Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги Kırgız Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı Ош Мамлекеттик университети Oş Devlet Üniversitesi Кыргыз өкмөтүнө караштуу дин иштери боюнча агенттиги Kırgız Hükümeti Din Komisyonu ГЛОБАЛИЗАЦИЯ УЧУРУНДА КЫРГЫЗСТАНДА АДЕПТҮҮЛҮК ЖАНА ТЕОЛОГИЯЛЫК БИЛИМ БЕРҮҮ МАСЕЛЕЛЕРИ ЭЛАРАЛЫК СИМПОЗИУМУ ULUSLARARASI GLOBALLEŞME SÜRECİNDE KIRGIZİSTAN DA DİN BİLİMLERİ VE AHLAK BİLGİSİ ÖĞRETİMİNİN MESELELERİ SEMPOZYUMU МЕЖДУНАРОДНЫЙ СИМПОЗИУМ НА ТЕМУ: ПРОБЛЕМЫ НРАВСТВЕННОСТИ И ТЕОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ В КЫРГЫЗСТАНЕ В УСЛОВИЯАХ ПРОЦЕССА ГЛОБАЛИЗАЦИИ 21-22 МАЙ 2007 БИШКЕК 21-22 Mayıs 2007 BİŞKEK
УДК 21 ББК 86.3 Г 54 Г 54 Глобализация учурунда Кыргызстанда адептүүлүк жана теологиялык билим берүү маселелери эларалык симпозиуму -Б.: 2008. -508 б.- текст: кыргызча, орусча, түркчө. ISBN 978-9967-03-444-0 Бул китеп 21-22- май 2007 - жылы Кыргыз Республикасынын билим берүү жана илим министрлиги, Кыргыз Өкмөтүнө караштуу дин иштери боюнча мамлекеттик агенттиги жана Ош Мамлекеттик университети тарабынан уюштурулган «Глобализация учурунда Кыргызстанда адептүүлүк жана теологиялык билим берүү маселелери» аттуу эл аралык симпозиумга катышкан жергиликтүү жана чет элдик илимпоздордун окуган докладынын жыйнагы. Г 0403000000-08 ISBN 978-9967-03-444-0 Bashak LTD Дареги: Бишкек шаары, Шабдан Баатыр көчөсү, 4.Б, 5-этаж Тел: (312) 533312, 531125 Факс: (312) 530808 Компьютердик калыпка салган жана мукабасы: Руслан Аруунов УДК 21 ББК 86.3 Ош Мамлекеттик университети 2008
İLAHİYAT FAKÜLTELERİNDE SANAT TARİHİ ÖĞRETİMİNİN ÖNEMİ VE SORUNLARI Kemal ÖZKURT* 1 Sanat Tarihi konularının önemli bir kısmını, farklı dinlerin başta mabetleri olmak üzere, dinle ilgili yapıları veya kaynağını dinden alan sanat ürünleri oluşturur. Hatta dinle doğrudan ilgili görülmeyen han, hamam, ev vb. gibi yapılarda bile, dinlerin o konuda bazı belirleyicilikleri söz konusudur. 12 İslam sanatına konu olan cami, medrese, tekke, zaviye, türbe gibi yapılar din merkezli yapılardır. Bu tebliğde, sanat tarihi öğretiminin sorunları Türkiye İlahiyat Fakülteleri özelinde tartışılmakla birlikte, diğer ülkelerdeki uygulamaların da pek farklı olmadığı dolayısıyla, 23 ulaşılan sonuçların İslam İlahiyat eğitiminin verildiği birçok ülke için geçerli olduğu söylenebilir. İlahiyat Fakülteleri ve sanat tarihi eğitim öğretimi sürecinin tarihi şöyle özetlenebilir: Osmanlı Devleti nin son döneminde, modern manada yüksek eğitim kurumunun ilk kuruluş çalışmaları 1870 lere uzanır. Dârülfünûn-i Osmânî adındaki bu kurum, 1900 lere gelindiğinde Dârülfünûn-ı Şâhâne adıyla yeniden teşkilatlanır. 1925 yılında İstanbul üniversitesinin kuruluşuna kadar devam eden bu yüksek eğitim kurumunda, Ulûm-i Âliye-i Dîniye adıyla, İlahiyat Fakültesinin de bulunduğu üç fakülte yer almaktaydı. Günümüz ilahiyatlarının öncüsü sayılabilecek olan bu fakültenin müfredatında sanat tarihine ilişkin herhangi bir ders yer almamaktadır. 