Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 59, Kasım 2017, s

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 59, Kasım 2017, s. 423-438 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 10.10.2017 30.11.2017 Arş. Gör. Beste ÇOK Erciyes Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Geleneksel Türk Sanatları Bölümü bestecok@gmail.com ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ (1071-1308) ÇİNİLİ MİHRAB- LARDA NİŞ (HÜCRE) TEZYİNATI Bu çalışmada, Anadolu Selçuklu Dönemine (1071-1308) ait olan çinili mihrapların bölümlerinden biri olan mihrap nişlerinin tezyinatı ele alınmıştır. Selçuklular 1071 Malazgirt zaferi ile Anadolu'ya geldiklerinde karşılaştıkları taş, ahşap, alçı v.b. bir çok malzemeyi kullanarak Orta Asya'da uyguladıkları tezyini geleneği burada çini malzeme kullanarak uygulamış ve devam ettirmişlerdir. Çalışmada mihrabın kavram olarak incelenmesinin yanı sıra, tarihsel gelişimi hakkında da bilgiler verildikten sonra, konumuzu oluşturan mihrapların niş bölümleri ele alınarak, üzerindeki çini süslemelerin detaylı anlatımlarına yer verilmiştir. Çoğunlukla geometrik süslemelerin kullanıldığı mihrap nişlerinin yanı sıra, bitkisel bezemenin kullanıldığı mihrap nişleri de bulunmaktadır. Fotoğraflarla desteklenen çalışmamız bir değerlendirme ile neticelendirilmiştir. Anahtar kelimeler: Tezyinat, Mihrab, Çini, Geometrik, Bitkisel. Öz

THE ANATOLIAN SELJUKS PERIOD OF (1071-1308) ORNA- MENTS IN THE MİHRAP CELLS Abstract In this study, the ornamentation of the mihrab cells, one of the chapters of the tiles mihraplines belonging to the Anatolian Seljuk Period (1071-1308), was discussed. When the Seljuks came to Anatolia with the victory of Malazgirt in 1071, they met stone, wood, plaster etc. Using a lot of materials, they applied and continued the ceremony tradition they applied in Central Asia by using tile material here. In addition to the study of the mihrab as a concept in the study, as well as the historical development of the mihrab, cell parts of the mihrabs forming the position were discussed and detailed explanations of the tile ornaments were given. In addition to the mihrab cells where geometric ornamentations are mostly used, there are also mihrab cells where the herbal bee is used. The work we have supported with photographs has been concluded with an evaluation. The work we have supported with photographs has been concluded with an evaluation. Keywords: Ornament, Mihrab, Tile, Geometric, Vegetal. GİRİŞ İslam ın ilk yıllarında mihrap yerine yön belirten bir taş, bir çizgi kullanılmış, ilk mihrap nişleriyse Emevi döneminde 8. yüzyıldan sonra uygulanmaya başlamıştır. 9. yüzyıldan başlayarak mihrabın bir çerçeveyle sınırlandığı ve bu alanın köşelikleri, niş örtüsü, kemerlerle değerlendirildiği görülmektedir. Mihraplar genellikle camilerde kıble duvarı ortasından açılan bir nişle (hücreyle), namazgahlarda ise yön belirten bir taşla oluşturulmaktadır. Budacı tapınaklardaki heykel nişten kaynaklandığı, bazilikalardaki apsislerden örnek alındığı, Suriye deki Sinegog da örneği görülen Kudüs e yönelik nişten esinlenildiği savları bu görüşler arasındadır 1. Kelime olarak mihrap; Arapça da saray, sarayın harem kısmı veya hükümdarın tahtının bulunduğu bölüm, çardak, köşk, yüksekçe yer, meclisin baş tarafı, en şerefli kısım gibi karşılıkları bulunan camii, mescit ve namazgahlardaki kıble yönünü belirten, namaz sırasında imamın durduğu yer anlamına gelmektedir 2. Kelime kökü olarak çatışmak, savaşmak anlamındaki harp kelimesi ile de ilişkilidir 3. Diğer taraftan aynı zamanda mü minin miracı olan namaz ibadetinde Rabbine en yakın olduğu secde yeri olan mihrap, kulun rabbiyle buluşup, konuştuğu yerdir. Bu da mihrabın, inancın kendisi içinde ibadetle ilgili ya da simgesel bir anlam taşıdığını düşündürmektedir. Bu anlamı ilk kez Medine deki Emeviye camiinde görülen iç bükey mihraptan yola çıkarak aramak doğru olur. Bu camide mihrap peygamberin evinde namazı yönetir ya da vaaz verirken durduğu yeri onurlandırmak görevini üstlenmiştir. Bu yorum, mihrabın bezenmesine bir açıklama getirmekten başka, Müslümanlara tanrısal lütfun yolunu açan bir kapı görünümü gibi gizemli bir 424 1 Ayla Ödekan, Mihrap Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, İstanbul, 1997, C.II, s.1244. 2 Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, II. Baskı, İstanbul, 1979, s. 354. ; Ernst Diez- Oktay Aslanapa, "Mihrab" İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1960, C. VIII, s. 294. 3 Tuğba Erzincan, Mihrap Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXX, s. 30-31.

