, 24(2), 255-266. 108 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck... Bajo-Rubio, O., Diaz-Roldan, C. & Esteve, V. (2005)ç Is the Fisher Effect Nonlinear? Some Evidence for Spain, 1963-2002. Applied Financial Economics, 15(12), 849-854. Bayat, T. (2011). Türkiye de Fisher Etkisinin Geçerliliği: Doğrusal Olmayan Eşbütünleşme Yaklaşımı. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 38, 47-60. Bayer, C., & Hanck, C. (2013). Combining Non Cointegration Tests. Journal of Time Series Analysis, 34(1), 83-95. Berument, H., Ceylan, N.B. & Olgun, H. (2007). Inflation Uncertainty and Interest Rates: Is the Fisher Relation Universal?. Applied Economics, 39(1), 53-68. Boswijk, H. P. (1994). Testing for an Unstable Root in Conditional and Structural Error Correction Models. Journal of Econometrics, 63(1), 37-60. Cooray, A. (2002). The Fisher Effect: A Review of the Literature. http://www.econ.mq.esu.au/research/2002/ 6-2002Cooray.PDF, Erişim tarihi: 10.09.2017 Engle, R. F., & Granger, C. W. (1987). Co-integration and Error Correction: Representation, Estimation, and Testing. Econometrica: Journal of the Econometric Society, 251-276. Everaert, G. (2014). A Panel Analysis of the Fisher Effect with an Unobserved I(1) World Real Interest Rate. Economic Modelling, 41, 198-210. Fisher, I. (1930). The Theory of Interest. Macmillan, New York Govindaraju, V. C., & Tang, C. F. (2013). The Dynamic Links between CO 2 Emissions, Economic Growth and Coal Consumption in China and India. Applied Energy, 104, 310-318. Granville, B. & Mallick, S. (2004). Fisher Hypothesis: UK Evidence over a Century. Applied Economics Letters, 11(2), 87-90. Gül, E. & Açıkalın, S. (2008). An Examination of the Fisher Hypothesis: The Case of Turkey. Applied Economics, 40(24), 3227-3231. 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 109
F.Ö.ALPER İncekara, A., Demez, S. & Ustaoğlu, M. (2012). Validity of Fisher Effect for Turkish Economy: Cointegration Analysis. Social and Behavioral Sciences, 58, 396-405. Johansen, S. (1988). Statistical Analysis of Cointegration Vectors. Journal of Economic Dynamics and Control, 12(2-3), 231-254. Kasman, S., Kasman, A. & Turgutlu, E. (2006). Fisher Hypothesis Revisited: A Fractional Cointegration Analysis. Emerging Markets Finance and Trade, 42(6), 59-76. Küçükaksoy, İ. & Akalın, G. (2017). Fisher Hipotezi nin Panel Veri Analizi İle Test Edilmesi: OECD Ülkeleri Uygulaması. Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 35(1), 19-40. Lardic, S. & Mignon, V. (2003). Fractional Cointegration between Nominal Interest Rates and Inflation: A Re-Examination of the Fisher Relationship in the G7 Countries. Economics Bulletin, 3(14), 1-10. Lebe, F. & Özalp, L.F. (2016). Fisher Hipotezinin Alternatif Faiz Oranları İle Türkiye Ekonomisi Açısından Analizi. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 31(1), 95-122. Million, N. (2003). The Fisher Effect Revisited Through an Efficient Non Linear Unit Root Testing Procedure. Applied Economics Letters, 10(15), 951-954. Mitchell-Innes H. A., Aziakpono, M. J. & Faure A.P. (2007). Inflation Targeting and the Fisher Effect in South Africa: An Empirical Investigation. South African Journal of Economics, 75(4), ss.693-707. Payne, C.E. & Ewing, B.T. (1997). Evidence from Lesser Developed Countries on the Fisher Hypothesis: A Cointegration Analysis. Applied Economics Letters, 4(11), 683-687. Şimşek, M. & Kadılar, C. (2006). Fisher Etkisinin Türkiye Verileri ile Testi. Doğuş Üniversitesi Dergisi, 7(1), 99-111. Turgutlu, E. (2004). Fisher Hipotezinin Tutarlılığının Testi: Parçalı Durağanlık ve Parçalı Koentegrasyon Analizi. Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 19(2), 55-74. 110 3 rd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017
Türkiye deki Enflasyon ve Nominal Faiz Oranı İlişkisinin Analizi: Bayer-Hanck... Yaya, K. (2015). Testing the Long-run Fisher Effect in Selected African Countries: Evidence from ARDL Bounds Test. International Journal of Economics and Finance, 7(12), 168-175. Yılancı, V. (2009). Fisher Hipotezinin Türkiye İçin Sınanması: Doğrusal Olmayan Eşbütünleşme Analizi. Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 23(4), 205-213. 3 nd International Congress on Political, Economic and Social Studies (ICPESS), 09-11 Nov. 2017 111