Astronomik Bir Dokunuş: Nasıl Anlatmalı? Bir gök cismi yahut bir gök olayı değil de, astronomiyle uzaktan yakından ilgili olmayan bir çocuğa, bir yetişkine nasıl astronomik bir yaklaşım yapabiliriz, onlara astronomik olarak nasıl dokunabiliriz, astronomi le tanıştırıp hayallerindeki uzayı nasıl şekillendirebiliriz? bunu ele almak istedik. Ülkemizde astronomiye verilen değerin istediğimiz kıvama gelmesi için kırk fırın ekmek yemek gerek tabiri oldukça uygun kaçar elbette. Bunu hep söylüyoruz, hep yakınıyoruz ama bizlerin de bu konuda üzerine düşen görev büyük. Bu sitede yapılan paylaşımları takip edelerin arasında, belki mükemmel, belki amatör astronomlar var. Bunların yanı sıra mühendisler, ev hanımları, tarihçiler, çocuklar ve evrene, gökyüzüne bir şekilde merak salmış olanlar, arama butonlarının en başına astronomi sitelerini yerleştirenler, sadece rengarenk ihtişamı ile tebessüm eden bulutsu fotoğraflarından dolayı astronomiye hayran olanlar var. Herkesin bir tanışma hikayesi vardır elbette bilimlerin anası ile. Yıldız tozundan, deniz yıldızına ilerleyen yaşam serüveni, yeryüzünde sadece hayatı değil, kökeninin yıldız tozları olduğunu anlayabilecek zekayı da var etmiştir Bizler gök cisimlerini, gök olaylarını biliyoruz, öğrenmeye çalışıyoruz. Hep daha yeni ve anlaşılır formlarda elde etmeye çalışıyoruz bilgiyi. Gelişmelerden bir şekilde haberdar olabiliyoruz. Belki de, evrenin derinliklerini algılarımıza yerleştirmeye çalıştığımız her zaman diliminde, x galaksisinin y gezegeninde beş kulaklı, üç gözlü canlıların olup olmadığını düşünmeden edemiyoruz. Israrla sinyal bekliyoruz onlardan. Bizler tüm bunları akledebilirken, bir yıldızın ömrünü hesaplayıp astral seyahat hayalleri kurarken Güneş in bir yıldız olduğundan habersiz olan, yer çekimini tarif edemeyen, Dünya nın içinde yaşadığını iddia
edenler var. Neyse ki en azından Dünya tepsi şeklinde söylemi ile karşılaşmamanın verdiği huzur ile yazmaya devam edebilirim. Şaka bir yana, bu durum size gülünç gelebilir fakat bu yazının halk düzeyine indirgenmiş astronomik bilgilerin sokratik sorgulama yöntemi eşliğinde verilmesi sonucunda uzun deneyimler akabinde yazılan bir yazı olduğunu unutmayalım. İnsanların bu tutumunu elbette küçümsemiyoruz. Tabi ki bilmemelerinin altında yatan etkenler var ve tartışmaya oldukça açık. Biz bu kısım ile ilgilenmeden, Türkiye nin uzay programları konusunda son birkaç yıl içinde eskiye göre hareketlendiğini de göz ardı etmeyerek, astronomide bir düzey ve büyük bir kitle elde edebilmek adına herkes Astronomi ile tanışsın diyoruz. Telaş etmeyiniz, toplu yerlere gidin, seminerler verin demeyeceğiz. Amacımız, gençlerin, çocukların bir dolunay akşamı Ay a baktıklarında birbirlerine edebilecekleri tek kelamın Ay a baktım seni gördüm, sana baktım ayı gördüm esprisinden öte geçmesini sağlamak olacak. Ay ın Dünya nın uydusu olduğunu da düşünebilmeleri, onu diğer gezegenlerin uydularıyla kıyaslayabilmeleri, neden Ay a çok önceden gidilmiş tartışmasını yapabilmeleri. Ne yapacağız? Onlara sorarak düşünmelerini sağlayacağız. Bu hususta ilk hedefimiz çocuklar, daha sonra hiç ilgisiz yetişkinler olmalı. Onlar tanıyıp tanımamanız da önemli değil. Yoldan birisini çevirip de sorabilirsiniz, otobüste karşı koltukta annesinin kucağında oturan bir çocuğa da sorabilirsiniz. Dedenize bile sorabilirsiniz. Çok keyifli. Onların astronomi ile tanıştırabilmemiz için önce gözle görülebilir gök cisimlerini öğrenebilmeleri, sonra da bulutlardan ileri götüremedikleri evren anlayışlarını yavaş yavaş genişletebilmeleri gerekir. Bu durumda astronomiyi hiç bilmeyen birine Samanyolu galaksisinde kaç yıldız var? diye balıklama dalarsanız, hayalinde s3, s4 cep telefonundan, bir türkü isminden ya da geçmişteki bir TV kanalından başka bir şey belirmeyecektir.