yan-anlam taşıdığını öne sürmek olanağını doğurur 4. Bütün bu ve buna benzer işaretlerle mihrap, camii mimarisinin en önemli, en gözde yeridir. Bu nedenledir ki camilerde, en kaliteli malzeme burada kullanılmış, en göz alıcı süsleme ve yazılar buraya uygulanmıştır. Tarih boyunca şekil, form, malzeme ve süsleme yönünden çok değişik mihrap uygulamaları görülmüştür. Konumuzu oluşturan Anadolu Selçuklu çinili mihraplarla daha çok 13. yy. İran ında karşılaşılır 5. Selçuklu çağında ise Anadolu, gök rengi ışıltılar saçan yapılarla bir çini diyarı haline gelmişti 6. Selçuklular Anadolu ya gelirken beraberlerinde getirdikleri bu hünerin en muhteşem örneklerini birçok mimari eserde olduğu gibi dini yapılarda özellikle camii mihraplarında da uygulamışlardır. Çoğunluğu çini olan Selçuklu Dönemi mihraplarında mihrap elemanlarının büyük bir bölümü çini malzeme ile süslenmiştir. Bu mihrabların niş bölümlerinde de çini süslemelere yer verilmiş, ancak bazı yapılar günümüze kadar sağlam gelememiş, sağlam gelebilenlerin ise ya çini malzemeleri dökülmüş ya da büyük oranda tahrip olmuştur. İncelenen dönem zarfında tespit edilen çinili mihrapların on birinde mihrab nişlerinin bulunduğu tespit edilmiştir. Bu çinili mihraplar şu mimari eserlerde bulunmaktadır; 1. Afyon Mısri Camii H. 888 / M. 1472 Afyon 2. Akşehir Ulu Camii H. 610/ M. (1213) Konya 3. Arslanhane Camii H. 689 / M. 1290 Ankara 4. Beyhekim Mescidi XII.yy. Sonu Konya 5. Beyşehir Eşrefoğlu Camii H.696/ M. 1297-99 Konya 6. Burmalı Minare Camii XII-XII. yüzyıllar Amasya 7. Külük Camii H. 607/ M. 1210 Kayseri 8. Sadreddin Konevi Camii H. 673/ M. 1274 Konya 9. Sahip Ata Camii H. 656 / M. 1258 Konya 10. Sırçalı Medrese H.640 / M.1242 Konya 11. Sırçalı Mescid XIII. yy. İkinci Yarısı Konya 425 ÇİNİLİ MİHRABLARDA NİŞ TEZYİNATI Mihrabın duvar içine oyulan kısmını oluşturan mihrap nişi; üst kısmında kavsara alt bölümünde ise niş altı olmak üzere iki bölümden oluşur. Köşeliklerinde ise sütun veya sütunceler yer alır. Mihrab nişlerini iki ayrı bölümde incelemek mümkündür. 4 Oleg Graber, İslam Sanatının Oluşumu, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988, s. 93. 5 Ödekan, "Mihrab" C.II s.1244. 6 M. Oluş Arık, Anadolu Selçuklu Toplum Hayatında Çini, Anadolu da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007, s. 29.

