BİR İNSAN HAKKI OLARAK HASTA HAKLARININ TARİHSEL GELİŞİMİ
Hasta Haklarının Gelişim Gerekçeleri Sanayi devriminin insan sağlığını tehdit eden çalışma biçimleri Yaşlı nüfustaki artış Kronik hastalığı bulunan kişi sayısındaki artış Aşırı uzmanlaşma Tıp teknolojisine bağımlı olmak Komplikasyonlardaki artış Sağlık hizmetleri maliyetlerindeki artışlar Etik dışı tıbbi uygulamalar (Nazi Almanya sında olduğu gibi) 2
Hasta Haklarının Gelişimi Hasta hakları 20.yy ın sonlarına doğru olgunlaşan bir kavram olmuştur. Hasta hakları insan haklarının sağlık alanına uyarlanması neticesinde ortaya çıkmıştır. Bu konudaki ilk somut gelişme Amerikan Hastane Birliğince kaydedilmiştir. 1972 yılında yayınlanan Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi, hasta hakları konusunda ilk ve en ciddi çerçeveyi sunmuştur. Bu konudaki ilk uluslararası belge ise 1981 yılında Lizbon da Dünya Tabipleri Birliği tarafından Lizbon Bildirgesi yayınlanmıştır. 1994 yılında ise DSÖ nün Avrupa Bürosu «Avrupa da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi» yayımlanmıştır. Bu bildirge aynı zamanda Amsterdam Bildirgesi olarak bilinmektedir. 1995 yılında Endonezya da Lizbon Bildirgesinin gözden geçirilmesi suretiyle oluşturulan Bali Bildirgesi hasta hakları konusunda yayımlanmıştır. 2005 yılında Santiago Bildirgesi ile daha da genişletilmiştir. Lizbon Versiyon 1 Lizbon Versiyon 2 Lizbon Versiyon 3 3
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi Bu bildirge esasında ulusal bir nitelik taşımaktadır. Bu bildirgenin amacı hastanın daha fazla memnun edilmesi ve etkin bir tedavi imkanının sağlanmasıdır. Bu bakımdan hastanelerce hasta haklarının tanınması tedavi sürecinin parçası olarak kabul edilmektedir. Bu bildirgenin temel amaçları ise; Hastanın kendisini daha özgüven içinde hissetmesini sağlamak Sağlık sisteminin adil bir yapıya kavuşturulması ve hasta ihtiyaçları karşılamak Hastalara yaşadığı sorunları çözmede bir yol göstermek Hastalara sağlıklı kalmak ve sağlığını geri kazanmak noktasında aktif rol oynaması konusunda onları cesaretlendirmek Hasta ile hizmet sunan taraf arasında güçlü bir ilişkinin gereğine vurgu yapmak Hastaların hak ve sorumluluklarını belirleyerek sağlıklı kalmaları konusundaki rolünün altını çizmek 4
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi Bilgi Edinme Hakkı Sağlık Çalışanını ve Sağlık Sigorta Planını Seçme Hakkı Acil Servislere Erişim Hakkı Tedavi Kararlarına Katılım Hakkı Saygı ve Ayrımcılığa Tabii Tutulmama Hakkı Dikkat çekici noktalar!.. Sağlığa İlişkin Kişisel Verilerin Gizliliği Hakkı Şikayet ve Başvuruda Bulunma Hakkı Hasta Sorumlulukları 5
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Bilgi Edinme Hakkı Hastanın anlaşılır, tıbbi terminolojiye boğulmadan sağlık kuruluşu, hekimi, hastalağı gibi konularda bilgi alma hakkı bulunmaktadır. Fiziksel veya mental bir rahatsızlık ya da yabancı dile sahip olmak kişiyi bilgi edinme hakkından mahrum bırakmayı gerektirmez. 6
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Acil Servislere Erişim Hakkı Aşırı ağrı, sakatlık veya ani rahatsızlıklar söz konusu olduğunda kişinin acil servislerden yararlanarak teşhis ve sağlık durumunun güvenli bir seviyede stabil tutulma hakkına sahiptir. Kişinin bu hizmetlerden her koşulda; her yerde ve her zaman yararlanma hakkı bulunmaktadır. Herhangi bir otorite onayını bekleme veya sigorta cezası olmaksızın kişinin bu hizmetlerden yararlanma hakkı vardır. 7
