Toprak Oluşumunda umunda Anamateryalin Etkisi Dr. S.Akşit Fiziki Coğrafya http://www.youtube.com/watch?v=oa_jwmu A9ro
Öğrenme Beklentilerimiz? (Kazanımlar) Toprağı kavrayabilmeli Toprağın yapısını anlayarak kendi toprak tanımını yazabilmeli Anakaya, ayrışmış materyal toprak arasındaki ayrımı yapabilmeli Çevremizdeki farklı kayaların farklı toprak tekstürü ürettiğini anlayabilmeli Kayaçların toprakların su tutma kapasiteleri üzerindeki etkisini anlayabilmeli Oluşan toprakların ürün deseni nasıl etkilediğini anlayabilmeli
W.3.1 Topraklarını yok eden uluslar, kendilerini yok ederler Franklin D. Roosevelt
Toprak yapısı? Hava 25% İnorganik 45% Su 25% Organik 5%
Toprak Nedir? Kayaların ve organik maddelerin, İklim, organizmalar ve topografyanın çok uzun süreli etkileri altında, Çeşitli derecelerdeki fiziksel parçalanma, Kimyasal ve biyolojik ayrışma ürünlerinden meydana gelen, (inorganik) İçinde geniş bir canlılar topluluğu barındıran, (organik) Bitkilere durak yeri ve besin kaynağı görevi yapan, Belli oranda su ve hava içeren, (su +hava) Arklı özellikte katmanlardan kurulu, Aktif, dinamik, üç boyutlu doğal ve canlı bir unsurdur.
Ana materyal
Toprak katmanları Organik zonu Yıkanma zonu Birikme zonu Ayrışmış materyal Anakaya
Ana materyalin toprak üzerindeki etkisi Toprak tekstürü Toprak rengi Toprak geçirgenliği Toprak verimliliği
Anakayanın özelliği Bazik Asidik
Tarımsal ürün deseni
Daha yeşile
Ders Planlama Dinlemiş olduğunuz üç coğrafya konusundan birini seçiniz Üç öğrenme beklentisi belirleyiniz Bu beklentileri gerçekleştirmek için neler yapardınız. Örnek bir çalışma yaprağı hazırlayınız
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri Toprak Oluşumunda Ana Materyal Faktörü Dr.Akşit Ana kaya olarak tanımlanan toprağın inorganik maddesi çok çeşitli kayaların dış kuvvetlerin etkisi altında ayrışması sonucu meydana gelir (Mater, 1998). İnorganik madde doğrudan volkanik, tortul ve metamorfik kayaların fiziksel, kimyasal ve biyolojik olarak ayrışmasıyla oluştuğu gibi, akarsu, buzul, rüzgar gibi etkenlerle taşınan malzemenin birikmesiyle de oluşur. Ana materyal çözündüğü zaman bünyelerinde bulunan bazı maddeler serbest kalmaktadır. Çevremizdeki toprakların ana materyali, mermer, bazalt gibi çok sert özellikli kayaç olabileceği gibi, kum, volkan kumu ve külü gibi çok gevşek yapılı malzeme de olabilmektedir. Örneğin yakın çevredeki volkanik lav çıkışının asidik kökenli ve kuvars içerikli olması (granit), bitki besin maddesi açısından fakir, açık renkli, kum içeriği bol ve su tutma kapasitesi düşük toprakların oluşmasında önemli rol oynamaktadır. Eğer lav çıkışı bazik (bazalt) ve feldspatlarca zengin olan heterojen kayaçlar ise besin maddesi açısından zengin, koyu renkli, kil oranı daha yüksek ve su tutma kapasitesi daha iyi olan toprakların oluşmasında etkili olmaktadır. Ayrıca kalker gibi kalsiyum karbonat içeren homojen kayaçlar ayrıştıklarında killi ağır bünyeli topraklar verirler. Bu nedenle toprakların kalker içerikli kayaçlardan olup olmaması çok önemlidir. Toprak oluşumu herhangi bir kesintiye uğramadığı sürece; kaya ayrışmış kaya genç toprak olgun toprak ardalaşması şeklinde gerçekleşir. Ana kayanın toprak özelliğini belirlediği gibi yaygın ve bir o kadarda yanlış öğreti bulunmaktadır. Genel toprak tipleri incelendiğinde yalnızca C katmanı (horizonu) ana kayanın özelliğini gösterir. Ayrışma sonucu ortaya çıkan primer mineraller toprak suyu ile eriyik hale geçerek bitkilerin besin maddesini ve sekonder mineral olan toprak kilini oluşturmaktadır. Bu nedenle, toprak verimliliği üzerinde etkili olan minerallerin oranları ile toprağın ince ya da iri tekstürlü (bünyeli) olması ana materyalin yapısından kaynaklanmaktadır (Nagle, 2001). Buna karşın sıcak ve nemli bölgelerde iklim faktörünün daha ağır basmasından dolayı ana kayanın etkisi kısmen hatta tamamen ortadan kalkabilir. Özellikle nemlilik ve yağışın fazla olduğu bölgelerde ana kaya mineral açısından ne kadar zengin olursa olsun ana kaya kaynaklı mineral maddeler yıkanarak topraktan uzaklaştığı için geride demir, alüminyum ve silisyum dioksit içerikli fakir topraklar kalabilir. Örneğin; ekvatoral bölgede olduğu gibi sıcak ve nemli iklim koşulları ana materyal etkisinin tamamen ortadan kalkmasına neden olabilir. Buna karşın kimyasal ayrışmanın orta düzeyde olduğu ılıman nemli iklim bölgelerinde ana madde toprağa önemli özellikler kazandır. Toprak genç olduğu oranda, toprağın genel karakterinde ana kayanın etkisi daha fazladır. Toprağın tekstürü ve bitki besin maddesi içeriği yanında toprak tipi ve profilinin gelişim hızında da ana kaya etkisini gösterir. 1