34 Ancak bu fakülte tarafından Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mecmuası adıyla 1925-1933 yılları arasında yayınlanan dergide az sayıda olsa sanat tarihini ilgilendiren makalelere rastlanmaktadır. 45 Cumhuriyet döneminin ilk İlahiyat Fakültesi, Ankara Üniversitesi ne bağlı olarak kurulmuş ve 21 Kasım 1949 da öğretime başlamıştır. Fakültenin ilk yıllarındaki ders programında: Kur an ve İslâm dini esasları, tefsir, hadis, İslâm hukuku, kelâm ve mezhepler tarihi, tasavvuf tarihi, felsefe-mantık. İslâm felsefesi, dinler tarihi. İslâm tarihi, din psikolojisi, din sosyolojisi, İslâm sanatları tarihi, *1 Dr., Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü Van-Türkiye. kozkurt@yyu.edu.tr. 1 İnsanların ortak kullanımına açık yapıların inşası çoğu kez bir tür ibadet olarak algılanır. Yapıların sembolizmi için bkz., Kathyryn Allen Rabuzzi, Home, ed. Mircea Eliade, The Encyclopedia of Religion, V, New York, 1993, s. 438-442; J. G. Davies, Architecture, a.g.e., I-II, s. 382-392; John Bowker, Art, The Oxford Dictionary of World Religions, New York, 1997, s. 91-94; ayrıca bkz., Ayla Antel, Mimarlık Tarihinin Gelişiminde Kültür Mimarlık İnanç İlişkisi, Sanat ve İnanç, I, İstanbul, 2004, s. 51. 2 Bu kanıya, başta Arap ülkeleri olmak üzere aralarında Pakistan ve çok sayıda Türk cumhuriyetinde okuyan veya o ülkelerde bulunan akademik elemanlarla yapılan görüşmeler sonucu varılmıştır. 3 Bkz., Yurdgül Mehmedoğlu, Tanzimat Sonrasında Okullarda Din Eğitimi, İstanbul, 2001. s. 212-215. 4 Örneğin, İsmail Hakkı Baltacıoğlu nun, Türk Sa natlarının Tedkikine Medhal adlı makalesi, (sy. 2, 1926). 463
paleografi dersleri bulunmaktadır. 1 Sanat tarihinin ders olarak ilk uygulama alanı bulduğu dönem bu dönemdir. İlahiyat Fakülteleri 1991-1992 öğretim yılında yeni bir akademik teşkilatlanmaya gitmişlerdir. Bu dönemde ilahiyatlar, Temel İslâm Bilimleri Bölümü, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü, İslâm Tarihi ve Sanatları Bölümü şeklinde üç ana bölüme ayrılmışlardır. Bu ayrımda, sanat tarihini ilgilendiren bilim dalı olarak, Türk İslâm Sanatları Tarihi Bilim Dalı yer almaktadır. 2 Resmi yapılanma ile ilgili bu özetten sonra, adı geçen fakültelerde sanat tarihi öğretiminin sorunları ele alındığında, öncelikle Fen Edebiyat Fakültelerine bağlı olarak öğretim faaliyetini sürdüren Sanat Tarihi bölümlerinin karşılaştığı birçok sorunun, İlahiyat Fakültelerindeki sanat tarihi derslerinde de yaşandığı ifade edilerek başlanmalıdır. Bağımsız bir bölüm olarak 1944 yılında İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesinde başlayan sanat tarihi öğretimi, yarım yüzyılı aşan bir sürece rağmen, hâlâ birçok temel problemle karşı karşıyadır. 