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Tedavi Kararlarına Katılım Hakkı Kişinin tedavi seçeneklerini bilme hakkı vardır. Kişinin tedavi seçeneklerinden biri tercih etme hakkı vardır. Kişinin karar verme iradesinin olmadığı durumlarda daha önceden belirlemiş olduğu ebeveyn, vasi, aile üyesi veya bir başkası onun adına karar verme hakkı vardır. 8
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Sağlığa İlişkin Kişisel Verilerin Gizliliği Hakkı Kişinin hekim ve diğer sağlık personelleriyle sağlığı hakkında gizlice konuşma hakkı vardır. Kişi sağlık bilgilerinin korunması hakkına sahiptir. Kişi kendine ait kişisel tıbbi kayıtları okuma ve bir kopyasını alma hakkına sahiptir. Eksik, yanlış ve ilgisiz olmaları durumunda kişinin hekiminden tıbbi kayıtlarda düzeltme yapmasını isteme hakkına sahiptir. 9
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Şikayet ve Başvuruda Bulunma Hakkı Kişinin bekleme süreleri, operasyon süresi, sağlık çalışanlarının hal ve hareketleri, sağlık kuruluşunun yeterliliği konuları başta olmak üzere her türlü konuda şikayette bulunma hakkına sahiptir. 10
Amerikan Hastane Birliği Hasta Hakları Bildirgesi: Hasta Sorumlulukları Kişinin sağlıklı kalması veya sağlığını geri kazanması konusunda hastanın hakları olduğu kadar sorumlulukları da bulunmaktadır. Bu sorumluluklar; sigara içmeme, dengeli beslenme, fiziksel aktivitede bulunma gibi olumlu sağlık davranışlarını kapsamaktadır. Aynı zamanda hastaların hekim ve diğer sağlık çalışanlarına saygılı davranmaları gerekmektedir. Hastalar ayrıca kendilerine çıkartılan medikal faturaları ödemeleri gerekmektedir. Hastalar sağlık tesisi içerisindeki tıbbi ve idari kurallara uymak zorundadır. Hastalar sağlık sigortası poliçesindeki anlaşma ve hükümlere uymak zorundadır. 11
1981 Lizbon Bildirgesi Hastanın hekimini özgürce seçme hakkı vardır. Dışarıdan herhangi bir müdahale olmaksızın klinik ve etik değerlendirme yapma adına özgür bir hekim tarafından hastanın tedavi edilme hakkı vardır. Yeterli bilgi edindikten sonra hasta tedaviyi kabul etme ya da reddetme hakkına sahiptir. Hasta hekiminin kendisine ait tıbbi ve kişisel bilgilerinin mahremiyetine saygı göstereceğini varsayma hakkına sahiptir. Hasta onurlu bir şekilde ölme hakkına sahiptir. Ötanazi buna dahil midir? Hasta manevi ve ahlaki rahatlamayı (dini telkin) alma veya reddetme hakkına sahiptir. 12
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Prensipler Seçme Özgürlüğü Kendi Kaderini Tayin Etme Hakkı Bilinci Yerinde Olmayan Hastanın Hakları Yasal Olarak Ehliyetsiz Olan Hastaların Hakları Hastanın Rızasına Aykırı İşlemler Bilgi Edinme Hakkı Sağlık Eğitimi Hakkı Onur/Haysiyet Hakkı Manevi Destek Alma Hakkı 13
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Prensipler Herkes herhangi bir ayrıma tabi tutulmaksızın tıbbi hizmetlerden yararlanma hakkına sahiptir. Dışarıdan herhangi müdahale olmaksızın özgür ve hür olduğu bilen hekimlerden herkesin klinik ve etik değerlendirme alma hakkına sahiptir. Hasta her zaman çıkarlarına uygun düşecek şekilde tedavi edilmelidir. Uygulanan tedavi genel olarak kabul edilmiş tıbbi prensiplerle uyumlu olmalıdır. Kalite güvencesi sağlık hizmetinin bir parçası olmalıdır. Özellikle hekimler sağlık hizmetlerinin koruyucusu olmanın sorumluluğunu kabul etmelidirler. 14