1. Kavsara Tezyinatı Taç kapılarda asıl kapının önündeki giriş kısmının üstü 7 olan kavsara, mihraplarda nişin üst kısmını örten iç bükey kavis oluşturarak nişin iç kalınlığını meydana getirir. Kavsara kuruluşlarında zaman ve bölgesel özellikler ile malzeme özelliklerini de vurgulamakla birlikte, en yaygın şekli mukarnaslı tiptir. Anadolu Türk sanatında mukarnaslı kavsara, gerek mihrab 8 gerekse portal 9 kuruluşlarında hemen her dönemde yaygın olarak görülmektedir. İslam mimarisinin ve onun dünya görüşünün en manalı üslup şekillerinden olan mukarnaslar, 10 hem mimari öğe hem de dekoratif unsurlar taşıyan bir düzenleme 11 olarak, A.Selçuklu Dönemi çinili mihraplarının neredeyse tamamında da uygulanan kavsara tipi olmuştur. Kavsaranın dar veya geniş oluşu niş genişliğine, yüksekliği ise mukarnas sayılarına bağlıdır. A. Selçuklu Dönemi çinili mihraplarında kavsara iç dolgusunu oluşturan mukarnas sıraları en az beş, en fazla sekiz olmak üzere mihraptan mihraba değişmektedir. 12. yüzyıl ile 14. yüzyıl çinili mihraplardaki kavsaralar arasında, şekil ve düzen bakımından çok fazla göze çarpacak belirgin bir fark yoktur. İncelenen dönem içindeki bütün mihraplarda, mukarnas yuvalarının yüzeyleri daima tezyini edilmiştir. Mukarnas yuvaların iç dolguları, genel olarak bitkisel ve geometrik motiflerden oluşturulan kompozisyonlarla doldurulmuştur. Sade ve yalın bırakılan örneklerin ise orijinaline sadık kalınmadığı ve bu nedenle tek bir renge boyanarak süslemeye gidilmediği düşünülmektedir. Buna örnek olarak Amasya Burmalı Minare Cami mihrabını verebiliriz. Söz konusu mihrap kavsarası yaldız rengine boyanmış, süslemesiz sade olarak bırakılmıştır. 426 Mukarnas yuvalarının dizilişi ve sayılarında belirli bir kural veya dönemlere göre belirgin bir gelişim izlenmemektedir. Mukarnas sıralarında sayısal farklıklar görülmekte olup, her bir mihrapta belirli bir sayıda olmasına özen gösterilmemiş, tamamen mihrabın yapısına göre form oluşturmuştur. Buna göre mukarnaslı kavsaraları mukarnas dizilerinin sayısına göre alt gruplara ayırmak mümkündür. 1. a. Beş Sıra Mukarnas Diziden Oluşan Kavsara Genellikle çini ve alçı mihraplarda çok sık rastladığımız bu kavsara tipinde mukarnas yuvaları yayvan ve iridir, ancak iç bükey kavisleri yüzeyseldir. Akşehir Ulu Cami çinili mihrabında beş mukarnas dizisi yer alır. Mukarnas süslemelerinde üçgen, beşgen, yıldız motifleri, çokgenler ve dairelerden oluşan geometrik kompozisyonlar yer alır (Res.1). 7 Adnan Turani, Sanat Terimleri Sözlüğü, Toplum Yayınevi, 3.Baskı, Ankara, 1975, s.62. 8 Ömür Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Anlkara, 2000, s. 63-65. 9 Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taçkapılar, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1982, s. 47. ; Semra Ögel, Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987, s. 99. 10 Oktay Aslanapa, "Türk Mimarisinde Mukarnas", İslam Ansiklopedisi, C.VIII., İstanbul, 1987, s. 564-567. 11 Ayla, Ödekan, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul,1977.s. 1.

Resim 1 Akşehir Ulu Cami Mihrabı, Mihrab Nişi (Çok, 2013) Aynı kavsara tipinin görüldüğü Afyon Mısri Cami mihrabının mukarnas yuvaları iri ve yayvandır, dış bükey kavisli basamaklarla yükselir. Yuvaların yüzeylerinde beyaz harç üzerine çeşitli geometrik şekillerden değişik kompozisyonlar yer almıştır. Üçgen, kare, daire yıldız, mekik motifi v.b. çeşitli geometrik şekillerden oluşan kompozisyonlar her yuvada farklılık gösterir (Res.2). 427 Resim 2 Afyon Mısri Cami Mihrab Nişi, Detay (Çok, 2013) Konya Alaeddin Cami mihrabının kavsara kısmı XIX.yy.daki tamirde konan mermer mihrab arkasında gizlidir. Ancak mihrabın hemen önünde Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılan son hafriyat sırasında bulunan birkaç mukarnas yuvasının şekillerine dayanarak kavsaranın bu tip özelliği taşıdığı tahmin edilebilir 12. 12 Yılmaz, Önge, "Alaeddin Cami'nin Çinili Mihrabı" Ön Asya Mecmuası, C.IV. s.41, Mart,1969, Res. 6.

