DİP TROL AĞLARINDA SEÇİCİLİĞİN BELİRLENMESİ

Transkript

1 T.C. TARIM ve KÖYİŞLERİ BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ TRABZON SU ÜRÜNLERİ ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ DİP TROL AĞLARINDA SEÇİCİLİĞİN BELİRLENMESİ (PROJE SONUÇ RAPORU) TAGEM/IY/96/12/1/004 Proje Lideri: Mustafa ZENGİN Proje Danışmanı: Prof. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ Diğer Araştırıcılar: Yaşar GENÇ, İlyas TABAK TRABZON HAZİRAN

2 2

3 I ÖNSÖZ Ülkemiz su ürünleri üretiminin büyük bir kısmı halen avcılık yoluyla denizlerimizden sağlanmaktadır. Avcılığın düzenlenmesi ve buna bağlı olarak üretim planlamaları konusunda yapılacak kapsamlı çalışmalar balıkçılığımız üzerindeki tartışmaları ve somut önerileri zenginleştirecektir. Ancak Türkiye de balıkçılık konusundaki araştırmaların henüz bu alanda önemli bir birikimi oluşturacak yoğunlukta olmadığı görülmektedir. Ülkemizde su ürünleri populasyonlar üzerine yapılmış birçok araştırma bulunmasına karşın, av araçlarının seçiciliği konusunda yeterince bilimsel yayının olduğu söylenemez. Ülkemiz balıkçılığının sorunlarına genel değerlendirmelerle bakmak yerine somut çözümler getirebilecek özel konuların araştırılmasına önem verilmelidir. Bu anlamda yürütülen bu çalışmada Karadeniz de dip balıkları avcılığında kullanılan trol ağlarının seçicilik üzerine olan etkileri araştırılmıştır. Bu projede elde edilen bulguların uygulamaya aktarılması ile mezgit, barbunya ve izmarit gibi ekonomik öneme sahip dip balıklarının stoklarına zarar vermeden avlanmaları sağlanacaktır. Araştırmanın gerçekleştirilmesi sırasında, bilimsel ve teknik açıdan eleştiri ve önerilerini esirgemeyen KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi Öğretim Görevlisi Sn. Prof. Dr. Ertuğ DÜZGÜNEŞ e, çeşitli zamanlarda projenin teknik açıdan yönlendirilmesinde yardımcı olan Ege Ün. Su Ürünleri Fak. Öğretim Görevlisi Sn. Dr. Raşit GURBET ve Ondokuz Mayıs Ün. Sinop Su Ürünleri Fak. Öğretim Görevlisi Sn. Yakup ERDEM e, ağların tasarımında karşılaşılan teknik güçlükleri paylaşma olanağı veren KTÜ Deniz Bilimleri Fak. Öğretim Görevlisi Sn. Ferit CANDEĞER ve Sn. Dr. Cemal DİNÇER e, deniz ve laboratuar çalışmaları sırasında teknik yardımlarını gördüğüm Enstitü elemanlarına ve gemi personeline, projenin gerçekleştirilmesine gösterdiği ilgiden dolayı Enstitü Müdürümüz Sn. Yılmaz BEKİROĞLU na şükran ve teşekkürlerimizi sunarız. Mustafa ZENGİN Proje Yürütücüsü

4 I İÇİNDEKİLER Sayfa N0: ÖZET... III SUMMARY... III 1. GİRİŞ LİTERATÜR ÖZETİ MATERYAL ve YÖNTEM Materyal Balık Materyali Mezgit Balığı Barbunya Balığı İzmarit Balığı Araştırma Sahası Trol Ağları ve Tasarımı Diğer Materyaller Yöntem Araştırma Planı Deniz Çalışmaları Laboratuar Çalışmaları Seçicilik Parametrelerinin Bulunması Verilerin Değerlendirilmesi BULGULAR Av Kompozisyonuna İlişkin Bulgular Mezgit, Barbunya ve İzmarit Populasyonlarına İlişkin Yaş-Boy ve Ağırlık Bulguları Seçiciliğe İlişkin Bulgular Mezgit Balığına İlişkin Seçicilik Bulguları 23

