Radyasyonun Gelecek Yaşamlara Etkisi Dr. Alper Öktem, IPPNW üyesi, Güneş Gönüllüsü ve Yeşil Gazete yazarı Bielefeld Bodrum Ocak 2018 www.nukleersiz.org
Radyasyonun Gelecek Yaşamlara Etkisi Atom ve parçacıklar Dengeli ve dengesiz atomlara Fazla enerjiyi gönderiyor. İtilen enerji başka atoma çarpiyor. Kromozomlarda kopmalar Atom çekirdeğini parçarlarsak Atom bombası ve barışçı enerji Nükleer silah denemeleri: Amerika Nükleer silah denemeleri: Rusya Doğal radyasyon Tıbbi radyasyon Dahili ve harici radyasyon Uranyum madenciliği Nükleer güç santralleri (NGS) Nükleer sektörde çalışanlar (madenler haricinde) Nükleer kazalar Çernobil in öğrettiği: Nükleer kazalar hafife alınamaz Türkiye Çevresel Radyasyon Atlası ne gösteriyor? Almanya daki Nükleer atık depoları Nükleer atık depoları Burnumuzun dibinde nükleer
Atom ve parçacıklar Atom bir maddenin en küçük birimi Atomun da parçacıkları var: Çekirdekte proton ve nötron. Çekirdek çevresinde elektronlar dönüyor. Bunları birbirine çeken ve birbirinden uzaklaştıran kuvvetler var. Bu parçacıkların ona göre değişen enerjileri var.
Dengeli ve dengesiz atomlar Kimyasal olarak değiştirilemeyen ana maddeler element deniliyor. Eğer elementin atomlarında bu parçacıklar ve enerjileri birbirleriyle dengeli ise bu atom stabil diyoruz, kendi kendisini bir arada tutuyor. Ama eğer bu parçacıklardan biri fazla ise bunu iten bir enerji var. Tabiatta 94 tane element var. Elementler çekirdeklerindeki proton sayısı ile biliniyorlar. Bir elementin atomunda nötron sayıları değişebiliyor. Aynı elementin bir orijinali var bir de izotopları, aile üyeleri diyelim. Hidrojen ve izotopları Bazı izotoplar dengesiz, stabil yahut kalıcı değil. Mesela bir fazla nötronu var veya eksiği var. Atom çekirdeği büyüdükçe yani içindeki parçacıkların, proton ve nötronların sayısı arttıkça stabil olmayanların sayısı artıyor.
Fazla enerjiyi gönderiyor. İtilen enerji başka atoma çarpiyor. Doğada bu stabil olmayan atomlar, izotoplar var. Mesela fazla olan bir parçacığı atıyor. Stabil bir element ya da izotop olana dek fazlalıklarını atıyor. Ne kadar sürüyor? Bunu yarı ömrü olarak ifade ediyoruz. Atılan parçacık taşıdığı enerji ile yola çıkıyor. Radyasyon bu. Parçacıkla hatta bazen bir dalgayla ortamda yol alan enerji gidiyor bir yere çarpıyor. Mesela nereye çarpıyor bu enerji? Diyelim bir insana. İnsan da elementlerden oluşuyor. Atomlarımız var. İki yahut daha fala atom bir araya geldi mi molekül deniyor. Mesela su! H 2 0 Insan vücudunun %70 i su! Radyasyon / ışın enerjidir. Bu enerji çarptığı yerde denk gelen atomun çevresinden bir elektronu kovuyor, yerinden ediyor. Durduk yerde çarpılan ve bir elektronunu kaybeden atom şimdi bir iyon.
Kromozomlarda kopmalar Bu nedenle bu radyasyona iyonize edici, iyonlaştırıcı radyasyon deniliyor. Atomları molekülleri birbirine bağlayan düzen zarar görüyor. Kalıtım bilgilerini taşıyan genler kromozomların üstünde dizili. Kromozomlarda kopmalar oluyor. Değişiklikler oluyor. Gelecek kuşağa verdiğimiz genetik materyal değişiyor mesela. Canlının varlığını sürdürmesiyle ilgili değişiklikler ise canlı yaşarken hastalıkların çıkması ile ilgili. Sadece kanser değil, erken yaşlanma, diyabet, damar sertliği... Bunlar işte radyasyonun biyolojik etkileri. Stabil olmayan bir atom, dengesini kurmak için fazla olan enerjiyi yükledi gönderdi.