Konya Sırçalı Medrese mihrabında da beş sıra mukarnas sırası kavsara içini doldurur. Süslemelerde halen çini mozaiklerin dökülmediği, alt iki mukarnas sırasında dikdörtgen, altıgen ve daire,yıldız, baklava dilimi şekillerinde kesilmiş çiniler değişik kompozisyonlar teşkil eder (Res.3). Resim 3 Konya Sırçalı Medrese Mihrap Nişi(Çok, 2014) 428 Kayseri Külük Cami mihrab kavsarası da beş sıra mukarnas dizisinden oluşup, mukarnas yuvaları yıldız, kare, daire, bulut motifleri ile çeşitli geometrik şekillerden oluşan kompozisyonlarla süslenmiştir (Res.4). Resim 4 Kayseri Külük Cami Mihrap Nişi, Detay (Çok, 2015)

1. b. Altı Sıra Mukarnas Dizisinden Oluşan Kavsara Anadolu Selçuklu Dönemi Çinili mihrablarda beş sıra mukarnas bingisine sahip iki adet yapı tespit edilmiştir. Bunlar Konya Sahip Ata Cami, Ankara Arslanhane Cami mihrablarıdır. Sahip Ata Cami mihrabında altı sıra mukarnas bingisi yer alır. İç bükey kavisli yuvalar küçüktür ve bu nedenle her bir sırası çok sayıda yuvayı barındırabilmiştir. Mukarnas yuvalarında yıldız, daire, kare, beşgen, altıgen ile mekik motiflerinden oluşan serbest kompozisyon düzenlemeleri yer alır. Mukarnas yuvalarının ortasındaki levha içersinde ise firuze mavisi zemin üzerinde sır altı tekniği ile boyanmış kompozisyonda, manganez moru kıvrım dallar üzerinde rumi ve palmet motiflerinin eklenmesiyle oluşturulmuş bitkisel bir kompozisyon yer alır (Res. 5). Resim 5 Konya Sahip Ata Cami Mihrab Nişi (Çok, 2014) 13.yüzyılın sonlarından olan Ankara Arslanhane Cami mihrabı da altı sıra mukarnas dizisinden oluşmaktadır. Arslanhane Cami mihrab kavsarası çini malzemeden kaynaklanan ve alçı malzeme ile birleşen farklı bir görünüme sahiptir. Kavsara ile nişin alt kısmı arasındaki alanda yazı kuşağı yer almaktadır. Mukarnas yuvalarında baklava dilimi, üçgen, beşgen, altıgen, daire ve yıldız motiflerinden oluşan kompozisyonlar her bir yuvada farklı desenler oluşturacak şekilde tezyini edilmiştir (Res.6). Kavsaranın en yakın benzeri yine çini malzemeden yapılmış olan Beyşehir Eşrefoğlu Cami mihrabında karşımıza çıkmaktadır 13 ancak kavsara mukarnas sırası sekiz sıradan oluşmakta olup o grupta incelenmiştir. 429 13 Bekir Eskici, Ankara Mihrabları, Kültür Bakanlığı Yayınları, I.Baskı, Ankara, 2001. s.252 ; Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, s. 70

Resim 6 Ankara Arslanhane Cami Mihrap Nişi Mukarnas Yuvası, Detay (Çok, 2013) 1. c. Yedi Sıra Mukarnas Dizisinden Oluşan Kavsara A. Selçuklu Dönemi çinili mihrablarında sadece iki örnekte Konya Sadreddin Konevi Cami ile Konya Sırçalı Mescit mihrablarında yedi sıra mukarnas bingisi görülür. Sadreddin Konevi Cami mihrabının köşeli olan mukarnas yuvalarının içlerinde, firuze zemin üzerine yerleştirilen lacivert çini şeritlerin birbirleriyle kesişerek oluşturulan görünümle ana dolgunun şeklinin aynısı elde edilmiştir. Bir bakıma mukarnas dişlerinin iç kısımlarına lacivert kalın konturlar çekilmiş olarak farklı bir görünüm sunar (Res.7) Konya Sırçalı Mescit mihrabının mukarnas yuvalarının yüzeyleri üçgen, kare, beşgen, altıgen, daire, yıldız, baklava dilimi motiflerinden kesilmiş çinilerle süslenmiştir. Bunlara ek olarak mihrabın mukarnas sayısında yukardan hizalama esas alınarak, altıncı ve yedinci sıra mukarnas yuvalarının ortasında küçük bir levha içersinde fırıldak motifleri içine yıldız motiflerinin de ilavesiyle oluşturulan süslemeler de mevcuttur (Res.8). Bu şekilde mukarnas yuvaları arasına levha içi süslemelerin yerleştirilmesine Konya Sahip Ata Cami mihrabında form açısından bir benzerine rastlanmış, ancak içersinde farklı süslemelere yer verilmiştir. 430