3 Bu bölümlere oranla, sanat tarihi yapılanması çok daha yeni olan ve ayrıca, fen-edebiyat fakültelerindeki anlamda bölüm olmayan İlahiyat Fakültelerinde çok daha fazla sorunun yaşanması kaçınılmazdır. İlahiyat Fakültelerinde Sanat Tarihi öğretiminin sorunlarını şu başlıklar altında incelemek mümkündür: 1- Fakültede bölümler içerisindeki yeri: Birçok fakültede temel bilimler adıyla anılan ve diğer bölümlere oranla, adından da anlaşılacağı gibi, resmi yapılanmada olmasa bile, psikolojik de olsa üstünlüğü olan bölümler vardır. Fakülte içindeki bazı bölümlere ise biraz daha ikincil, tamamlayıcı bölüm gözüyle bakılmaktadır. İlahiyat Fakülteleri içinde de, Temel İslam Bilimleri Bölümü, genelde öncelikli bölüm muamelesi görür. 4 Yeni kurulacak bir 464 1 Halis Ayhan, İlahiyat Fakültesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XXII, İstanbul, 2000, s.71; ayrıca bkz., Medine Sevim, Türkiye de Cumhuriyet Dönemi Din Eğitimi ve Öğretimi Kronolojisi (1923 den Günümüze), DEM Dergi, Yıl 1, Sayı 2, s. 64-71. 2 Ayhan, a.g.m., s.71; İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü aşağıdaki anabilim/bilim dallarına ayrılmaktadır: 1- İslam Tarihi Anabilim Dalı, 2- Türk-İslam Sanatları Tarihi Anabilim Dalı, 2-a. Türk İslam Mimarisi Bilim Dalı, 2.b. Türk Süsleme ve Hat Sanatları Bilim Dalı, 3- Türk-İslam Edebiyatı Anabilim Dalı, 4- Türk Din Mûsıkîsi Anabilim Dalı, Şevki Aydın, Cumhuriyet Döneminde Din Eğitimi Öğretmeni, İstanbul, 2005, s. 195-197; Türkiye genelinde, geniş anlamda üç bölümden oluşan İlahiyat Fakülteleri programında tek istisnayı Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi oluşturmaktadır. Adı geçen fakültede, Yaygın Din Öğretimi ve Uygulamaları ile Dünya Dinleri adıyla açılan iki yeni bölümle, bölüm sayısını artırmıştır. 3 Sanat tarihini bekleyen sorunlar için bkz., Selçuk Mülayim, Bilim Olarak Sanat Tarihi Aklın İzleri, 2006, s. 493 vd.; Sanat tarihinin sorunlarının tartışıldığı sempozyumlar düzenlenmiş olmakla birlikte, henüz yayınlanmamışlardır. Bu anlamda medyaya yansıyan şekliyle iki önemli akademik etkinlik ve bazı görüşlere değinilebilir, Oktay Aslanapa, Türkiye de Türk Sanatı Araştırmalarının Gelişimi, Cumhuriyet in 75. Yılında Kültür ve Sanat Sempozyumu Bildirileri, İstanbul 2000; Türkiye de Sanat ve Mimarlık Tarihçiliği Sorunları Sempozyumu Kayseri Erciyes Üniversitesi Kayseri Kültür ve Sanat Haftası Türkiye de Sanat ve Mimarlık Tarihçiliği Sorunları, 04/04/2005-06/04/2005 Kayseri. 4 Bu durumun farklı sebepleri olabilir. Ancak İlahiyat Fakültelerine Tevhidi Tedrisat kanunuyla veri-
fakültede bu bölüm ve ilgili dersler öncelikle açılır, hocaları temin edilir. Bu bölüm içindeki hemen hemen bütün bilim dalları aktif tutulur. 1 Diğer bölümlerin bilim dallarının en azından bazıları zamanla, imkânlar ölçüsünde inşa edilecek yapılar olarak görülür. İlahiyat Fakültelerinde isimler sıralamasında ikinci sırada Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü gelir. Sanat tarihi ve bu anlamda düşünülen dersler üçüncü bölüm olan İslam Tarihi ve Sanatları Bölümü nde yer alır. İsim sıralamasındaki bu durum psikolojik olarak değer sıralamasına da yansımaktadır. İslam tarihi ile ilgili kısımda az çok varlık gösterilse de, ve sanatları diye devam eden kısmı için bunu iddia etmek oldukça zordur. 