TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ

Transkript

1 ÖZET Ekonomi politikası açısından dış borçların sürdürülebilirliği, özellikle 1980 li yıllarda gelişmekte olan ülkelerin yaşadıkları borç krizinden sonra önem kazanmıştır. Borçlu bir ülkenin ödeyebilirlik koşulunu yerine getirmesi, dış borcunun ve dolayısı ile dış borç politikasının sürdürülebilir olduğu anlamına gelmektedir. Genel bir ifade ile, dönemler arası bütçe kısıtını karşılayabilen bir ülkenin, dış borçlarını ödeyebilir olduğunu söylemek mümkündür. Türkiye 1978 yılında, gelişmekte olan ülkelerin 1980 yıllarında yaşadıkları borç krizinden farklı bir dış borç krizi yaşamış ve yılları arasındaki dış borçlarının büyük bir bölümünü ertelemiştir. Türkiye nin günümüzdeki dış borç göstergeleri, dış borçların sürdürülebilirliği konusunda endişelere yol açmaktadır. Bu çalışmanın amacı, Türkiye de dış borçların sürdürülebilirliğini eşbütünleşme yöntemleri ile analiz etmektir. Çalışmanın en önemli özelliklerinden biri, zaman serilerinde ortaya çıkabilecek olası yapısal kırılmaların öncelikle içsel olarak belirlenmesi ve daha sonra sürdürülebilirlik koşulu test edilirken bu kırılmaların göz önüne alınmasıdır. Türkiye için dış borçların sürdürülebilirliği araştırılırken, Hakkio ve Rush ın (1991a) önerdikleri test edilebilir model kullanılarak ödeyebilirlik koşulunun sağlanıp sağlanmadığı test edilmiştir. Hakkio ve Rush ın (1991a) modeli dikkate alındığı zaman, bir ülkenin dönemler arası bütçe kısıtını bozmadan dış borçlarını sürdürebilmesi için gerekli koşul, X ve MM değişkenleri arasında uzun dönemli bir eşbütünleşme ilişkisinin varlığı olmaktadır. Çalışmada dönemini kapsayan yıllık veriler kullanılmıştır. Çalışmada elde edilen sonuçlar, Türkiye nin dış borçlarının uzun dönemde zayıf formda sürdürülebilir olduğunu ve dönemler arası bütçe kısıtını bozmadığını işaret etmektedir. Diğer bir ifadeyle, Türkiye dış borçlarını ödeyebilir bir ülkedir. Türkiye nin cari net dış borç stoku, gelecekte yaratılması beklenen gelirlerin bugünkü değerinden küçüktür. Ayrıca, 1998 yılında görülen ortalamadaki yapısal kırılma ve 1999 yılındaki eğim ve rejim kaymaları, Türkiye de dış borçların zayıf formda sürdürülebilir olduğu sonucunu değiştirmemektedir. i

2 ABSTRACT The issue of external debt sustainability has gained importance for the economic policy especially after the debt crisis of developing countries which occurred in 1980 s. For an indebted country to satisfy the solvency condition means that the external debt and external debt policies are sustainable. More generally, a country which can meet its intertemporal budget constraint is said to be solvent. Turkey experienced a debt crisis in 1978, unlike those developing countries which faced the crisis in 1982, and rescheduled a large amount of its external debt between 1978 and Nowadays, the external debt indicators of Turkey gives rise to the anxieties about the issue of external debt sustainability in Turkey. The aim of this study is to analyze the sustainability of external debt in Turkey by employing cointegration methods. One of the most distinctive features of the study is that it determines any possible structural breaks endogenously and then takes them into consideration while testing the sustainability condition. The testable model suggested by Hakkio and Rush (1991a) is used to test whether the solvency condition is satisfied for Turkish external debt. When the model of Hakkio and Rush (1991a) is taken into consideration, a long-run cointegration relationship between the variables of X and MM is a necessary condition for a country to sustain its external debt without violating its intertemporal budget constraint. Annual data between 1970 and 2002 is used in this study. The findings of the study shows that the Turkish external debt is weakly sustainable and does not violate the intertemporal budget constraint of Turkey. In other words, Turkey is a solvent country. The current net external debt outstanding is smaller than the present value of expected future income in Turkey. In addition, the mean break point in 1998 and the slope and regime break points in 1999 do not change the results of the empirical findings which implies that the Turkish external debt is weakly sustainable. ii