Resim 7 Konya Sadreddin Konevi Cami, Mihrab Nişi, Mukarnas Yuvası, Detay (Çok, 2014) 431 Resim 8 Konya Sırçalı Mescit Mihrabı, Mukarnas Süslemeleri (Çok, 2014) 1. d. Sekiz Sıra Mukarnas Dizisinden Oluşan Kavsara A. Selçuklu Dönemi çinili mihrablarda sadece bir örnekte Beyşehir Eşrefoğlu Cami mihrabında görülür. Kavsara ağzında mukarnas sıraları köşeli basamaklarla yükselerek sivri bir üçgen meydana getirirler. Mukarnas yuvalarının yüzeylerindeki süslemeler, geometrik şekillerin oluşturduğu değişik kompozisyonlardan meydana gelir (Res.9). Resim 9 Beyşehir Eşrefoğlu Cami Mihrap Nişi ve Mukarnas Yuvası, Detay

2. Niş Altı Tezyinatı Mihrab hücresinin kavsara başlangıcından zemine kadar uzanan ve cephede köşe sütunceleri veya sütunce yoksa en içteki son sıra kenar bordürü ile sınırlanan kısım, nişin alt kısmı olarak nitelendirilir. Çinili mihrablarda nişin alt kısmını tek nişli ve çift nişli olmak üzere iki başlık altında değerlendirmek mümkündür. 2. a. Çift Nişli Mihrablarda Tezyinat Çift nişli mihrablara erken islam sanatında IX. 14 yüzyıldan itibaren Samarra 15 ve İran örneklerinde rastlanmaktadır 16. Anadolu mihrablarında XIII. yüzyıl içinde kullanılan çift nişli mihrabların menşeleri Irak ve İran'da olmakla beraber, Anadolu'da farklı özellikler gösterdikleri söylenebilir 17. Çift nişli mihraplar, kademe kademe içe doğru derinleşen birinci nişin arkasına ikinci küçük nişin yerleştirilmesiyle elde edilmiştir. İkinci niş olarak değerlendirdiğimiz bu alan, dıştan üçgen profilli bir silme ile çerçevelendirilmiş olup, tıpkı ana nişte olduğu gibi kavsara, köşelik ve kendine has bir mukarnas diziliminden oluşmaktadır. Yine sol üst köşede, ana mihrapta olduğu gibi, köşelik olarak değerlendirilebilecek farklı bir süsleme grubu bulunmaktadır. Bu alanda da mihrabın genelinde kullanılmış olan geometrik süslemeler, daha küçültülmüş ebatlarda yüzey süslemelerinde kullanılmıştır. Selçuklu Dönemine ait çinili mihraplarda sadece üç örnekte karşımıza çıkar. Bunlar Afyon Mısri Cami, Kayseri Külük Cami ve Amasya Burmalı Minare Cami mihraplarıdır. Afyon Mısri Cami çinili mihrabının ana nişin alt kısmında küçük bir nişin daha eklenmesiyle elde edilen ikinci küçük niş süslemelerinde, ana nişin mukarnas yuvalarındaki süslemeler tekrar etmiş; üçgen, kare, daire yıldız, mekik motifi v.b. motiflerden oluşan süslemeler yer almıştır (Res.10). 432 Resim 10 Afyon Mısri Cami, Çift Nişli Mihrabı (Çok, 2013) Çift nişli mihraba ikinci örnek ise Kayseri Külük Cami çinili mihrabıdır. Günümüzde halen mermerle kaplı olan nişin alt kısmında yer alan ikinci niş, süslemesiz olarak sade bir şekilde 14 Arthur Upham Pope, Persian Art, (A.U.Pope Editör) C.XII, I.Baskı London, New York, 1967. s. 19. 15 Keppel Archibald Cameron, Creswell, Early Muslim Architecture, Oxford, 1932, şek. 191.; H.Violet, "Samarra", İslam Ansiklopedisi, C.X, İstanbul, 1967, s. 145-147. 16 Osman Uysal, Afyon'da Üç Eser, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993..s. 78.; 17 Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, s. 78.

bırakılmıştır. Ancak onarım sırasında eklenen bu kısmın orijinalinde nasıl olduğu bilinmemektedir (Res.11). Resim 11 Kayseri Külük Cami Çift Nişli Mihrabı, Detay (Çok, 2015) Amasya Burmalı Minare Cami mihrabında da çift nişli mihrap planı bulunmaktadır. Ana nişin alt kısmındaki ikinci nişte herhangi bir süslemeye rastlamamış olup, sade ve yaldız rengine boyalı bir halde bırakılmıştır (Res.12). 433 Resim 12 Amasya Burmalı Minare Cami, Çift Nişli Mihrabı (Çok, 2013) Anadolu'da çift nişli mihraplar 12. ve 13. yüzyıllarda seyrek de olsa görülmekte ancak Kayseri Külük Cami, Afyon Mısri Cami ve Amasya Burmalı Minare Cami mihrabı Anadolu Selçuklu Dönemi çinili mihraplarda, çift nişli mihraplara tek örnek yapılar olması bakımından ayrıca önemlidir.