5 II Ağ Göz Açıklığı 18 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 20 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 22 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 22 mm ve Ağ Gözleri Kare Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Barbunya Balığına İlişkin Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 18 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 20 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 22 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları İzmarit Balığına İlişkin Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 18 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 20 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları Ağ Göz Açıklığı 22 mm ve Ağ Gözleri Prizma Şeklinde Olan Trol Torbası ile Yapılan Denemelerde Elde Edilen Seçicilik Bulguları TARTIŞMA SONUÇ ve ÖNERİLER KAYNAK LİSTESİ ARAŞTIRICILARIN ÖZGEÇMİŞİ... 51

6 III ÖZET Bu çalışmada ağ gözü açıklıkları 18, 20 ve 22 mm, ağ gözleri prizma şeklinde olan trol torbaları ile yine ağ gözü açıklığı 22 mm, ağ gözleri kare ve prizma şeklinde tasarlanmış trol torbaları kullanılarak Karadeniz'deki mezgit (Merlangius merlangus euxinus Nord. 1840), barbunya (Mullus barbatus ponticus Ess. 1927) ve izmarit (Spicara smaris Lin. 1758) balıklarının seçicilik parametreleri araştırılmıştır. Çalışma sonunda mezgit populasyonu için en uygun avlanabilir balık boyu (seçicilik boyu) 15.1, barbunya için 13.8 ve izmarit balıkları için ise 14.8 cm ve buna karşılık gelen ağ göz açıklığının 22 mm olduğu saptanmıştır. Ağ gözü açıklığı 22 mm'den küçük olan trol torbalarının aynı ortamı paylaşan ve birlikte avlanan bu balıkların stoklarını olumsuz etkilediği ve eşeysel olgunluğa ulaşmakta olan bireyleri de avladığı belirlenmiştir. Bunun yanında ağ gözleri kare ve prizma formunda, ağ göz açıklıkları 22 mm olan trol torbalarına ait seçicilik parametreleri karşılaştırılmış, geleneksel trol avcılığında kullanılan prizma gözlü ağlar yerine kare gözlü ağların seçicilik boyunu arttıracağı tesbit edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Dip trolü. örtü kapama yöntemi, seçicilik, seçicilik boyu, prizma göz, kare göz, mezgit, barbunya, izmarit. SUMMARY Determination of the Selectivity of Bottom Trawls In this study bottom trawl selectivity for whiting, red mullet and picarel were investigated using the covered codend method of Trabzon in Eastern Black Sea coast of Turkey. Mesh selection trails were carried out using trawls codends with 18 mm, 20 mm and 22 mm diamond and also 22 mm with square mesh size. The mesh size giving the best selection for the dynamics of the whiting, red mullet and picarel stocks appears to be 22 and the selection length were in order; 15.1 cm, 13.8 cm and 14.8 cm. The codends which have mesh size smaller than 22 mm catches under size fish. In addition, the square and diamond mesh codend with mesh size of 22 mm, were compared with % 50 retantion length. The selection factors for square mesh codend were higher than those for diamond mesh codend. This results show that diamond mesh catches much smaller than the square mesh codend. Key Words: Bottom trawl, codend cover, mesh selection, selection length, dimond mesh, square mesh, whiting, red mullet, picarel.