3 TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ ÖZET... ABSTRACT... İÇİNDEKİLER... KISALTMALAR... TABLOLAR LİSTESİ... ŞEKİLLER LİSTESİ... GİRİŞ... ii iii iv vii viii ix x BİRİNCİ BÖLÜM DIŞ BORÇ VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK: TEORİK ÇERÇEVE 1.1. Dış Borçlanma ve Dış Borç Sorunu Temel Kavramlar İç ve Dış Kamu Borçları İktisat Okullarının Kamu Borçlanmasına İlişkin Görüşleri Klasik İktisadın Borçlanmaya İlişkin Görüşleri Neoklasik İktisadın Borçlanmaya İlişkin Görüşleri Keynesyen İktisadın Borçlanmaya İlişkin Görüşleri Yeni Klasik İktisadın Borçlanmaya İlişkin Görüşleri Dış Borçlanmanın Tanımı ve İşleyişi Dış Borçların Sınıflandırılması Borcun Kaynağına Göre Sınıflandırma Borçlanmanın Niteliğine Göre Sınıflandırma Geri Ödeme Şekline Göre Sınıflandırma Vadeye Göre Sınıflandırma Dış Borçlar ile İlgili Temel Kavramlar Dış Borç Teorisi Dış Borçlanmanın Nedenleri Dış Kaynak Gereksinimi ve Ekonomik Kalkınma Dış Borçların Ekonomik Sonuçları ve Borç Servisi Sorunu Dış Borçların Sürdürülebilirliği ve Ödeyebilirlik Bir Ülkenin Dış Borcunu Ödememesinin Olası Nedenleri Likidite Yetersizliği Ödeyememe Ödemeye Razı Olmama Dış Borçlarda Sürdürülebilirlik: Tanım, Kapsam ve Teorik Literatür iii

4 Ödeyebilirlik Koşulu ve Ekonomi Politikası Açısından Önemi Temel Sürdürülebilirlik Göstergeleri Dış Borç Yönetimi ve Sürdürülebilirlik İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLANMA VE SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK 2.1. Osmanlı dan Kalan Miras: Dış Borçlar İkinci Dünya Savaşı Sonrasına Kadar Türkiye de Dış Borçlanma Planlı Dönem ve Dış Borçlanma li Yıllar: Türkiye de ve Dünyada Dış Borç Sorunu GOÜ lerin Yaşadıkları Dış Borç Krizi Borç Krizinin Nedenleri Üzerine Farklı Yorumlar GOÜ lerin Dış Borç Göstergeleri ler: Türkiye de Dış Borç Krizi Dış Borç Yapısındaki Değişmeler Borç Servis Kapasitesi ile İlgili Gelişmeler Dönüşümü Sonrası Türkiye de Dış Borçların Gelişimi Dış Borçlanma Nedenleri Bakımından Gelişmeler Temel Sürdürülebilirlik Göstergeleri lı Yıllardan Günümüze Türkiye de Dış Borçların Gelişimi Kamu Kesimi Borçlanma Gereği ve Dış Borçlanma Dış Borç Yapısındaki Değişmeler Temel Sürdürülebilirlik Göstergeleri Ülke Riski ve Kredi Değerliliği ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE DE DIŞ BORÇLARIN SÜRDÜRÜLEBİLİRLİĞİ VE EKONOMETRİK ANALİZ 3.1. Ekonometrik Uygulamalarda Kullanılan Farklı Yöntemler ve Sürdürülebilirlik: Seçici Bir Literatür Taraması Ekonometrik Model: Hakkio ve Rush (1991a) Yöntemi Ekonometrik Yöntem: Eşbütünleşme Analizi Temel Kavramlar Bütünleşme Derecesinin Sınanması ve Birim Kök Testleri Yapısal Kırılmaların Göz Ardı Edilmesi Durumunda Uygulanan Birim Kök Testleri Genişletilmiş Dickey-Fuller Birim Kök Testi iv

5 Phillips-Perron Birim Kök Testi Yapısal Kırılmaların Varlığı Durumunda Uygulanan Birim Kök Testleri Yapısal Kırılmaların Önemi Perron Birim Kök Testi Zivot-Andrews Birim Kök Testi Eşbütünleşme ve Hata Düzeltme Modelleri Eşbütünleşme Kavramı Yapısal Kırılmaların Göz Ardı Edilmesi Durumunda Eşbütünleşme ve Uzun Dönem Modelleme Engle ve Granger ın İki Aşamalı Modelleme Yöntemi Engle ve Yoo nun Üç Aşamalı Modelleme Yöntemi Johansen Maksimum Olabilirlik (ML) Vektör Otoregresif (VAR) Yöntemi Yapısal Kırılmaların Varlığı Durumunda Eşbütünleşme ve Uzun Dönem Modelleme Gregory-Hansen Eşbütünleşme Testi Stock-Watson Yöntemi ile Eşbütünleşik Vektörün Tahminlenmesi Veri Seti ve Bulgular Veri Seti Ampirik Bulgular Yapısal Kırılmaların Göz Ardı Edilmesi Durumunda Elde Edilen Bulgular Yapısal Kırılmaların Varlığı Durumunda Elde Edilen Bulgular Ampirik Bulguların Değerlendirilmesi SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKÇA v