2. b. Tek Nişli Mihraplarda Tezyinat Selçuklu Dönemi çinili mihrapların genelinde mihrabın formuna göre tek nişli mihraplar, dikdörtgen planlı olarak karşımıza çıkar. Bu dikdörtgen formlu mihrap nişlerinin derinliği bazen azdır ve bu durum yüzeysel bir niş meydana getirir, bazen de ikisi de birbirine orantılı bir biçimde meydana gelmiştir. Konya Sahip Ata Cami, Konya Sırçalı Mescit, Ankara Arslanhane, Beyşehir Eşrefoğlu Cami ve Konya Bulgur Tekkesi Mescidi mihrablarının nişleri dikdörtgen planlı olup, tezyinatında genel olarak geometrik süslemelere yer verilmiş, bu alanlarda bitkisel süslemeler ise yok denilecek kadar azdır. Konya Sahip Ata Cami mihrap nişinin alt kısmında, firuze renkli zemin üzerine manganez moru çinilerden meydana gelen altı kollu yıldızlar ile bunların içersinde altıgenlerin oluştuğu, sonsuzluk prensibinin 18 esas alındığı, geometrik desenler hakimdir (Res. 13). Konya Sırçalı Mescit mihrabı ile Konya Bulgur Tekkesi Mescidi mihraplarının niş altı tezyinatı birbirine çok yakındır. Geometrik motiflerden oluşmuş kompozisyonda, firuze zemin üzerine manganez moru çinilerden oluşan fırıldak motiflerini anımsatan çarkıfelek motifleri ritmik bir biçimde, yan yana ve alt alta sıralanmıştır (Res.14, 18). Ankara Arslanhane Cami mihrap nişinin alt kısmında ise iri altı kollu yıldızlar ve bunların ortalarında kompozisyondan gelişen altıgenlerden meydana gelen geometrik desenler yer alır (Res.15). 434 Beyşehir Eşrefoğlu Cami mihrap nişinin altında ise diğerlerinden daha farklı bir süsleme geliştirilmiş, merkezde firuze rengi çinilerden kesilmiş çok ışınlı yıldızlardan gelişen girift geometrik bir ağ dolgusu vardır. Manganez moru zemin üzerinde firuze rengi çini şeritler yirmi dört kollu büyük bir yıldızı meydana getirir, yıldızın kolları yanlara doğru dairesel olarak genişler ve köşelerde daha küçük yıldızlarla son bulur. Söz konusu yıldızlar, bir güneş gibi ışınlıdır (Res.16-17). Resim 13 Konya Sahip Ata Cami Resim 14 Konya Sırçalı Mescit Mihrabı, Nişin Alt Kısmı(Çok, 2014) Mihrabı, Nişin Alt Kısmı(Çok, 2014) 18 Şerare Yetkin, Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1972. s. 73.

Resim 15 Ankara Arslanhane Cami Mihrabı, Nişin Alt Kısmı (Çok, 2013) Resim 16 Konya Beyşehir Eşrefoğlu Cami Mihrabı, Nişin Alt Kısmı 435 Resim 17 Konya Beyşehir Eşrefoğlu Cami Resim 18 Konya Bulgur Tekkesi Mescit Mihrabı Niş Altı Detay Nişin Alt Kısmı (Çok, 2014) Anadolu Selçuklu dönemi çinili mihraplarda tek nişli mihrapların ikisinde, diğerlerinden farklı olarak dikdörtgen planlı olmasının yanı sıra, çok kenarlı niş özelliği de gösterir. Anadolu'da çok kenarlı nişe sahip mihraplar özellikle Orta Anadolu'da yaygın olarak kullanılmış, çinili mihraplarda ise çok az sayıda rastlanır. Çok kenarlı nişler, üç, dört, beş, altı ve yedi kenarlı olarak şekillendirilmiştir. Konya Beyhekim Cami mihrabının nişi hem dikdörtgen planlı olup, hem de dört kenardan meydana gelir. Söz konusu niş eşit genişlikte ve kendi içersinde de dikdörtgen form, dört eşit küçük panoya bölünmüş olarak farklı bir görünüm sunar. Bu küçük panolar yan yana dizilmiş ve her birinin içersinde süslemeler birbirini tekrarlar nitelikte olup, geometrik örgüde iç içe geçmiş mekik motifleri ile bunların aralarında meydana gelen on iki kollu yıldız motiflerinden gelişen kompozisyonlar yer almıştır (Res. 19).

Resim 19 Konya Beyhekim Mescidi Mihrabı, Nişin Alt Kısmı Akşehir Ulu Cami mihrabında beş kenarın geniş açılar ile birleşmesiyle meydana gelen niş, yine kendi içersinde beş ayrı eşit panoya bölünmüş bir görünüm sunar ve bu beş eşit pano içersine birbirini tekrar eden kompozisyonlarla tertiplenen geometrik desenler yerleştirilmiştir. Bir ve beşinci panoda mihrabın ikinci sıra bordür süslemeleri tekrar etmiştir. İki ve dördüncü panolar da birbirlerinin tekrarından oluşmuş; beyaz alçı zemin üzerine patlıcan moru ve firuze renkli çinilerden, merkezde altı kollu yıldızlardan başlayarak gelişen ve on iki kollu yıldızlar oluşturacak biçimde ok ucu süslemeleri meydana getirilmiş ve bundan sonra alta doğru ise bu hatılda gelişen beşgen ve baklava dilimlerinin alt alta ve yan yana dizilimleriyle, içlerine patlıcan moru ok ucu küçük levhacıkların yerleştirilmesiyle oluşan geometrik bir desen yer alır. En ortadaki panoda ise beyaz zemin üzerine firuze renkli çinilerden çarkıfelek motifini anımsatan kırık şeritlerden tersli-düzlü yerleştirilen ok ucu bölmelerinden oluşan bir kompozisyon elde edilmiştir (Res.20). 436 Resim 20 Akşehir Ulu Cami Mihrabı, Nişin Alt Kısmı (Çok, 2013) SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Mimariye renk katan bir süsleme unsuru olan çininin Türk mimarisinde kullanılışının kökleri, Uygur sanatına kadar uzanmaktadır. Ancak Türk mimarisinde çininin bir süsleme düzeni içinde mimari ile bağlanarak kullanılışı İran'da Büyük Selçuklularla başlamış olsa da, bu

