DİP TROLÜ İLE İKİ FARKLI DERİNLİKTE AVLANAN MEZGİT (Gadus merlangus euxinus N. 1840) BALIĞININ AV VERİMİ VE BOY KOMPOZİSYONUNUN DEĞİŞİMİ ÖZET Yakup ERDEM 1, Süleyman ÖZDEMİR 2, Ercan ERDEM 1, Zekiye BİRİNCİ ÖZDEMİR 1 1-ONDOKUZ MAYIS ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ, 57000 SİNOP 2-KASTAMONU ÜNİVERSİTESİ SU ÜRÜNLERİ FAKÜLTESİ, 37500 İNEBOLU yerdem@yahoo.com Sığ su (0-50 m) ve derin su (50-100 m) olmak üzere iki farklı derinlikte yürütülen araştırmada Karadeniz dip trolü avcılığında baskın tür olarak avlanan mezgit balığının av verimi ve boy kompozisyonunun değişimi ele alınmıştır. Toplam 12 ağ çekimi sonunda mezgit balığının av veriminin ve boy kompozisyonunu derinliğe göre farklılık gösterdiği belirlenmiştir. Sığ su avcılığında 192.4 kg balık avlanırken derin su avcılığında ise 6260.4 kg balık avlanmıştır. Balıkların ortalama total boyları ise sırasıyla 12.3±0.28 cm ve 13.8±0.39 cm olarak tespit edilmiştir. Hem av verimi hem de boy kompozisyonu için iki derinlik arasındaki fark önemli (p<0.05) bulunmuştur. Araştırma sonunda mevsim ve av sahasına bağlı olarak dip trolü ile fazla miktarda ve büyük boyda mezgit balığı avlanabilmesi için avcılığın 50 m ve üzeri derinliklerde yapılması gerektiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Dip Trolü, Mezgit, Derinlik, Av Verimi, Boy Kompozisyonu CHANGE OF CATCH EFFICIENCY AND SIZE COMPOSITION OF WHITING (Gadus merlangus euxinus N. 1840) FISHING BY BOTTOM TRAWL IN TWO DIFFERENT DEPTHS ABSTRACT Change of catch efficiency and size composition of whiting which fishing as dominant species were took up in the study was carried out two different depths having shallow (0-50 m) and deep (50-90 m) water. Catch efficiency and size composition of whiting show difference as depth the end of total 12 tows were determined. In shallow and deep water, fishing fishes 192.4 kg and 6260.4 kg respectively. Means total size of fishes, 12.3±0.19 cm and 13.8±0.27 cm respectively. Two depths between difference both catch efficiency and size composition was significant (p<0.05). The end of the study, depend on seasonal and fishing field for more quantity and big size whiting fishing by bottom trawl, fishery carry out necessarily in 50 m and upper depths were concluded. Keywords: Bottom Trawl, Whiting, Depth, Catch Efficiency, Species Composition GİRİŞ Ülkemizde demersal su ürünlerinin avcılığında yaygın olarak pasif ve kıyı balıkçılığının temel av araçları konumundaki uzatma ağları ve paraketalar kullanılmakla beraber av miktarı yönünden en büyük katkıyı kıyı ötesi balıkçılığın önemli aktif av araçları olan trol ağları sağlar. Trol ağları ile avcılık ülkemiz karasularının büyük bir bölümünde yasak olmakla birlikte Kızılırmak ve Yeşilırmak sayesinde zemin yapısı ve stok zenginliği bakımından uygun bir av sahası haline gelen Orta Karadeniz kıyıları ülkemiz avcılığına 395
hem demersal hem de semipelajik ve pelajik türler yönünden önemli katkılarda bulunmaktadır (Anonim, 2006). Sürükleme ağlarından olan trol ağları demersal ve semipelajik su ürünlerinin avcılığında kullanılan en etkin ve en modern av aracıdır. Tüm trol ağlarının şekli huniye benzemektedir. Ağın dikey (vertikal) ağız açılımı mantar yakadaki yüzdürücüler ve kurşun yakadaki batırıcılar sayesinde, yatay (horizontal) açılımı ise her iki yandaki kapılar veya ağı her iki yandan çeken tekneler sayesinde sağlanır. Ağ su içerisinde dipte, yüzeyde veya istenilen seviyede sürüklenerek kullanılır. Avcılık bu sürüklenme sırasında ağ tarafından süzülen su kitlesinin içerisinde bulunan su ürünlerinin ağın torba bölümünde birikmesiyle gerçekleşir. Diğer av araçlarına göre trol ağlarının seçiciliği çok daha fazla kontrol altında tutulabilmektedir. Dip trolü seçicilik özelliği kontrol edilebilen bir av aracıdır (Erdem, 2000). Karadeniz de trol avcılığında baskın semipelajik tür mezgit (Gadus merlangus euxinus) olup demersal türlerden barbunya (Mullus barbatus) da dip trol ağlarıyla önemli miktarda avlanabilmektedir (Erdem ve Erkoyuncu, 2000; Zengin, ve ark. 1997; Gönener 2003). Bu türler bölge trol balıkçılığında hedef türler olarak ta tanımlanır. Bunların yanı sıra kalkan ve kırlangıç gibi demersal türler yanında mevsime ve derinliğe bağlı olarak lüfer ve istavrit balıkları da semipelajik özellikte olan yan avı oluşturmaktadır (Gönener, 2003; Özdemir, 2006). Karadeniz de mezgit balığını konu alan pek çok seçicilik çalışması mevcuttur (Erkoyuncu ve Samsun, 1989; Erdem, 1992; Zengin, 1994; Erkoyuncu ve ark. 1995; Zengin ve ark. 1997; Özdemir, 2006). Genel olarak torba göz açıklığının değiştirilmesi temelli bu araştırmaların yanında seçiciliği ve av verimini büyük oranda değiştiren av aracının yapısal ve donanımsal özellikleri, av sahası ve av zamanı, çeşitli meteorolojik ve astronomik şartlar ile balıkların morfolojik ve davranışsal özellikleri konulu çalışmalar daha azdır. Dip trolünün kullanıldığı derinliğin av aracının tür kompozisyonunu değiştirdiği avlanan balıkların boy kompozisyonunda da farklılıkların olduğu bildirilmektedir (Gönener, 2003). Bu etken kullanılarak trol ağlarında tür seçiciliğinin sağlanması ve avlanan hedef türlerin boy kompozisyonu bakımından daha büyük bireylerinin avlanabileceği düşünülmektedir. Bu çalışmada Karadeniz dip trolcülüğünün merkezi olan Samsun ili kıyılarında dip trolü ile sığ (0-50 m) ve derin (50-100 m) sularda trol ağlarıyla avcılıkta mezgit balığının av verimi ve boy kompozisyonu karşılaştırılmıştır. Amaç; türün yaşama biçimi ve farklı büyüklükteki bireylerin yaşam alanı tercihleri konusunda bilgiler edinmek ve türe yönelik avcılıkta doğru av sahası seçicimi yapılması yoluyla av verimini artırmaktır. MATERYAL VE METOD Çalışma 2005-2006 avcılık sezonunda Ekim ve Kasım ayları içerisinde Orta Karadeniz Bölgesi nde Samsun ili kıyılarında dip trolü avcılığına serbest olan 3 milden daha açık sularda yürütülmüştür. Ağ çekimleri ticari balıkçı teknelerinde ve teknelerin kendi ağlarıyla yapılmıştır. Kullanılan ağların torba göz açıklığı yasal olarak belirlenen 40 mm göz açıklığına sahiptir. Araştırma sırasında av operasyonlarına dışarıdan bir müdahalede bulunulmamıştır. Günün farklı saatlerinde yapılan ağ çekimlerinden veri alınmasına dikkat edilmiştir. Araştırma süresince trol teknesinde bulunan ekosounderdan av sahasındaki balıkların yoğunluğu ve bölgenin derinliği takip edilmiştir. Av sahası olarak derinliği 0-50 m arasında değişen sular sığ ve 50-100 m arasında değişen bölgeler derin sular olarak 396