Atom çekirdeğini parçarlarsak. Evet atom çekirdeğini nötron parçacıklarıyla bombardıman ederseniz parçalanıyor, muazzam ısı çıkıyor, yakıyor ve dağılan parçacıklar o kadar çok tahrip ediyor ki anında ya da birkaç gün içinde ölümle sonuçlanıyor. Canlıya ulaşan enerji miktarına doz diyoruz. 1 Sievert ten itibaren ölümler başlıyor. Uran 235 parçalanınca ortaya çıkan izotoplar yapay oluyor Örnek: Uranyumun halen 25 Izotopu biliniyor. Yarı ömürleri 1 µs - 4,468 milyar yıl. Bunlardan sadece 4 tanesi tabiatta bulunuyor. Gerisi yapay. Uran 235 izotopunun çekirdeğini parçalamayı öğrendik. U 238 den de Plutonyum elde ediyoruz. Tabiattaki uranyumun çoğunluğı 99,27 % ile 238 U ve yarı ömrü 4,468 milyar yıl.. Ardından 235 U %0,72 geliyor 703 milyon yıl yarı ömrü...
Atom bombası ve barışçı enerji Atom bombasında uranyum ve daha iyisi plutonyum çekirdekleri bölünüyor. Fakat Plütonyum yapay bir element. 1940 yılında Uranyum dan elde edilmiştir. Ne kadar ilginç! Uranyum tabiatta var. Demek ki uranyum yakıt olarak kullanılır ve bol ve sonsuz elektrik üretilir. Buna nükler enerjiin barışçıl kullanımı dersiniz. Netekim ABD ordusunun 50 li yıllarda elektrik firmalarına daha çok daha fazla barışçıl enerji üretin diye nükleer santrallere destek olmuş. Bir barışçıl nükleer santralde senede 225 Kg Pu-239 atık, yani silah hammaddesi yan ürün olarak elde edilir. Yapay olarak elde edilen plütonyum, dünyada bilinen en toksik elementtir. Bombada kullanılan Pu-239 yarılanma ömrü 24000 sene. İzotoplarından Pu- 244 ün yarılanma ömrü ise 70 milyon yıldır.
Nükleer silah denemeleri: Amerika 1952-1957 arasında yapılan 90 nükleer silah denemesi sonucunda: Çevreye 5,55 Trilyon (10 18 Bq) (Iod- 131) radyoaktif iyot yayıldığı tahmin ediliyor Tahmini Tiroit dozları: En fazla 120-160 msv arası Ortalama 20 msv Tiroit kanseri vakalarında 10.000 75.000 arasında artış Ayrıca Düşükler, diğer kanser hastalıkları, kanser dışı hastalıklar Kaynak: ABD Ulusal Kanser Enstitüsü 2006
Nükleer silah denemeleri: Rusya Nükleer denemeler ve yayılan radyasyon hakkındaki bilgiler önemli ölçüde gizli kaldı. Bilindiği kadarıyla çok sayıda insan 500 msv üzerinde radyasyon aldı. Yaygın olarak -Kanserler -Malformasyon -Düşükler ve -Zeka geriliği görülüyor
Doğal radyasyon Doğal radyasyon derken kullanılan doğal sözcüğü zararsız izlenimi bırakıyor. Bu doğru değil (doğal ama zehirli bitkiler de var). Tabiatta bulunan (background) radyasyonun zararlı biyolojik etkileri olduğu epidemiyolojik olarak gösterildi. Doğal radyasyon kaynakları ve Almanya da dağılımı: 1.Radon=Radon gazı 2.Nahrung=Gıda 3.Terrestrisch=Yer kabuğu 4.Kozmisch= Kozmik (uzaydan gelen) Radon Nahrung Terrestrisch Kosmisch
Doğal radyasyon Amerikan Epidemiyoloji Dergisinin Mart 2005 sayısında Kuzey Amerika da bu konuda yapılan 7 çalışmanın ortak analizi yayınlandı. Buna göre kapalı mekanlarda radona maruz kalmak ile akciğer kanseri arasında ilişki olduğuna dair ciddi bulgular mevcut Metreküp te her 100 Bq, radyasyon riskini %11 arttırıyor (95% CI 1-28 %) Cinsiyet, eğitim düzeyi, tütün gibi diğer etkenler ekarte edilmiştir Kaynak: Krewski ve arkadaşları (2005) Residential Radon and Risk of Lung Cancer, American Journal of Epidemiology