6 KISALTMALAR AB: ABD: ACF: ADF: AR: CRDW: DÇM: DF: DOLS: DSP: ECM: EG: EKK: GOÜ: GRT: GSMH: GSYİH: IMF: KİT: KKBG: LIBOR: LM: LR: MA: ML: NATO: OECD: PP: SDR: VAR: Avrupa Birliği Amerika Birleşik Devletleri Otokorelasyon Fonksiyonu Genişletilmiş Dickey-Fuller (testi) Otoregresif (süreç) Eşbütünleşme Regresyonu Durbin-Watson İstatistiği Dövize Çevrilebilir Mevduat Dickey-Fuller (testi) Dinamik En Küçük Kareler (yöntemi) Fark Durağan Süreç Hata Düzeltme Mekanizması Engle-Granger (yöntemi) En Küçük Kareler (yöntemi) Gelişmekte Olan Ülke Granger Temsil Teoremi Gayrı Safi Milli Hasıla Gayrı Safi Yurtiçi Hasıla Uluslararası Para Fonu Kamu İktisadi Teşebbüsü Kamu Kesimi Borçlanma Gereği Londra Bankalar Arası Piyasa Faiz Oranı Lagrange Çarpanı Olabilirlik Oranı Hareketli Ortalamalar (süreci) Maksimum Olabilirlik Kuzey Atlantik Paktı Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Phillips-Perron (testi) Özel Çekme Hakları Vektör Otoregresif (modeli-yöntemi) vi

7 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: Döneminde Alınan Toplam Dış Krediler ve Ödenen Dış Borçlar Tablo 2: 1980 li Yıllarda GOÜ lerin Dış Borç Stoklarının Gelişimi (Milyar Dolar) Tablo 3: 1970 li Yıllarda Türkiye Ekonomisinde Dış Borçların Gelişimi (Milyon Dolar) Tablo 4: Döneminde GOÜ lerde ve Türkiye de Yaşanan Dış Borç Ertelemeleri Tablo 5: Türkiye de Dönemi Dış Borç Servis Oranı Tablo 6: Döneminde Dış Borç Stokunun Gelişimi (Milyon Dolar) Tablo 7: Döneminde Sağlanan Program ve Proje Kredileri (Milyon Dolar) Tablo 8: Türkiye ve Uluslararası Borç Krizini Yaşayan Ülkelerin Dönemine Ait Dış Borç Göstergeleri (%) Tablo 9: Türkiye de Dönemi Kamu Net Borç Stoku (Trilyon TL) Tablo 10: Döneminde Dış Borç Stokunun Gelişimi Tablo 11: Dönemine Ait Bazı Dış Borç Göstergeleri (%) Tablo 12: Dönemine Ait Bazı Dış Borç Göstergeleri (%) Tablo 13: Dünya Bankası Standartlarına Göre Bazı GOÜ lerin Dış Borçluluk Sınıflandırması Tablo 14: ADF ve PP Birim Kök Testi Sonuçları Tablo 15: EG Yönteminin İlk Aşaması: Uzun Dönem Eşbütünleşme Denklemi Tablo 16: EG Yönteminin İkinci Aşaması: Hata Düzeltme Modeli Tablo 17: Engle-Yoo Yöntemi ile Düzeltilmiş Eşbütünleşik Vektörün Tahmini Tablo 18: Phillips-Hansen Tam Düzeltilmiş EKK Tahmincisi Sonuçları Tablo 19: Johansen Eşbütünleşme Testi ve Eşbütünleşik Vektör Tahmini Tablo 20: Perron Birim Kök Testi Sonuçları Tablo 21: Zivot-Andrews Birim Kök Testi Sonuçları Tablo 22: Gregory-Hansen Eşbütünleşme Testi Sonuçları Tablo 23: Stock-Watson Dinamik En Küçük Kareler (DOLS) Tahmini Tablo 24: Uzun Dönem Eşbütünleşme İlişkisi Tahminleri: Farklı Yöntemlerin Karşılaştırılması vii

8 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1: Dış Borçların Genel İşleyiş Mekanizması Şekil 2: Tasarruf, Yatırım ve Büyüme İlişkisi Şekil 3: 1990 lı Yıllarda Türkiye Ekonomisinde Dış Borçların Artış Dinamikleri Şekil 4: Döneminde Toplam Dış Borç Stokundaki Gelişmeler Şekil 5: X ve MM Değişkenlerinin Zamana Karşı Grafikleri Şekil 6: X ve MM Değişkenlerine Ait Korelogramlar Şekil 7: Zivot-Andrews Testinin X ve MM Değişkenleri için Gösterdiği Kırılma Yılları Şekil 8: Gregory-Hansen Testinin Eşbütünleşme İlişkisi için Gösterdiği Kırılma Yılları viii