Bu konuda ele başımız hep Güneş olmalı. Güneş onlar için uzaktan görünen parlak sarı bir toptan ibaret çünkü. Şu ana kadar yöneltilen basit sorulardan ve yüzde doksanı olumsuz olan cevapların bazılarından bahsedeceğim. Mesela: Güneş nedir? Bir yıldız mı, gezegen mi? Yıldız cevabını alacaksınız elbette. Fakat gezegen cevabını da alacaksınız. Güneş bir yıldız olduğuna göre bizim geceleri gökyüzünde gördüğümüz yıldızlardan farkı ne o zaman? En büyük yıldız, en sıcak yıldız çünkü diğer yıldızlar soğuk, Güneş gündüzleri çıkıyor diğer yıldızlar geceleri çıkıyor, Güneş yuvarlak küre şeklinde ama diğer yıldızların köşeleri üçgen üçgen, sivri sivri gibi cevaplar alacaksınız. Peki, Güneş bir yıldız, Dünya bir gezegen değil mi? O halde bir yıldızla bir gezegen arasında ne fark var acaba? Yıldızlarda yaşanmaz, gezegenlerde yaşanır cevabını alacaksınız. Yıldızlar mı büyük olur gezegenler mi? Güneş mi büyük Dünya mı?
Güneş bir top kadar görünüyor, Dünya daha büyük cevabını alma şansınız yok değil. Güneş bizi nasıl ısıtıyor? Neyden oluşuyor Güneş in maddesi? Ateş var, ateşle ısıtıyor büyük küçük fark etmez kaçınılmaz yanıtlardan biri. Daha sonra çocukların verdiği cevaplar arasında soba var, kömür var, duman var vs Güneş ten büyük yıldızlar da var mı? Söz konusu hiç astronomi bilmeyen bir kitle olduğu için çoğunlukla Güneş in en büyük yıldız olduğunu düşünürler. Buradan sonra Güneş Sistemi ve Dünya ya yönelik sorularla devam edeceksiniz. Bazı soruları okuduğunuzda dalga mı geçiyorsun sen diyebilirsin fakat daha önce hayatında bu soruları hiç ama hiç düşünmeyen insanlar olduğunu unutmayalım. Güneş Sistemi ne neden sistem diyoruz? Güneş Sistemi nde Dünya ile birlikte kaç gezegen var? Peki bu gezegenlerin bazılarını da olsa geceleri çıplak gözümüzle görebilir miyiz? Gezegenler neden düşmüyorlar? Dünya nın içinde mi yaşıyoruz yüzeyinde mi? Dünya nın yüzeyinde yaşıyorsak insanlar, evler, arabalar, tüm nesneler neden düşmüyor? Dünya nın yüzeyinde yaşıyorsak içinde neler var? Dünya nın kaç türlü hareketi var? Bu hareketlerin sonucunda bir şey oluşuyor muydu yoksa boşuna mı hareket ediyor bizim gezegenimiz? (Bunları interaktif bir şekilde gösterebilirsiniz.) Dünya dönüyorsa biz bu dönüşü neden hissetmiyoruz? Dünya nın bu hareketleri sırasında Ay ne yapıyor, sabit mi? Ay Dünya nın etrafındaki bir turunu ne kadar sürede tamamlıyor? Ay Dünya nın nesidir? Uydu dediğimde aklına ne geliyor? (yapay uydulardan bahsedecekler) O halde, Ay a neden uydu diyoruz? Diğer gezegenler de Dünya nın yaptığı bu hareketleri yapıyorlar mı? Yapıyorlarsa aynı sürelerde mi yapıyorlar acaba hiç düşündün mü?
Bizim geceleri gökyüzünde gördüğümüz her yıldızın Güneş gibi bir sistemi var mıdır sence? Güneş Sistemi ndeki her gezegenin Ay gibi bir uydusu var mıdır? Yani başka bir gezegende yaşasaydık gökyüzünde ay görür müydük acaba? Yıldızlar kayar mı? Buradan Güneş Sistemi ve gezegenlerle alakalı oldukça fazla basit soru üretebilirsiniz. Güneş Sistemi nden, yıldızlardan, Samanyolu Galaksisi ne oradan diğer galaksilere, galaksi kümelerine, evrenin oluşumuna, genişlemesine vb. değinebilirsiniz. Ne kadar ileriye gidebileceğiniz karşınızdaki kişinin tutumuna ve algılamasına bağlıdır. Bu manada onları etkilerken büyüklük kavramlarını örnek göstermek epeyce etkili oluyor. Güneş ile Dünya yı kıyaslarken; Güneş bir kavanoz olsaydı içine 1 milyondan fazla Dünya sığardı, buna rağmen Güneş ten büyük yıldızlar var yaaa. Önemli olan onlarda astronomiye dair bir hayranlık, bir farkındalık oluşturmak. Evet, doğru anladınız. Yalnızca soru sorarak astronomik sohbetler edeceksiniz. Astronominin a sını bilmeyen birisiyle bu tarz bir diyalog kurduğunuzda o kişi için de artık Güneş faklı görünecektir ki sabaha Güneş le gözünü açan herkesin hakkı olmalıdır bu. Sonuç olarak öğrenirken öğreteceğiz, bilhassa evrenimizin yarınki emanetçilerine; çocuklara. Hadi bakalım kolay gelsin. Astronomik dokunuşlarınız bol olsun Reyhan Çelik Kapak fotoğrafı: Julien Dartois Paris/Choisel Chateu de Breteuil