7 1 1. GİRİŞ Su ürünlerini arttırmak, stokların bilimsel ve rasyonel bir şekilde kullanılması ile mümkündür. Bu amaçla balıkçılıkta ileri ülkelerde çeşitli önlemler alınmaktadır. Bunların en önemlileri; populasyondaki genç bireylerin korunması amacıyla en küçük avlanabilir boy ve minimum ağ göz açıklıklarının belirlenmesi, stokların sürekliliğinin sağlanabilmesi için üreme dönemlerinde avcılığın yasaklanması, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olan birçok türün yasak kapsamına alınması ve av miktarını sınırlayan kota uygulamalarıdır. Bugün birçok AT ülkesi ve ABD'de her av teknesinin avlayabileceği türlerin miktar ve zamanları önceden belirlenerek duyurulmakta ve yapılan avcılık denetlenmektedir (1). Bundan başka balıkçılıkta önde gelen Japonya'da son yıllarda dip balıkları stoklarının azalması nedeniyle, balık üretiminin sürekliliğini sağlamak, kaynakları belirli seviyelerde kullanmak ve korumak için dip balıkları avcılığında ülkedeki yapılanmaya bağlı olarak "alt alanlar" sistemi uygulanmaktadır. Bu sistemde her idari bölge kendi sınırları içinde kalan av sahasında türlere göre avcılığı düzenleyen önlemler almaktadır (2). Ülkemiz ekonomik deniz balıkları üretimi son yıllarda giderek bir azalma eğilimi göstermektedir yılına kadar artış gösteren ve tona ulaşan deniz balıkları üretimi bu tarihten sonra yıllık ortalama % 20' lik bir azalma ile 1991 yılında tona düşmüştür (3). Daha sonraki yıllarda üretimde kaydedilen görece artış değerleri ile 1988 yılında elde edilen üretim miktarına ulaşılamamıştır. Son yıllardaki ekonomik türlere ait av verileri de denizlerimizde aşırı avcılığın varlığını ortaya koymaktadır (4, 5). Türlere ait miktarlarda bir azalma olduğu gibi avlanan balıkların yaşlara karşılık gelen ortalama boylarında da bir küçülme meydana gelmiştir (6). Aşırı ve bilinçsiz avcılığın en önemli göstergelerinden birini oluşturan bu durumun ortaya çıkmasında en büyük etken, av araç ve gereçlerinde meydana gelen plansız artışlardır. Karadeniz'deki balık üretimi ile av araçları arasındaki dengeler üzerine yapılan bir araştırma, son yıllarda av gücünde yaklaşık olarak iki kat artmasına rağmen balık üretiminde önemli bir artışın sağlanmadığı, aksine üretimde azalmaların meydana geldiği gözlenmiştir (7). Benzer durum Marmara denizi içinde geçerlidir. Marmara denizi'nde avlanan ürün miktarının dört katı büyüklüğüne sahip bir av gücü mevcuttur (8). Şüphesiz üretimdeki bu düşüşlerin sadece av gücünün artışına ve dolayısıyla aşırı avlanmaya bağlanması doğru değildir. Stokları etkileyen kirlilik, kıyı yapısının bozulması gibi benzeri birçok olumsuz çevre şartları da göz önünde tutulmalıdır. Hızlı bir gelişme iddiası taşıyan ülkemizde, diğer alanlarda olduğu gibi su ürünleri sektöründe de uzun vadeli bir üretim planlaması yoktur. Denizlerimizde rastgele bir avcılık sürdürülmektedir (9). Her yıl Tarım ve Köyişleri Bakanlığı'nca yayınlanan ve su ürünleri avcılığını düzenleyen genelgelerde dip trolü ile su ürünleri avcılığına bazı sınırlamalar getirilmektedir. Ancak populasyonun korunabilmesi ve stokların optimum bir şekilde değerlendirilebilmesi için uygulanan yasak ve sınırlamaların araştırmalara dayandırılması gerekmektedir. Ülkemizde, ağ seçiciliğine ilişkin yapılan araştırmalar oldukça yeni ve sınırlı sayıdadır. Çeşitli demersal balık türlerinin avcılığında kullanılan trol ağlarının seçiciliğine ilişkin olarak ülkemizde dokuz ayrı araştırmanın yapıldığı belirlenmiştir ( 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Su Ürünleri ve Su Ürünleri Sanayi İhtisas Komisyonu Raporu'nda; su ürünleri stoklarını koruma çalışmaları çerçevesinde hazırlanan su ürünleri avcılığını düzenleyen sirkülerin, araştırmaların yetersizliğinden bilimsel verilere dayandırılmadığı, yasaklamaların türlerin biyoekolojik özellikleri dikkate alınmaksızın ortaya konulduğu ve ayrıca av araç ve gereçleri ile av metotları konusunda yapılmış çalışmaların istenilen düzeyde olmadığı, bu durumun kaynaklarda olumsuz etkilere neden olduğu ve