sınıflandırılmıştır. Araştırma süresince ele alınan her iki derinlik için 6 şar ağ çekiminden veri alınmıştır. Av operasyonları 2.5 knot çekim hızı ile 120 dk sürmüş olup her operasyon sonunda avlanan balıklar kasalara alınmıştır. Av miktarı çok olduğunda 5 adet kasanın ağırlığı tartılarak kasadaki ortalama balık ağırlığı bulunup toplam kasa sayısıyla çarpılarak hesaplanmıştır. Balıkların boy kompozisyonunu belirlemek amacıyla her çekim için 100 adet birey rastgele örneklenerek 1 mm hassasiyetli ölçüm tahtası ile bireysel total boy ölçümleri yapılmıştır. Balıkların her iki derinliğe ait av verimleri ve boy kompozisyonları arasındaki farkın önem kontrolü için t testi uygulanmıştır. BULGULAR Araştırma süresince yapılan toplam 12 trol ağı çekimi sonunda toplam 6452.8 kg balık avlanmış olup bunun %3 ü (192.4 kg) sığ su çekimlerinden %97 si (6260.4 kg) ise derin su çekimlerinden elde edilmiştir. Av miktarının derinliğe göre dağılımı Şekil 1. de gösterilmiştir. Şekil 1. Av Miktarının Derinliklere Göre Dağılımı (%) Sığ su operasyonlarında operasyon başına 32.1±7.06 kg balık avlanırken, derin su operasyonlarında 1043.4±100.29 kg balık avlanmıştır. Yapılan t testi ile her iki bölgede operasyon başına düşen ortalama balık miktarları arasında gözlenen farkın önemli (p<0.05) olduğu belirlenmiştir (Çizelge 1). Çizelge 1. Derinliklere Göre Operasyon Başına Avlanan Balıkların Av Miktarı (kg) Operasyon No Sığ (0-50 m) Derin (50-100 m) 1 29.6 1406,0 2 14.8 740,0 3 29.6 962,0 4 44.4 1214,6 5 14.8 844,6 6 59.2 1095,2 Toplam 192.4 6260.4 Ortalama 32.1±7.06 1043.4±100.29 Her iki bölgede avlanan mezgit balıklarının ortalama total boylarına bakıldığında sığ sularda yapılan çekimlerde 12.2±0.19 cm ve derin bölgede ise 13.8±0.27 cm olduğu hesaplanmıştır (Çizelge 2). Her iki bölge için avlanan balıkların ortalama boyları arasında gözlenen farkın istatistiksel olarak önemli olduğu (p<0.05) yani derin sularda daha büyük balıkların avlandığı belirlenmiştir. 397
Çizelge 2. Derinliklere Göre Operasyon Başına Avlanan Balıkların Ortalama Total Boyları (cm) Operasyon No Sığ (0-50 m) Derin (50-100 m) 1 12.4±0.19 14.9±0.29 2 12.1±0.24 13.8±0.25 3 12.0±0.15 12.4±0.21 4 12.1±0.26 13.7±0.31 5 12.0±0.18 13.8±0.27 6 12.3±0.15 14.2±0.32 Genel 12.2±0.19 13.8±0.27 Araştırma süresince örneklenen balıkların boy kompozisyonun 8 ile 22 cm arasında dağılım gösterdiği mezgit balığı için yapılan çalışmalarda tespit edilen 12 cm lik ilk üreme boyu dikkate alındığında balıkların % 61.5 inin bu boydan büyük olduğu tespit edilmiştir. Sığ suda avlanan balıkların %51 i derin suda avlananların ise % 72 si ilk üreme boyunun üzerindedir (Şekil 2). Şekil 2. Derinliklere Göre Avlanan Balıkların Boy Kompozisyonu TARTIŞMA VE SONUÇ Karadeniz in dip trol avcılığına serbest olan Samsun kıyılarında yürütülen araştırma süresince 0 50 m arasındaki sığ sularda ve 50 100 m arasındaki derin sularda yapılan 12 trol çekimi sonunda 6452.8 kg mezgit balığı avlanmıştır. Sığ suda yapılan çekimlerdeki av miktarının derin sudakinden 32.5 kat daha düşük olduğu belirlenmiştir. Bu sonuca göre mezgit balıklarının derin sularda daha yoğun sürü oluşturduğu ve buna dayanarak mezgit balığını hedef alan dip trolü avcılığında, harcanan çaba karşılığında daha yüksek verim alabilmek için av sahası tercihinde 50 m den derin suların ön sırayı alması gerektiği söylenebilir. Elde edilen bu sonuçlar bölgede yıllara dayanan trol avcılığı tecrübeleriyle de sabitlenmiş olup yöre balıkçıları 50 m den sığ sularda genellikle barbunya, istavrit ve lüferden oluşan karışık ürün için ağ çekimleri yapmaktadırlar. Derin sularda yaşama eğiliminde olan mezgit, sığ suları tercih eden bu türler içerisine deniz suyu sıcaklığında anormal değişime neden olan upfeling olayları ve temel besinleri olan küçük pelajiklerin peşine düştükleri ender zamanlar dışında fazla girmemektedir. Araştırmada sığ su denemelerinde elde edilen 192.4 kg lık düşük miktardaki avın bu ender şartlardan çok seyrek sürüler halinde av sahasına yayıldığı normal dönemlerde avlandığı düşünülmektedir. Bahsedilen uç şartlarda büyük miktarda balığın dar bir şerit halinde av sahasına sıkışması nedeniyle daha yüksek av elde edilebilmektedir. 398