2 2- Sanat denince ilahi sanatın anlaşılması Kaynağını Kur an ı Kerim den alan bir yaklaşım olarak Sanat kelimesi ilahiyat çevrelerinde genellikle İlahi Sanat ın karşılığı olarak algılanır. Birçok tefsir ve mealin sonunda yer alan konu indeksinde sanat kelimesine ya hiç yer verilmez veya ilgili ayetler olarak genellikle tabiat ve yaratılıştaki mükemmelliği ifade eden ayetlere yer verilir. 3 Sanat tarihinin konusu ise tamamen insanların ürettikleridir. İlahiyat çevrelerinde insanların sanatı ikincil bir durumdur. Burada sanata konu olan yapıların değeri Atalarımız ne binalar inşa etmişler in ötesine geçmez. 3- Sanatçı kimliğinin genelde inanç karşıtlığı bağlamında algılanması. Bazı sanat çevrelerinde sanat eseri üretme eylemine ilişkin olarak yaratma kavramının kullanılması, ayrıca sanatçıya din, Tanrı da dahil olmak üzere hiçbir kurum ya da gücün sınır koyamayacağı şeklindeki bir meydan okuma genelde muhafazakar kesimlerde bir rahatsızlık meydana getirmiştir. 4 Bu durum özellikle ilahiyat öğrencileri arasında sanata karşı sessiz bir kırgınlık şeklinde kendini gösterir. 4- Sanata konu olan şeylerin, israf ve gösteriş olarak algılanması. Tanımı zaman ve duruma göre değişmek, sınırları çok net olmamakla birlikte, geniş anlamda Kur an-ı Kerim ve Sünnet te, israfa ve gösterişe karşı takınılan bir tavır vardır. 5 Bu anlamda ilahiyat çevrelerinde israf/gösteriş ile sanat/incelik aralen din mütehassısları yetiştirmek görevi belirleyici görünmektedir. Öncelikleri dikkate almayan bir eğitim kurumu düşünülemez. Geniş bilgi için bkz. Nevzat Y. Aşıkoğlu, İlahiyat Fakültelerinin Eğitim Öğretime Katkıları ve Kaliteye Yolculuk, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt IX/1 s. 1-10 Haziran 2005, Sivas, s. 2. 1 Bu durumu etkileyen faktörlerden birinin de, Temel İslam Bilimleri Bölümü nde çok sayıda Profesör ve Doçent unvanlı hocaların bulunması, bu alanlarda yüksek lisans ve doktora programlarının açık olması sonucu, yetişmiş elemanların fazlalığı da göz önünde bulundurulmalıdır. İlahiyat Fakültelerindeki profesör unvanlı sanat tarihi hocalarının oldukça az olması da bir problem olarak durmaktadır. 2 Sanat tarihi araştırmalarının önemi için bkz., Nusret Çam, İslâmda Sanat Sanatta İslâm, Ankara, 1997, s. 99 vd. 3 Sen dağları görürsün de, onları yerinde durur sanırsın. Oysa onlar bulutların yürümesi gibi yürümektedirler. (Bu,) her şeyi sapasağlam yapan Allah ın sanatıdır. Şüphesiz ki O, yaptıklarınızdan tamamıyla haberdardır. En-Neml, 27/88 ayeti konuya örnek olarak verilebilir. 4 Yaratma kavramı için bkz., Bekir Topaloğlu, Hâlik, DİA, XV, İstanbul, 1997, s. 303-304. 5 Temelli kalacağınızı umarak sağlam yapılar mı ediniyorsunuz? eş-şuârâ, 26/129 ayetiyle, ihti- 465