8 2 avlanma teknolojisinde ekonomik kayıplar meydana geldiği vurgulanmaktadır (19). Balıkçılığın amacı, yalnızca bol, çeşitli ve ucuz balık tüketimini sağlamak değildir. Önemli olan, balık stoklarında verim kabiliyetini aşmayan fakat verim kabiliyetinin altına da düşmeyen bir avcılığın yapılabilmesidir. Bunun için seçicilik denemelerinin çeşitli türlerde ve sürekli olarak yapılmasında büyük yarar vardır. Türkiye denizlerindeki trol balıkçılığı gırgır balıkçılığından sonra sosyal ve ekonomik önemi açısından önemli bir yer tutmaktadır yılı itibariyle Karadeniz de toplam 225 adet trol teknesi avcılık faaliyetinde bulunmaktadır. Bu teknelerin motor güçleri Hp, boyları ise 9-25 m arasında dağılım göstermektedir (20). Deniz dibinde sürütme veya sürükleme yoluyla av yapan ağların torba ağ göz açıklıklarının seçicilik düzeyi, balıkçılık ekonomisi üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Ülkemizde dip balıkları avcılığında kullanılan trol ağlarının torba ağ göz açıklıkları genellikle su ürünleri sirkülerinde belirtilen standartların altındadır. Enstitümüzce av araç ve gereçlerinin belirlenmesine yönelik yürütülen bir çalışmada, Karadeniz'de 955 adet, Marmara denizi'nde ise 237 adet olmak üzere toplam 1192 adet dip trol ağı tesbit edilmiştir (20). Bu ağların %50'den fazlası standartların altında ağ göz açıklığına sahiptir sayılı Su Ürünleri Kanununa göre Karadeniz'de trol avcılığında kullanılan ağların torba ağ gözü açıklığı düğümden düğüme 20 mm'dir. Halbuki uygulamada balıkçılar daha fazla ürün avlamak üzere bu standardın altında göz açıklığına sahip ağlar kullandıkları ve mevcut ağların büyük bir kısmında torba ağ göz açıklığının 12 mm ve bunun altında olduğu görülmüştür (20). Ülkemizde kullanılan geleneksel trol ağları dizayn edilirken belli bir plan ve ölçümlendirme yapılmadığından operasyon sırasında ağ gözleri çoğunlukla seçicilik özelliğini kısa bir süre sonra kaybeder. Ağı oluşturan bölümler yedirme olarak ifade edilen büzdürerek dikme tekniği ile birleştirilmektedir. Böylece ağın ağız bölümünden torbaya doğru daralarak bir huni şeklini alması sağlanmaktadır. Bu büzülme nedeniyle ağ gözleri gerçek ölçülerinde açılamamaktadır. Çekim esnasında ağın suya karşı direnci artmakta, daha fazla enerji kayıpları oluşmakta, ayrıca ağın su altındaki açılımı ve şekli bozulmaktadır. Bu nedenle ağa giren tüm balıklar torba kısmının büzülerek daralması sonucu kaçamamakta ve bu balıklarla birlikte henüz ergin yaşa ulaşmamış küçük bireylerde avlanarak gözden çıkarılmaktadır. Yavru ve küçük balık kırımını azaltmak ve bunları korumak için belirli dönemlerde ve belirli av sahalarında balıkçılık faaliyetlerini serbest bırakmak veya yasaklamak ve ağ gözü genişliklerinde birtakım düzenlemeler yapmak şeklinde çeşitli tedbirler almak mümkündür (21). Seçicilik, geniş anlamda avlanan bireylerin kompozisyonunu, kullanılan av aracına bağlı olarak populasyonun kompozisyonundan farklı kılan herhangi bir faktör olarak düşünülebilir (22). Seçiciliğin kontrolü stok yönetiminde büyük kolaylıklar sağlar. Özellikle küçük boy sınıflarına giren balıkların daha az avlanmasını sağlayarak bunlara büyüme olanağı verilmiş olur. Operasyon sırasında bir trol ağına giren balıklardan başta küçükler olmak üzere bir kısmı kullanılan ağ göz açıklığına bağlı olarak ağdan kaçabilirler. Genel olarak balıklara en az bir kez üreme şansı verildikten sonra avlanmaları istenir. Kullanılan ağın seçicilik özelliğinin bilinmesi, uygun ağ göz açıklıklarının belirlenmesini, balıkçıların yönlendirilmesini ve gereken önlemlerin alınmasını sağlar. Örneğin küçük balıkların bulunduğu av sahalarında avcılığın tamamen yasaklanması veya ağ gözü açıklığı belirli büyüklükten az olan bazı av araçlarının kullanılmasının engellenmesi gibi. Ülkemizde hamsi, sardalya ve istavritten sonra en çok avlanan dördüncü balık türü mezgittir. DİE verilerine göre 1995 yılında çeşitli yöntemlerle birlikte toplam ton mezgit balığı avlanmıştır. Üretimin % 90'dan fazlası Karadeniz'den sağlanmaktadır. Barbunya ve izmaritin Karadeniz deki üretimleri mezgit düzeyinde olmasa da, trol avcılığında mezgit ile birlikte başlıca ekonomik türleri oluşturmaktadırlar. Barbunya ve izmaritin denizlerimizdeki