Erdem (2000) dip trol ağları ile çok türlü (multispecies) avcılık yapıldığını av sahasının derinliğine göre barbunya ve mezgit balıklarının hedef avı oluştururken, istavrit, lüfer, kalkan, tirsi, kırlangıç, pisi ve kaya balıklarının yan avı oluşturduğunu bildirmektedir. Bu balıkların av verimi ve kompozisyonu mevsime ve sahaya göre değişiklik göstermektedir. Gerek balıkçılar tarafından gerekse bilimsel veriler ışığında Orta Karadeniz kıyılarında trol avcılığı yaz ve kış balıkçılığı olarak iki döneme ayrılır. Eylül-Aralık dönemi henüz suların nispeten sıcak olduğu ve balıkların beslenmek amacıyla kıyılarda bulunduğu yaz balıkçılığı dönem olup mezgit bu dönemde bile 50-90 m arasında yoğun av vermektedir. Aralık ayından sonra suların soğumasıyla barbunya, istavrit ve benzeri türlerde 50 metreden derin sulara göç ederek mezgit ile karışık fakat yaz dönemine göre daha düşük av vermektedir (Özdemir 2006). Mezgit balığının yoğun avı ise daha derinlerde gerçekleşir. Çünkü mezgit balığı kışın bulunduğu su ortamını değiştirerek 200 m kadar derin sulara çekilebilmekte buna karşılık Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarında 20 m ye kadar sığ sulara gelebilmektedir (Akşıray, 1984). Türün mevsime bağlı olarak farklı derinliklerde bulunması normal bir durumken avcılık sezonunu kapsayan aylarda daha çok derin sularda olması avcılığın 50 100 m arası derinliklerde yoğunlaştırılmasını zorunlu kılmaktadır. Çünkü balığın sığ sulara indiği yaz döneminde (ekim ayına kadar) bölgede her türlü trol avcılığı yasaktır. Farklı derinliklerden avlanan mezgit balıklarının boy kompozisyonu karşılaştırıldığında derin suda daha büyük boydaki balıkların yakalandığı görülmektedir. Sığ sularda yakalanan balıkların % 51 i derin sularda ise % 72 si 12 cm ve üzerindeki boy sınıflarında yer almıştır. Çeşitli araştırıcılar (Fisher ve ark. 1980; Uysal, 1994; İşmen, 1995; Genç ve ark. 2002) tarafından 12 cm olarak belirlenen ilk üreme boyu dikkate alındığında derin suda yapılan mezgit avcılığının stokun devamlılığı yönünden daha etkili olacağı söylenebilir. Daha büyük boydaki bireylerin avlanmasının populasyonun korunması yanında pazar açısından da önemi ortada olduğundan derin sularda mezgit avlamanın daha karlı olduğu ortadadır. Gönener (2003) aynı bölgede yaptığı çalışmada 0-75 m (sığ) ile 75 m den daha derin sularda avlanan mezgit balıklarının av verimi ve boy kompozisyonlarını karşılaştırmıştır. Ekim ayında sığ sudaki av veriminin yüksek olduğunu Ekim ayından sonraki dönemlerde derin sudaki av verimi ve balık büyüklüğünün daha fazla olduğunu tespit etmiştir. Sonuç olarak, av verimi ve boy kompozisyonu birlikte değerlendirildiğinde mezgit avcılığı derin suda yapıldığında stokun devamlılığı ve pazarı açısından daha olumlu olacağı söylenebilir. Multispecies avcılık özelliği gösteren dip trolüyle sığ su avcılığında, ekonomik ve yasal av boyu daha küçük olan