sındaki çizgisinin net olmadığı görülmektedir. Camilerdeki minare sayısını tartışma konusu yapan, birden çok minareyi israf sayan anlayış bu anlamda ele alınmalıdır. 5- Geniş anlamda İslam dünyası için sanat tarihinin geleneğinin olmaması Yeni kurulan bilim dalları, önceleri içinde yer aldıkları bilimler bakımından -en azından başlangıçta- çok iyi karşılanmadıkları bilinen bir gerçektir. Sanat tarihinin ele aldığı konuların, sanat tarihi metodolojisine uygun olarak işlenmesi gereksiz görülmekte, bunun yerine tefsir, hadis vb. derslerde medeniyet bağlamında ele alınıp, atalarımız ne muhteşem hayır kurumları yaptırmışlar, cihana medeniyet nedir öğretmişler üslubu ile yetinilmesi istenmektedir. 1 6- Eğitimde Sınav Sisteminin Getirdiği Problemler Öğrencilerin, lisedeyken üniversite imtihanında soru çıkacak derslere ayrı bir değer verdikleri bir gerçektir. Bu anlamda soru çıkan dersler daha çok sevilir. Aynı haleti ruhiye fakültede, bazı derslerin daha öncelikli, diğerlerinin de daha olmasa da olur muamelesi görmesine sebebiyet vermektedir. 2 Mezun olup göreve başlayınca bazı derslere daha çok ihtiyaç duyulacağı genel bir yaklaşımdır. Genelde öğrencilerin zihinlerini meşgul eden yanlış sorulmuş bir soru vardır: Mezun olunca bu bilgi benim ne işime yarayacak?. Bu yüzden, sadece bir meslek sahibi olma adına geçerli olan bilgilere kendini açan öğrenci, dışındaki bilgilere kapalı durmaktadır. 3 7- Müze gezme alışkanlığının Olmayışı Toplumumuzun müze gezme alışkanlığı oldukça zayıf olduğu bilinmektedir. 4 Tarihi mekânlar ise popüler değerleri ile orantılı olarak gezilmektedir. Bu durum üniversitelere yansımakta, öğrencilerin büyük çoğunluğunun okudukları şehirlerdeki müze ve önemli tarihi mekânları gezmeden üniversiteden mezun oldukları görülmektedir. 5 Bu durumda öğrencilere anlatılan İslam sanatına ilişkin konular hep soyut kalmakta, öğrencinin dikkatini çekmemektedir. 466 şamdan uzak yapıları tavsiye eden ayet ve Nafaka için harcananın hepsi Allah yolunda harcanmış gibidir, bina için harcanan müstesna, bunda hayır yoktur. Tirmizî, Kıyamet, 41; Bilin ki, zaruri olmayan her bina, sahibine bir vebaldir buyurdu, Ebû Dâvud, Edeb, 169 hadisleri geniş anlamda sadeliği önerirler. 1 Bu anlamda yapılan hatalara süsleme sanatından bir örnek verebiliriz: İstanbul Eyüp Sultan Türbesi nde yer alan hacet kapısı üzerindeki Mühri Süleymanları Yahudi yıldızı olduğunu zannederek kesip çıkarılmış ve şimdi yerleri boş durmaktadır. Semavi Eyice, Eyüp Sultan Külliyesi, DİA, XII, İstanbul, 1995, s. 11. 2 Liselerde Sanat Tarihi dersinin yetersizliği için bkz., Azize Aktaş Yasa, Niçin Sanat Tarihi Eğitimi, Sanatta Anadolu Asya İlişkileri, Prof Dr. Beyhan Karamağaralı ya Armağan, Ankara, 2006, s. 510 vd. 3 İlahiyat fakülteleri öğrencilerinin bu durumunu anlamak bakımından, fen-edebiyat fakülteleri sanat tarihi bölümü öğrencilerin çoğunun okumak istedikleri bölüm sıralamasında sanat tarihinin son sıralarda yer alması konuya ışık tutmaktadır. 4 Bu duruma, müzelerin ücretli olması, birçok yerde müze bulunmaması veya sergilenen eserlerin yetersizliği de neden olmaktadır. 5 Bu konuda yapılmış özel araştırmalar bulunmamakla birlikte, farklı bölgelerden eğitimci ve öğrencilerle yapılan görüşmelerde bir problem olarak vurgulanmıştır.