başlangıcın izlerini yine İran'da XI.-XII. yüzyıla ait eserler üzerinde takip edebilmemize rağmen, asıl büyük gelişmesi Anadolu mimarisinde gerçekleşmiştir 19. Mimaride de dini yapılar içersinde başta cami ve medreseler olmak üzere pek çok dini yapı üzerinde, Selçuklu dönemi ile birlikte çini malzemenin etkisi daha da artış göstermiştir. Anadolu Selçuklu Dönemi cami, mescit ve medreselerinde çini mozaik tekniğinde bir çok mihrap yapılmış ve bu mihrapların diğer elemanlarında olduğu gibi hücre bölümlerinde de çini malzeme bolca kullanılmıştır. Bu döneme ait örnekler içinde mihrapların hücre bölümlerinde kavsarada özellikle mukarnas yuvaları içersinde pek çok süsleme unsuruna rastlanmıştır. Söz konusu süslemelerde yer alan kompozisyonlara, belirli bir motif çeşidinin hakim olduğunu söylemek mümkün olamamış ancak genellemeye gidilecek olursa geometrik motiflerin daha yoğun kullanıldığı, bitkisel motiflerin ise sadece mukarnas yuvaları içersinde, çoğu zaman alandaki boşluğu giderme amaçlı, yer yer serpiştirildiği görülmektedir. Kullanılan geometrik motiflerde belli bir sınırlamaya gidilmeyerek çeşitli geometrik motifler; daire, üçgen, beşgen, altıgen, sekizgen, baklava dilimleri, ok ucu motifleri, yıldız motifleri, mekik motifleri, çarkıfelek (fırıldak) motifleri v.b. motif örnekleri mukarnas yuvaların içlerine ve nişin alt kısımlarına, kompozisyonun ahengine uygun olarak yerleştirilmiştir. Mihrap örnekleri içersinde bitkisel motiflerin kullanıldığı en belirgin örneklerden biri Konya Sahip Ata Cami mihrabıdır. Söz konusu mihrabın niş bölümünde, mukarnas yuvalarında en alt yuvadan üçüncü yuvaya kadar ayrılan kısımda küçük bir pano içersinde rumi ve tam palmet motiflerinden oluşan bitkisel bir kompozisyona yer verilmiştir. 437 Konumuzu oluşturan A.Selçuklu Dönemi mihrapları elemanları açısından incelendiğinde bordür ve alınlık kısımlarında hat yazılara rastlanmışsa da, niş bölümlerinde yazı yok denecek kadar az yer almıştır. Sadece Ankara Arslanhane Cami mihrabının niş bölümünde kavsara ile nişin alt kısmının birleştiği yerde, alanı dolduran ince ve yatay bir band içersinde Selçuklu sülüsü ile yazılmış bir yazıya rastlanmıştır. Manganez moru harflerin aralarındaki boşluklar, firuze renkli ve helezonik kıvrımlı rumi ve palmet motifleri ile süslenen yazı kuşağı ile doldurulmuş, yazı metni Kur'an-ı Kerim'den Al-i İmran Suresi'nin 18. ve 19. ayetlerini içermektedir. Arslanhane Cami çinili mihrabı, ayrıca çini malzeme ile alçı malzemenin bir arada kullanıldığı tek örnek olması bakımından da diğer mihraplardan ayrılmaktadır. Alçı malzeme ile çini malzemenin bir arada kullanımı, Ankara Arslanhane cami mihrabına ayrı bir görünüm katmış ve bu yönüyle döneme ait diğer mihraplardan da daha ihtişamlı görünmesini sağlamıştır. Süsleme açısından genellemeye gidemeyeceğimiz A. Selçuklu dönemi çinili mihrabları, kuruluşları açısından da farklılıklar göstermektedir. Yapısal açıdan farklı olan en belirgin mihrab örnekleri ise iç içe çift nişe sahip olan Afyon Mısri Cami, Amasya Burmalı Minare Cami ve Kayseri Külük Cami mihraplarıdır. Bu örneklerden de anlaşıldığı gibi mozaik çini tekniği ile yapılmış çinili mihrapların süslemelerinde, çeşitli geometrik ve bitkisel motiflerden oluşan desenlerin yanı sıra yazı sanatının da uygulandığı, A.Selçuklu Dönemine ait mihrab örnekleri de günümüze kadar kısmen gelebilmiştir. Mihraplar süslemeleri açısından ele alındığında aralarında göze çarpan benzerlikler olsa da yapısal açıdan ve kullanılan motifler açısından ayrılan yönleri de olmuştur. Ayrıca döneme 19 Yetkin, Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, s. 206.

ait mihraplar kaliteli ve zengin çini işçiliğinin yanı sıra ahenkli desen anlayışı ile de dikkati çeker. KAYNAKLAR Adnan Turani, Sanat Terimleri Sözlüğü, Toplum Yayınevi, 3.Baskı, Ankara, 1975. Arthur Upham Pope, A Survey Of Persian Art, (A.U.Pope Editör) C.XII, I.Baskı London, New York, 1967. Ayla Ödekan, Osmanlı Öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Mukarnaslı Portal Örtüleri, İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi, İstanbul,1977. Ayla Ödekan, Mihrap Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, C.II., İstanbul, 1997. Bekir Eskici, Ankara Mihrabları, Kültür Bakanlığı Yayınları, I.Baskı, Ankara, 2001. Doğan Hasol, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, II. Baskı, İstanbul, 1979. Ernst Diez- Oktay Aslanapa, "Mihrab" İslam Ansiklopedisi, C. VIII., İstanbul, 1960. H. Violet, "Samarra", İslam Ansiklopedisi, C.X, İstanbul, 1967. Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim Architecture, Oxford, 1932. M. Oluş Arık, Anadolu Selçuklu Toplum Hayatında Çini, Anadolu da Türk Devri Çini ve Seramik Sanatı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2007. 438 Oleg Graber, İslam Sanatının Oluşumu, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul, 1988. Oktay Aslanapa, Türk Mimarisinde Mukarnas, İslam Ansiklopedisi, C.VIII., İstanbul, 1987. Osman Uysal, Afyon'da Üç Eser, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1993. Ömür Bakırer, Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrabları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2000. Rahmi Hüseyin Ünal, Osmanlı öncesi Anadolu Türk Mimarisinde Taçkapılar, E.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 1982. Semra Ögel, Anadolu Selçuklularının Taş Tezyinatı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987. Şerare Yetkin, Anadolu'da Türk Çini Sanatının Gelişmesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1972. Tuğba Erzincan, Mihrap Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXX. Yılmaz Önge, "Alaeddin Cami'nin Çinili Mihrabı" Ön Asya Mecmuası, C.IV. s.41, Mart,1969.