barbunya, istavrit ve lüfer e göre düzenlenmiş olan ağlar ile avlanan mezgit balıkları hatta bu çalışmada ele alınmayan kalkan, pisi, kırlangıç benzeri ekonomik değeri yüksek daha büyük vücutlu balıkların küçük boydaki bireylerinin trol ağlarına girmesi balıkçılık yönetimi açısından önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma sonuçları ile en azından mezgit balığı açısından türün kendine has özellikleri sayesinde bu sorunun çözümünde derin sularda avlanmanın etkili olabileceği ortaya konmuştur. 399
KAYNAKLAR Anonim, 2006. Su Ürünleri İstatistikleri 2004, Türkiye İstatistik Kurumu, Ankara Akşıray, F., 1987. Türkiye Deniz Balıkları ve Tayin Anahtarı. II. Baskı, İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları No: 3490, 811 s. Erdem, Y., 1992. Yerli ve İtalyan Dip Trolü Ağlarının Seçicilik Yönünden Karşılaştırılması Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Samsun 46 s. Erdem, Y., 2000. Karadeniz Şartlarında Yerli Dip Trolü İle İtalyan Dip Trolünün Av Verimi ve Seçicilik Gücü Yönünden Karşılaştırılması. Su Ürünleri Sempozyumu, (22-24 Eylül-2000 Sinop), Bildiriler Kitabı, 316 236. Erdem, Y. ve Erkoyuncu, İ., 2000. Dip Trollerinde Çeşitli Çekim Hızlarının Av Verimi Üzerindeki Etkisi, Su Ürünleri Sempozyumu, (22-24 Eylül-2000 Sinop) Bildiriler Kitabı, 556-564 s. Erkoyuncu, İ. ve Samsun, O., 1989. Torba Göz Açıklığı 20 mm olan Dip Trol Ağlarında Mezgit (Gadus euxinus, N) Balığı Seçiciliği Üzerine Bir Araştırma, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 6: 96-102. Erkoyuncu İ., Samsun, O. ve Erdem, Y., 1995. Torba Kısmı Değişik Göz Açıklığında Olan Dip Trollerinin Av Veriminin ve Av Kompozisyonlarının Karşılaştırılması, Ege Üniversitesi Su Ürünleri Dergisi, 12(1-2): 117-124. Fisher, W., Scheneider, M. and Bouchot, M.L., 1987. Mediterranee et Mer Noire Zone de Peche 37. Volume II Vertebrates. Des Natios Unies Pour L Alimentation Et L Agriculture. FAO et CEE Rev. Roma, 1529. Genç, Y., Mutlu, C., Zengin, M., Aydın, İ., Zengin, B. ve Tabak, İ., 2002. Doğu Karadeniz deki Av Gücünün Demersal Balık Stokları Üzerine Etkisinin Tespiti. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı TAGEM/IY/97/17/03/006 Nolu Proje Sonuç Raporu 122 s. Trabzon. Gönener, S., 2003. Orta Karadeniz de Dip Trolünün Av Verimi ve Etkileyen Faktörler. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Doktora Tezi, 101 s. Samsun. İşmen, A., 1995. The Biology and Population Parameters of the Whiting (M. merlangus euxinus N. ) in the Turkish Coast of the Black Sea, Doktara Tezi, ODTÜ Deniz Bilimleri Enstitüsü, Mersin 82 s. Özdemir, S., 2006. Dip Trolünde Uygulanan Kare Gözlü Pencerenin Konumu ve Göz Açıklığının Farklı Türlerin Yakalanabilirliği Üzerindeki Etkisi. Doktora Tezi Ondokuz Mayıs Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü,, Samsun 169 s. Uysal, A., 1994. Doğu Karadeniz (Sinop-Hopa) Bölgesi Mezgit Balığının (M. merlangus euxinus) Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Bülten, 9(9): 145 173. Zengin, M., 1994. Mezgit (Merlangius merlangus euxinus, Nord. 1840) Avcılığında Dip Trol Ağlarının Seçiciliğinin Belirlenmesi. Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon 60 s. Zengin, M., Genç, Y. ve Tabak, İ., 1997. Dip Trol Ağlarında Seçiciliğin Belirlenmesi. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, TAGEM/IY/96/12/1/004 Nolu Proje Sonuç Raporu 51 s. Trabzon. 400