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.1 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 1: Toprağı Kayrayabilmek Ödev 1 : Toprağını sahip çık Atatürk Benim sadık yarim kara topraktır. Aşık Veysel Hepimizin bir annesi vardır, o da toprak Victor Hugo Topraklarını yok eden uluslar, kendilerini yok ederler Franklin D. Roosevelt Toprak da kadınlar gibidir, kendisine karşı ne sert, ne de çekingen davranılsın ister Anatolie France İnsanlar, ana babalarının ölümlerini unuturlar da, topraklarının elden gidişini unutmazlar Machiavelli Benden eğerimi isteyin vereyim, atımı isteyin vereyim, çadırımı isteyin vereyim, fakat vatanımdan hiç kimse bir karış toprak istemesin vermem, veremem Mete Yukarıda toprak kavramına farklı anlamlar yüklenmiştir. Sizin toprak kavramına yüklediğiniz anlamı bir cümleyle nasıl ifade ederdiniz? (3 dakika).... 2
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.2 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 2:Toprağın yapısını anlayarak kendi toprak tanımını yazabilmeli Ödev 1 : Masaüstündeki topraklardan bir avuç alınız. İçerisinde neler olabileceği düşününüz. Aşağıya düşüncelerinizi yazınız. (2 dakika) Ödev 2 : Aşağıdaki boş grafiği tarama veya renklendirme yöntemiyle grafiğin parçalarını ayrıştırınız ve toprak içerinde en çok bulunan öğeden en az bulunana doğru yerleştiriniz. (3 dakika) Ödev 3 Aşağıdaki cümleyi toprağı tanımlayacak şekilde tamamlayınız (3 dakika). Toprak içerisinde........ canlı bir unsurdur. 3
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.3 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 3: Anakaya, ayrışmış materyal toprak arasındaki ayrımı yapabilmeli Ödev 1 Aşağıdaki şekilde anakayanın bulunduğu katmanı siyah boyayınız. Ayrışmış materyalin bulunduğu katmanı belirleyiniz. Bu katman toprak mıdır? Nedenini tartışarak aşağıya not ediniz (3 dakika).. 4
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.4 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 4: Çevremizdeki farklı kayaların farklı toprak tekstürü ürettiğini anlayabilmeli Ödev 1 SİO2 oranı < % 33 ise lav bazik karakterli ve akıcıdır. Asit lav bol miktarda silikat içerir, akışkanlığı yoktur. Buna göre volkanizmanın çevrede oluşturacağı yüzey şeklinin nasıl olması beklenir? Bunu iki ayrı şekil çizerek gösteriniz? (2 dakika) A B Ödev 2 Kayseri deki Erciyes dağını oluşturan kayaçlar sizce bazik mi asidik mi karakterlidir? Erciyes Dağı çevresinde oluşacak toprakların tekstür özelliğinin nasıl olmasını beklemektesiniz. Tartışarak sonucu aşağıya yazınız. (3 dakika) Ödev 3 Masa üzerindeki topraklar Erciyes Üniversitesi kampüsünden getirilmiştir. Toprağı inceleyerek aşağıdaki tekstür grafiğindeki yerini işaretleyerek ne tür toprak olduğunu yazabilir misiniz? (3 dakika) Ödev 4 Aynı toprağı çamur haline gelecek şekilde ıslatınız. Elinizde yuvarlamaya çalışınız. Hangi kalınlığa kadar inceltebildiniz? (3 dakika) a) Baş parmak b) Kurşun kalem c) Saç kadar 5
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.5 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 5: Kayaçların toprakların su tutma kapasiteleri üzerindeki etkisini anlayabilmeli Ödev 1 Grup içerisinden bir kişi belirleyiniz. Masa üzerine bırakılan beyaz ve kırmızı kayaçlarının taze yüzeylerini aranızdan belirlediğiniz arkadaşınız dilini dokundursun. Aralarındaki farkı yazınız. Hangi kayaç üzerinde oluşacak toprağın su tutma kapasitesinin daha yüksek olması beklenmelidir? Neden? (3 dakika) Ödev 2 İki ayrı pet bardağın yarısına kadar yukarıdaki kayaçların ayrışmasıyla oluşmuş topraklardan doldurduğumuzda.. Hangisinin daha çabuk suyu sızdırması beklenmelidir? Neden?(3 dakika). Beyaz Kırmızı 6
Yeni Bir Öğrenme Kültürüne Doğru: İlk ve Ortaöğretimde Yeni Öğrenme-Öğretme Süreçleri Çalıştayı Aufbruch in eine neue Lernkultur: Neue Wege des Lehren und Lernens an Sekundarschulen Workshop 14-16 Nisan Kayseri W.3.6 Dr.Akşit Öğrenme beklentisi 5: Oluşan toprakların ürün deseni nasıl etkilediğini anlayabilmeli Ödev 1 Erciyes Dağı ve çevresinde oluşacak toprakların üzerinde en çok hangi tür bitkilerin yetiştirilmesi uygun olur? (2 dakika) a) yumrulu b) saçak kök c) kazık kök Nedenlerini yukarıdaki bilgileriniz ışığında tartışınız. (3 dakika) 7