9 3 toplam üretimi sırasıyla 3560 ve 1210 ton dur. Bu üretim miktarı içerisinde Karadeniz in payı barbunya için 1360 ton, izmarit için ise 96 tondur (3). Diğer su ürünleri avcılığında olduğu gibi, bu balıkların av miktarında da yıllara göre bir düşüş gözlenmiştir (Tablo 1, Şekil 1). Tablo 1. Yıllara göre Türkiye'deki mezgit, barbunya ve izmarit balıklarının av miktarları ve bu üretim içerisinde Karadeniz in % payı (ton/ yıl). Yıllar Mezgit Barbunya İzmarit ton % ton % ton % Üretim (ton) Yıllar Mezgit Barbunya İzmarit Şekil 1. Yıllara göre Türkiye mezgit, barbunya ve izmarit balıkları üretim miktarları. Bu araştırmada Karadeniz'de trol balıkçılığında baskın türler olarak ve birlikte avlanan mezgit, barbunya ve izmarit balıklarının avcılığında kullanılan dip trol ağlarındaki torba ağ göz açıklıklarının ve göz tipinin avlanabilir balık boyuna göre uygunluğu saptanarak, uygulamaya yönelik bazı standartların geliştirilmesine çalışılmıştır. Uygun ağ göz açıklıklarının belirlenmesi ile mezgit stoklarında küçük balıkların korunması ve bunlara büyüme ve üreme olanağının sağlanabilmesi amaçlanmıştır. Bu nedenle araştırmada, ağ göz açıklıkları 18, 20 ve 22 mm, ağ gözleri prizma şeklinde olan trol torbaları ile Karadeniz deki mezgit, barbunya ve izmarit balıklarının seçicilik parametreleri ile yine ağ gözleri prizma ve kare formunda tasarlanmış 22 mm lik trol torbaları kullanılarak mezgit balıkları için seçicilik parametreleri araştırılmıştır. 2. LİTERATÜR ÖZETİ

10 4 Seçicilikle ilgili çalışmalarda bu güne kadar değişik deneysel yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemlerle birlikte çeşitli araştırmacılar tarafından trol ağlarının veya torba kısmının seçicilik etkinliği araştırılmıştır. Bunlar sırasıyla; aynı zamanda ve yerde farklı ağ göz açıklığına sahip trol ağlarının çekilmesi "paralel çekme yöntemi", daha geniş torbanın üzerine küçük gözlü, ayrı bir dış torbanın geçirilmesi ile oluşturulan "örtü kapama yöntemi" (23) ve iki farklı ağ göz açıklığına sahip, iki bölümlü, trol ağının torbasına ayırıcı bir dikey panel yerleştirilerek oluşturulan "ikiz trol - pantolon tipi trol metodu " dur (24, 25). Trol ve diğer torba ağlarda yakalanan balıklarda, genellikle ağın ağız kısmına giren balıkların büyüklük kompozisyonunun, ağın civarındakilerle aynı olduğu kabul edilir. Pek çok balık türünde ağa giren balıkların torbadan kaçtıkları tesbit edilmiştir. Eğer ağa giren balıklarla ağdan kaçan balıkların kompozisyonu tesbit edilebilirse kullanılan ağın seçiciliği hesaplanabilir. Bu durumda seçicilik genel anlamıyla; avlanan balıklardaki uzunluk dağılımının populasyondaki uzunluk dağılımına oranıdır. Çok genel anlamda bir trol ağının seçiciliğini ağızdan giren balık miktarının ne kadarının torbada yakalandığını ve ne kadarının ise torba ağ gözlerinden geçerek kaçtığını ifade eden bir kavram olarak tanımlayabiliriz. Torbadan kaçan balıkların torbada kalan balıklara oranı o trolün seçiciliğini simgeler. Bu oranların balık boyuna göre grafiği çizilirse seçicilik eğrisi elde edilir (22, 26, 27). Populasyon dinamiği alanında önemli araştırmacılardan BEVERTON ve HOLT (28)'a göre kullanılan tüm av yöntemlerinde seçicilik boyu (L 50 ) den küçük olan balıkların yakalandığı bildirilmektedir. "Bıçak sırtı" olarak bilinen seçicilik eğrisinin (Şekil 2) solunda kalan bölge "b", sağındaki bölge "a" ile ifade edilirse, "a" bölgesindeki balıkların boyu ve ağırlığı daha fazla olacaktır. Bu nedenle balık boyunu seçiciliğin bir fonksiyonu olarak tanımlamak mümkündür (23, 29). S(L) : 1 / ( 1+ exp ( S 1 - S 2 * L) Burada ; S(L): seçicilik boyu, L: balık boyu, S 1, S 2 : değişmez sabitler. Aynı araştırıcılara göre von Bertalanffy büyüme denkleminde yaş, boyun bir fonksiyonu, dolayısıyla yaş ta seçiciliğin fonksiyonudur (29). S(t): 1/ [ 1+ exp ( S 1 - S 2 * L ( 1 - exp ( -K(t -t o ))))] Bu denklemde yeni ifadeler olan; k, t ve t o von Bertalanffy büyüme denklemi sabit sayılarıdır. JONES (30), normal dağılışı ifade eden matematiksel model ile seçiciliği içeren matematiksel ifadenin hemen hemen aynı grafiği verdiğini görmüş ve seçicilik çalışmalarında normal dağılım fonksiyonundan yararlanmıştır. POPE ve Ark. (23), JONES (31), SILVESTER ve Ark. (32) seçicilik eğrisini deneysel yöntemle tesbit etmiş olup, bu yöntemi aynı zamanda örtü kapama yöntemi" olarak da tanımlamışlardır. Geniş gözlü trol torbasının üzerine daha küçük gözlü bir örtü geçirilerek, trol ağının ağzından giren balıkların tamamının yakalanması amaçlanmıştır. B