Teşhis amaçlı tıbbi radyasyon uygulamalarının zararlı biyolojik etkileri epidemiyolojik olarak gösterilebiliyor Tıbbi radyasyon
Tıbbi radyasyon 1985-2005 arasında bilgisayar tomografi (BT) muayenesi yapılan 10,9 Milyon hastanın Kanser riski bir BT (4,5 msv) ile %24 artıyor Birden fazla BT yapıldığı takdirde her BT kanser riskini ayrıca %16 arttırıyor Hasta ne kadar gençse, riski o kadar artıyor: 1-4 yaş arası: Kanser riski %35 daha fazla 5-9 yaş arası: Kanser riski %25 daha fazla 10-14 yaş arası: Kanser riski %14 daha fazla Kaynak: Mathews ve arkadaşları (2013) Cancer risk in 680000 people exposed to computed tomography scans in childhood or adolescence, British Medical Joournal
Dahili ve harici radyasyon Radyasyonun kaynağı, radyasyon kaynağının yayılması ve radyasyonun (enerjinin) ortamda yayılmasını ayırt etmeliyiz. Radyasyonun kaynağı izotoplar. Bulundukları yerde kalmıyorlar. Hava ile, suyla ve sayre yayılıyorlar. Nükleer serpinti olarak kıtalara yayılıyorlar. Radyasyon kaynağına uzak durursak, araya engel koyarsak vücudumuza ışın ulaşmaz. Ama solduğumuz havada, içtiğimiz suda, ürünlerinden beslendiğimiz toprakta her yerde bu izotoplar bulunursa, bunlar insan vücuduna girerler. Vücuda giren sezyum ile sezyumun yaydığı ışın arasına bir engel koyamazsınız. İnsan vücudundaki sezyumu muhafaza altına alamazsınız. Bir röntgen cihazı gibi kapatmak da mümkün değil. Yarı ömrü 28 sene. Radyoaktivitesini kaybedene dek toprakta, havada, suda azalarak da olsa canlılara girmeye devam eder, hepsi stabil hale gelinceye kadar. Eğer vücutta ise, hepsi vücuttan atılıncaya kadar. İnsan diyorum, ama aslında bitkilerden tek hücrelilere kadar hepsini kastediyorum.
Uranyum madenciliği Doğu Almanya daki Wismut uranyum madeninde çalışmış olan 59.001 işçide 1998 yılına dek 2388 akçiğer kanseri vakası görülmüştür Toplam çalışma süresi arttıkça kanser riski artıyor Radona bağlı radyasyondan dolayı her çalışılan ay başına risk %21 artıyor (95% CI 18-24) Kaynak: Grosche ve arkadaşları (2006) Lung cancer risk among German male uranium miners: a cohort study, 1946 1998, British Journal of Cancer
Uranyum madenciliği Köprübaşı (Manisa) uranyum yatağı çevresinde toprak, su ve bitki örneklerinde, uranyum düzeyleri ve olası çevresel etkilerinin belirlenmesi (Aralık 2008) TUBİTAK tarafından 107Y226 nolu proje kapsamında desteklenmiştir Prof. Dr. Ahmet ŞAŞMAZ 1970 li yıllarda bir süre işletilmiş. bölge uranyum tarafından kirletilmiştir. Bu kirlenmeden, bölgedeki topraklar, yetişen bitkiler ve su kaynakları oldukça fazla etkilenmiştir. Yöre topraklarının ortalama uranyum içeriği birkaç ppm den 3876 ppm e kadar değişmektedir. (Yer kabuğu ortalaması 2 4 ppm) Bölgeden alınan çok sayıda bitkinin değişik kısımlarının uranyum analizleri yapılmıştır. Topraktaki uranyum miktarının çokluğuna bağlı olarak, bitkiler de doğrusal oranda bünyelerine uranyum almışlardır. Köprübaşı uranyum yatağının bulunduğu alan ve çevrelerden beslenen suların, uranyum açısından WHO kriterlerine göre en az on kat daha fazla kirlendiği saptanmıştır. Bu suların, yöredeki insan ve hayvanlar tarafından içilmesi, sulama amaçlı kullanılması, daha alt kotlardaki su kaynaklarını kirletmesi, çevre sağlığı açısından önemli riskler oluşturmaktadır. Aydın Söke Kisir