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Prensipler Belirli bir tedavi için kaynakların kıt olmasından kaynaklı olarak hastalar arasında bir seçim yapılmasının zorunlu olduğu durumlarda, söz konusu hastalar adil bir tercihin yapılmasını isteme hakkına sahiptir. Bu tercih ayrımcılık olmaksızın tıbbi kriterlere göre yapılmalıdır. Hasta tedavinin devamlılığı hakkına sahiptir. Hekim hastayı tedavi ederken diğer tıbbi uzmanlık dallarıyla işbirliğine gitme sorumluluğuna sahiptir. Hekim daha ileri bir tedavi gerekliliği ortaya çıktığı sürece, hastasına kabul edilebilir destek ve tedavisi için alternatif ayarlamaları gerçekleştirecek yeterli fırsatları sunmadan hastasının tedavisini yarıda kesmemelidir. 15
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Seçme Özgürlüğü Hasta özel veya kamu olması fark etmeksizin hekimini, hastanesini ve sağlık kuruluşunu özgürce seçme ve değiştirme hakkına sahiptir. Tedavinin herhangi bir aşamasında hekiminden görüş sorma hakkına sahiptir. 16
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Kendi Kaderini Tayin Etme Hakkı Hasta kendisi hakkında özgürce karar verme ve kendi geleceğini belirleme hakkına sahiptir. Hekim söz konusu alınan kararın sonuçları hakkında hastasını bilgilendirecektir. Zihinsel olarak sağlık olan yetişkin hastalar herhangi bir teşhis ve terapi sürecinden geçme konusunda rıza gösterebilirler ya da rıza göstermeyebilirler. Böylesi bir hasta, kararını vermeden önce gerekli bilgilendirme hakkına sahiptir. Yine bu durumdaki bir hasta, söz konusu test ve tedavi yönteminin amacının ne olduğunu, sonuçların ne anlama geleceğini, rıza göstermemenin ne manaya geleceğini kavraması gerekmektedir. Yine hasta tıbbi ve akademik araştırmalara katılmama hakkına sahiptir. 17
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Bilinci Yerinde Olmayan Hastanın Hakları Bilinci kapalı olan veya kendini ifade etme yeteneğinden bir şekilde mahrum olan hasta söz konusu ise aydınlatılmış onam yasal olarak temsilcisi olan ilgililerden mümkün olan herhangi bir zamanda mutlaka alınmalıdır. Yasal temsilci mevcut değil ancak tıbbi müdahale acilse, benzer şekilde böylesi bir müdahale konusunda hastanın rıza göstermeyeceğine dair bir kanaat veya hastanın daha önceki bu yönde ifadelerinde şüphe söz konusu değilse hastanın onamının alındığı varsayılmalıdır. Ancak hekim bilinç kaybından kaynaklı intihar teşebbüslerine karşı her zaman hastanın hayatını kurtarmaya çalışmalıdır. 18
1995 Lizbon Bildirgesi (Bali Bildirgesi) Yasal Olarak Ehliyetsiz Olan Hastaların Hakları Küçük ya da ehliyetsiz olan hastalar için yasal temsilcilerin rızası aranır. Ancak, hastanın algılama kapasitesi ölçüsünde karara katılımı sağlanmalıdır. Ehliyetsiz kişi sağlığı konusunda rasyonel bir karara varmışsa onun kararına saygı gösterilmelidir ve yasal temsilcilerine bilgi paylaşımını yasaklama hakkına sahiptir. Yasal temsilcisi ya da hastanın bizzat yetkilendirdiği kişi olası bir tedaviyi uygulamaktan hastayı men ederse, hekim tıbbi görüşü ve hastanın yararı uyarınca bu karara ilgili yasal ve kurumlar nezninde karşı çıkmalıdır. 19
Amsterdam Bildirgesi 1994 yılında yayınlan Amsterdam Bildirgesinin özgün adı «Avrupa da Hasta Haklarının Geliştirilmesi Bildirgesi» olarak geçmektedir. Bu bildirge İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi, Ekonomik Toplumsal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi, Avrupa Sosyal Şartı, uluslararası belgelerine dayanılarak hazırlanmıştır. Bu bildirge Avrupa yı kapsayacak bir şekilde dizayn edilmiştir ve bu nedenle kıtasal bir özelliği bulunmaktadır. Bu nedenle bu bildirge tüm dünya geneli için hazırlanmamış olması bakımından eleştiri konusu yapılmıştır. Ancak Amsterdam Bildirgesi tümü Avrupa devletlerini (Türkiye gibi) doğrudan bağlamaz. 20