8- Kütüphanelerin yetersizliği İlahiyat Fakültelerinde bölümler arası hiyerarşi anlayışı kütüphanelerdeki eser sayısına da yansır. İlahiyat fakültelerinin özel kütüphanelerinde, sanat tarihi konulu eser sayısı diğer alanlarla mukayese edilemeyecek kadar azdır. Bu durum sadece fakültelerin değil bir dizi kesimin problemi olarak durmaktadır. İnsanlar okumsalar da temel İslam bilimlerini konu alan kitapları satın alma ve evlerinde bulundurma gibi bir davranış sergilemektedirler. Bu yüzden yayın evleri daha çok bu kitapları yayınlamakta, müşteri bulmayacak eserlere ilgi duymamaktadırlar. 1 Sanat tarihine ilişkin olarak, sayı ve türleri çoğaltılabilecek sorunlar İlahiyat fakültelerinde, herhangi bir fakülteden daha fazla önem kazanmaktadır. Bu durum, mezunlarının İmam-Hatip Liseleri ne öğretmen yetiştirmeleri ve oradan mezun olan öğrencilerin de imamlık görevlerinde bulunmaları dolayısıyla, tarihi eserlerle doğrudan ilgili meslek grubu içinde yer almaları dolayısıyladır. Özellikle tarihi camilerin korunmasında burada görev yapan imam ve müezzinlerin ve bağlı bulundukları üst kurum olan müftülüklerin önemi ortaya çıkmaktadır. 2 Yukarıda ifade edilen sorunların belki de çok daha fazlası ilahiyat fakülteleri içindeki diğer bölümlerin mensupları tarafından sıralanabilir. Ancak burada önemli bir konu, sanat tarihinin içinde bulunduğu bölümün karşılaştığı problemlerin bir kısmının bizzat kardeş bölümlerden gelmesidir. İlahiyatlardaki sanat tarihi öğretimi sorunları için şu önerilerde bulunmak mümkündür: Erken dönem İslam tarihinin cereyan ettiği, dinin en önemli ibadetlerinden Hacc ın ifa edildiği mekânları göremeyen İlahiyat öğrencileri için, İslam sanatının önemli mekan ve eserlerini içeren geziler düzenlenmesi ilk bakışta uç bir öneri olarak görülebilir. 3 Ancak öğrenciler için, öncelikle bulundukları bölgedeki yakın tarihi eser ve mekanlardan başlanarak mümkün olduğunca uzak mesafelerdeki yerlere geziler düzenlenmeli. 4 Bu geziler bağımsız olarak yapılabileceği gibi, aynı üniversitedeki Sanat Tarihi bölümlerinden de yardım alınabilir. 1 Sanat etkinlikleri toplumumuzda, biraz da maddi durumu iyi olan insanların ilgi duyacağı lüks bir alan olarak bakılması dolayısıyla, geniş kitlelerce takip edilmemektedir. Bu anlamda medyadaki yayın organlarında da hak ettiği değeri bulamamaktadır. Televizyonlarda sanat konulu programlar hem yetersiz hem de, genellikle izlenme bakımından ölü saatler olarak kabul edilen zamanlarda yayınlanmaktadır. 2 Külliye mantığı içinde, camilerle birlikte inşa edilen çok sayıda eser de bir şekilde adı geçen meslek grubunun ilgi alanı içinde bulunmaktadır. 3 Aslında bu fikir bile çok imkânsız durmamaktadır. Turizm bölümü öğrencilerinin turizm rehberi olabilmek için gezmek zorunda oldukları yerleri, okulları tarafından düzenlenen organizasyonlarla gezmeleri gibi, ilahiyatçı kimliğiyle farklı alanlarda görev alacak kimselerin de, bir gezi programı içinde en azından umreye götürülmeleri çok zor olamasa gerekir. 4 Yapılan bu işin sıradan bir gezi değil, tefsire ilişkin tartışmalar bir yana, en sade anlatımıyla Kur an ın bir emri olduğu anlatılmalıdır. Bu anlamda şu ayetler dikkat çekicidir: Sizden önce neler gelip geçmiştir. Yeryüzünde gezin de, yalancıların sonunun ne olduğuna bir bakın. Al-i İmran, 3/137.; Nice memleketler vardı ki, zulüm yaparlarken biz onları yok ettik. Artık damları çökmüş, duvarları üzerine yıkılmıştır. (Geride) Nice terkedilmiş kuyularla bomboş kalmış yüksek saraylar (bırakılmıştır). Hacc, 22/45. 467
Müze gezme alışkanlığının eğitim ve pratikle kazandırılabilir. Bu amaçla fakültenin bulunduğu şehirdeki müzelerden başlanarak, mümkün olan yakın çevre müzeleri ziyaret edilebilir. Sanat tarihi dersi sevdirilmesi için öncelikle öğrencilerin daha kolay anlayabilecekleri Hüsnü Hatt, Ebru, Tezhip gibi kurslar düzenlenebilir. Seçmeli dersler de bu konuya yardımcı durum olarak değerlendirilebilir. Türkiye de eğitim alanında yapılan sürekli yenilikler dolayısıyla, planlı bir yapı ve buna bağlı faaliyetlerden söz etmek oldukça zordur. Akademik yapılanma, mezunların görev alanları zaman zaman bir takım değişikliklere uğramaktadır. Ancak, İlahiyat Fakültelerinde yapılacak yeni düzenleme ne olursa olsun, İslam Sanatı vazgeçilmez ögelerden biri olmalıdır. 468