Nükleer güç santralleri (NGS) NGS ler güvenli ve çevresinde ölçüm sonuçlar normal deniyor, ama Büyük kazalar (Fukuşima, Çernobil gibi) Radyoaktif gazlar atmosfere kaçıyor Çatlaklar, materyal yorgunluğu filan Kontrol dışına çıkan çevreye karışan soğutma suyuyla daha uzaklara yayılan radyasyon var Normal çalışırken de sağlığa olumsuz etkileri olduğu gösteriliyor
Nükleer güç santralleri (NGS) NGS yakınında yaşayan küçük çocuklarda lösemi riskinde artış Diğer etkenler ekarte edilmiştir 2008 Riskin yüksekliği NGS ye olan uzaklığı ile bağlantılı: 50 km: %8 18 vaka artışı 10 km: %20 40 vaka artışı 5 km: %60 75 vaka artışı 5 km den daha yakın yaşayan çocuklarda lösemi riski ikiye katlanıyor Benzer sonuçlar İngiltere ve İsviçre de bulunmuş Kaynak: Kaatsch ve arkadaşları (2008) Leukaemia in young children living in the vicinity of German nuclear power plants
Nükleer sektörde çalışanlar (madenler haricinde) 154 iş yerinde - 598.000 çalışan ile yapılan çalışma: Çalışanların %90 dan fazlasınin aldığı doz 50 msv den az Solid tümörler için: Her Sv başına %97 daha yüksek risk (95% CI 14-197) Lösemi için: Her Sv başına %193 daha yüksek risk hesaplanmış (95% CI 0-847) Nükleer sektörde çalışanlarda ölümlerin %1-2 si radyasyonun etkisine bağlanabilir Kaynak: Cardis ve arkadaşları (2005) Risk of cancer after low doses of ionising radiation, British Medical Journal
Nükleer kazalar Çernobil: 16.000 (3.400-72.000) Tiroit kanseri 25.000 (11.000-59.000) Diğer kanserler Kansere bağlı ölümlerde 15.000 artış Fukuşima: Şimdiye kadar 145 çocukta tiroit kanseri Kaynak: Cardis ve arkadaşları (2006) Estimates of the cancer burden in Europe from radioactive fallout from the Chernobyl accident, International Journal of Cancer
Çernobil in öğrettiği: Nükleer kazalar hafife alınamaz Düşük doz yani 0-100 msv arası radyasyon sağlığı yaygın olarak ve ciddi biçimde etkilemektedir. Kanser Doğrudan radyasyon hedefinde yer almayan komşu hücrelerde genomik instabilite Kalitimsal etkiler, genetik mutasyon, konjenital malformasyon Yaşlanmanın hızlanması (özellikle likidatörlerde görülmektedir) Diğer kanser dışı hastalıklar: Kardiyovasküler hastalıklar İyi huylu (benign) tiroit hastalıkları Çocuklarda uzun süren enfeksyonlar Fonksiyonel beyin hastalıkları
Türkiye Çevresel Radyasyon Atlası ne gösteriyor? Cs-137: Nükleer silah denemeleri ile dünya toprakları Cs-137 ile tanıştı Haritada bütün illerde toprakta Cs-137 var
Almanya daki Nükleer atık depoları
Nükleer atık depoları Nükleer santrallerin bir de atıkları var 1 nükleer santralde yılda ortaya çıkan yüksek radyoaktif ve uzun ömürlü radyoaktif çöp Çöp deyip geçmeyin, uzun ömürlü ve ışın yayıyor, daha önemlisi su ve topraktan bitkilere hayvanlara insanlara dek ulaşıyor, Bir gün değil, on gün değil, bulunduğu yerde varlığını sürdürdüğü sürece: 1 nükleer santralinde 4 metre kenarı olan (64 metreküplük) bir küp radyoaktif çöp: 4000 kg plutonyum 256 kg neptunyum 270 kg americiyum 19 ton diğerleri
Burnumuzun dibinde nükleer Santral yok ama çöpü var Gaziemir de nükleer atık nasıl bertaraf edilmiş
Hibakuşa lar Olmasın! Hibakusha Worldwide IPPNW&Nukleersiz.org