Amsterdam Bildirgesinin İçeriği/Konular Sağlık hizmetlerinde insan hakları ve değerleri Bilgilendirme Onam/Onay Mahremiyet ve Özel Hayat Bakım ve Tedavi Başvuru 21
Amsterdam Bildirgesi: Sağlık hizmetlerinde insan hakları ve değerleri Kadın veya erkek herkesin insan olması dolayısıyla saygı görmeye hakkı vardır. Herkes kendi yaşamını belirleme hakkına sahiptir. Herkes fiziksel ve mental bütünlüğe sahip olmaya ve kişi olarak güvenli bir yaşam sürdürme hakkına sahiptir. Kadın veya erkek herkesin özel yaşamına saygı gösterilmelidir. Herkesin, kendi ahlaki ve kültürel değerlerine, dinsel ve felsefi inançlarına sahip olma ve bunlara saygı gösterilmesini isteme hakkı vardır. Herkes hastalıkların önlenmesi sağlık bakımı için yeterli ölçüde çaba gösterilerek sağlığının korunması ve kendisi için edinilebilir en yüksek sağlık seviyesine kavuşma hakkına sahiptir. 22
Amsterdam Bildirgesi: Bilgilendirme-1 Sağlık hizmetleri ve bu hizmetlerin en iyi nasıl kullanılabileceği konusundaki bilgi herkes için ulaşılabilir olmalıdır. Hastalar, durumları ile ilgili tıbbi gerçekleri, önerilen tıbbi girişimleri ve her bir girişimin potansiyel risk veya yararlarını, önerilen girişimlerin alternatiflerini tedavisiz kalmanın sonuçlarını, tanı, prognoz ve tedavinin gidişi konularını içerecek şekilde sağlık durumları konusunda tam olarak bilgilenme hakkına sahiptir. Bilgilendirme, yalnızca bilgi vermemenin hasta üzerine açık ve olumlu bir etkisinin olacağına inanmak için geçerli bir nedenin olduğu zamanlarda kısıtlanabilir. Bilgi hastanın anlama kapasitesine uygun bir yolla ve yabancı terim terminoloji kullanımı en aza indirerek iletilmelidir. Hasta ortak dil konuşamıyorsa çeviri yapılabilir. Hastalar kesin olarak belirttikleri takdirde, bilgilendirilmeme hakkına sahiptirler. Nasıl anlayacağız? 23
Amsterdam Bildirgesi: Bilgilendirme-2 Hastalar kendi yerlerine kimin bilgilendirileceğini seçme hakkına sahiptir. Hastalar ikinci bir görüş alma hakkına sahip olmalıdır. Sağlık kurumuna kabul edilen hastalar, kendilerine bakan sağlık personelinin kimliği, mesleki durumu, o kurumda kaldığı ve bakıldığı sürece uyacağı kurallar ve rutin işlemler konularında bilgilendirilmelidir. Hastalar, sağlık kurumundan taburcu edildiklerinde tanıları, tedavileri ve bakımlarını içeren bir yazılı özet alma ve isteme hakkına sahiptir. 24
Amsterdam Bildirgesi: Onay Hastanın bilgilendirilmiş onayı herhangi bir tıbbi girişimin ön koşuludur. Hasta tıbbi girişimi reddetme veya durdurma hakkına sahiptir. Reddedilen veya durdurulan tıbbi girişimin getireceği sonuçlar hastaya dikkatli bir şekilde açıklanmalıdır. Hastanın iradesini beyan etmesinin mümkün olmadığı ve acilen tıbbi girişim yapılması gereken durumlarda, daha önceden bu girişimi reddettiğini gösteren bir açıklaması yoksa, hastanın onayı olduğu varsayılarak girişim yapılabilir. Hastanın yasal temsilcisinin onayının gerektiği ve önerilen girişimin acil olduğu durumda, eğer temsilcinin onayı zamanında alınamıyorsa, tıbbi girişim yapılabilir. Yasal temsilcinin onayı gerektiği zaman, hastalar (çocuk veya erişkin ) durumlarının izin verdiği ölçüde yine de karar alma sürecine dahil edilmelidir. Yasal temsilcinin onay vermeyi reddettiği durumda, doktor veya diğer sağlık personelinin görüşü girişimin hastayı ilgilendirdiği yolunda ise, karar mahkemeye veya hakem heyeti benzeri merciye bırakılmalıdır. 25
Amsterdam Bildirgesi: Onay Hastanın onay vermesinin mümkün olmadığı ve yasal temsilcisinin bulunmadığı veya bu amaçla seçilmediği bütün diğer durumlarda hastanın istekleri tahmin edilerek ve hesaba katılarak, alternatif karar alma biçimi için uygun önlemler alınmalıdır. İnsan vücudunun bütün parçalarının kullanımı ve korunması için hasta onayı gereklidir. Tanı ve tedavi ve hasta bakımı için madde kullanımı gereken durumlarda onayın olduğu kabul edilerek davranılabilir. Klinik çalışmalarda katılım için hastanın bilgilendirilmiş onayına ihtiyaç vardır. Hastanın bilgilendirilmiş onayı, bilimsel araştırılmalara dahil edilme için, ön koşuldur. Bütün araştırma protokolleri uygun etik kurul onayı işlemlerinden geçirilmelidir. Bu gibi araştırmalar, yasal temsilcinin onayı olmadıkça ve hastayı ilgilendirmedikçe, kendi iradesini beyan edemeyen hastalarda yapılmamalıdır. Bu konuyla ilgili istisna önemli bir değeri olan, alternatif yöntemleri olmayan ve başka araştırma öznesi bulunmayan araştırmalardır. Böyle bir durumda risk ve/veya yük çok azsa, kişinin itirazı yoksa, hastanın sağlığına doğrudan bir yararı olmasa da kapasite eksikliği olan bireyler gözleme dayalı araştırmalara dahil edilebilir. 26
Amsterdam Bildirgesi: Mahremiyet ve Özel Hayat Hastanın sağlık durumu, tıbbi durumu, tanısı, prognozu, tedavisi hakkındaki ve kişiye özel diğer tüm bilgiler ölümden sonra bile gizli olarak korunmalıdır. Hastaya ait bu bilgiler, yalnızca hastanın açık izni veya mahkemenin kesin isteği üzerine açıklanabilir. Hastanın tedavisi ile ilgili diğer sağlık personeline ihtiyaç söz konusu olduğunda, hastanın onayı olduğu varsayılarak davranılır. Hastanın kimliğine dair bilgiler korunmalıdır. Bu bilgilerin korunması usulüne uygun yapılamalıdır. Hastalar, tanıları, tedavileri ve bakımları ile ilgili kayıtlara, diğer dosyalara, teknik kayıtlara ve tıbbi dosyalarına bakabilme ve dosyalarının ve kayıtlarının kopyasını alabilme hakkına sahiptir. Bu hak üçüncü kişilerin bilgilerine bakabilmeyi içermez. Hastalar, kendileriyle ilgili tıbbi ve kişisel bilgilerin uygusuz, eksik, çift anlamlı, eski olması veya tanı, tedavi ve bakım amacıyla ilgili olmaması durumunda bu bilgileri yenileme, daha açık hale getirme, bazı kısımlarını çıkarma, tamamlama, düzeltme hakkına sahiptir. 27
Amsterdam Bildirgesi: Mahremiyet ve Özel Hayat Hastanın tanı, tedavi ve bakımı için gerekli olmadıkça ve ek olarak hasta izin vermedikçe, hastanın özel ve aile hayatına girilemez. Tıbbi girişimler ancak kişinin özel hayatına saygı gösterilmesi durumunda yapılabilir. Bunun anlamı önerilen girişimin hastanın onayı veya isteğine göre ve kişinin ihtiyacı durumunda yapılabileceğidir. Sağlık kurumlarına başvuran hastalar, kişisel bakımlarını yapacak personelinin veya muayene ve tedavilerini yapacak kurumların, özel hayatlarının korunmasını sağlayan fiziksel özelliklere sahip olmasını bekleme hakkına sahiptirler. 28
Amsterdam Bildirgesi: Bakım ve Tedavi-1 Herkes, kadın ve erkek olarak koruyucu bakım ve sağlığının geliştirilmesi çalışmalarını içeren, sağlık ihtiyaçlarının karşılamaya yönelik yeterli sağlık bakımı alma hakkına sahiptir. Sağlık hizmetleri, herkes için eşit ulaşılabilirlikte ve sürekli olmalı; ayırımsız ve maddi, insani, finansman kaynaklarından bağımsız, ayrımsız olarak verilen ve toplumsal nitelikte olmalıdır. Hastaların sağlanan hizmetlerin düzeni, kalitesi ve amaçlarını içerecek şekilde sağlık hizmetlerinin değerlendirilmesi ve planlamasını ilgilendiren konularda sağlık sisteminin her düzeyinde temsilci biçiminde katılmaya hakkı vardır. Hastalar, hem yüksek teknik standartlar, hem de sağlık personeli ile hastalar arasındaki insani ilişkiler bakımından kaliteli sağlık hizmeti hakkına sahiptir. Hastalar, tanı, bakım ve tedavi yönünden, tüm sağlık personeli ve/veya sağlık kurumları arasında işbirliğini kapsayacak şekilde hizmetin sürekliliği hakkına sahiptir. Özellikle tedavi bakımından hizmet sınırlılığı olan durumlarda sağlık personelinin hasta seçimi yapması gerekiyorsa, bu seçimin bütün hastaların hakkı dikkate alınarak eşit bir şekilde yapılması gerekir. Bu seçim tıbbi ölçülere göre ve ayrım yapılmaksızın gerçekleştirilmelidir. 29
Amsterdam Bildirgesi: Bakım ve Tedavi-2 Hastalar, sağlık sisteminin işleyişi ile uyumlu olarak, hekimlerini veya diğer sağlık personelini ve sağlık kurumlarını seçme ve değiştirme hakkına sahiptir. Tıbbi nedenlerle sağlık kurumlarında daha fazla kalması gerekmeyen hastalara başka bir sağlık kurumuna veya eve gönderilmeden önce durumları tam olarak açıklanmalıdır. Başka bir sağlık kurumuna nakil, ancak o sağlık kurumunun hastayı kabul etmesi durumunda yapılabilir. Durumları evine gönderilmesine uygun olan hastalar için ayaktan ve evde bakım hizmetleri olmalıdır. Hastalar, tanı, tedavi ve bakımları sırasında saygı görme, kültür ve değerlerine uygun şekilde davranılma hakkına sahiptir. Hastaların, bakım ve tedavileri süresince arkadaşları, akrabaları ve aileleri tarafından desteklenme ve her zaman manevi destek ve yol gösterilme hakları vardır. Hastalar, son bilgilerin ışığında çektikleri acıların dindirilmesi hakkına sahiptir. Hastaların, yaşamlarının son döneminde insanca bakılıp, saygın biçimde ölme hakkı olmalıdır. 30
Amsterdam Bildirgesi: Başvuru Bu belgede belirtilen hakların uygulanması, yalnızca bu amaca uygun anlamları çerçevesinde mümkündür. Bu hakların kullanılması ayrım olmaksızın sağlanmalıdır. Bu hakların uygulanmasında, hastalar yalnızca insan hakları belgeleri ile uyumlu sınırlılıkların ve yasa ile belirlenen prosedürlerin hükmü altındadır. Hastaların bu belgede belirtilen hakları kendilerinin kullanmasının mümkün olmadığı durumda, resmi temsilcileri veya bu amaçla belirleyecekleri kişiler hastalar adına sorumlu olabilirler; resmi temsilci veya hastaca atanan kişinin olmadığı durumda ise, hastaların temsili için gerekli diğer önlemler alınmalıdır. Hastalar, bu belgede belirtilen hakların uygulanması ile ilgili bilgi ve önerilere ulaşabilmelidirler. Hastalar haklarına saygı gösterilmediğini hissettiklerinde, şikayet için başvuru imkanına sahip olmalıdır. 31
Amsterdam Bildirgesi: Başvuru Mahkemelere başvurmanın yanı sıra, diğer düzeylerde başvuruda bulunma, hakemlik isteme ile ilgili bağımsız mekanizmalar bulunmalıdır. Bu mekanizmalar şikayet prosedürleri ile ilgili bilgi edinmeyi, bağımsız kişilere ulaşabilmeyi ve hastanın en uygun nasıl hareket edeceği konusunda danışmada bulunma imkanları sağlamalıdır. Bu mekanizmalar bunların ötesinde hasta adına savunma ve yardım imkanlarını gerekirse sağlamalıdır. Hastaların şikayetlerinin değerlendirilmesine ve sonuç hakkında bilgilendirmeye hakkı vardır. 32
https://www.healthsourceglobal.com/docs/patient%20bill%20of%20rights_merged.pdf https://www.wma.net/wp-content/uploads/2005/09/declaration-of-lisbon-1981.pdf https://www.wma.net/wp-content/uploads/2005/09/declaration-of-lisbon-1995.pdf 33
Bu sunumdakiler sadece ders notu amaçlı hazırlanmıştır; akademik makalelere kaynak olarak gösterilemez. 34