11 5 100 a 75 A Yakalanma oranı (%) b 0 L%25 L%75 L% Seçicilik aralığı Balık Boyu (cm) Şekil 2. Seçicilik eğrisi. ARMOSTRONG ve Ark. (33), trol torbasındaki ağ göz açıklığı arttırıldığında daha az küçük balık yakalandığını, bu nedenle uygun göz açıklığının tespitinin çok önemli olduğunu belirtmiştir. Bundan başka, balıkçılığın süreklilik isteyen bir uğraş olduğunu ve seçilen ağ tiplerinin bilimsel olduğu kadar pratik uygulamalara dayandırılması gerektiğini vurgulamıştır. ROBERTSON ve FERRO (34) ve REEVES (35), seçiciliği etkileyen faktörler arasında ağ gözü genişliğini göstererek, ağ gözü büyüklüğü arttıkça daha az küçük balığın yakalandığını ve seçicilik eğrisinin sağa doğru kaydığını, dolayısıyla seçicilik boyunun arttığını ifade etmişlerdir. REEVES ve STEWART (36), mezgit balığı için uygun bir dip trolü geliştirilmesi ile ilgili araştırmalar sırasında su altı gözlemleri yaparak ağ gözü ve torba tasarımının kaçmaya çalışan balıklar üzerinde önemli bir etkiye sahip olduğunu tesbit etmişlerdir. BEVERTON (37). POPE ve Ark. (23), prizma şeklindeki ağ gözüne sahip bir trol torbasından, balıkların sadece bazı kısımlarından kaçabildiklerini belirterek, bu kaçışın ilk önce merkez ve civarında olduğunu, trol çekimi devam ettikçe balıkların ön tarafa yakın olan bölgelerden kaçtıklarını, kare gözlü ağ kullanılması halinde bu sakıncanın ortadan kalkacağını bildirmişlerdir. CARDADOR (38), torbaları değişik göz açıklıklarına sahip dip trollerinin seçiciliğini araştırmış ve seçicilik faktörünün (SF), ağ gözü açıklığı arttıkça azaldığını, seçicilik boyunun (L 50 ) ise arttığını belirtmiştir. ISAKSEN ve WALDEMARSEN (39), trol ağlarında seçiciliği arttırmak için trol torbasını ağ gözü kare şeklinde olan ağlarla donatmışlardır. Kare gözlü trol torbası ile elde edilen seçicilik sonuçlarının, prizma gözlü ağa göre daha iyi olduğu saptanmıştır. Kare gözlü torbanın seçicilik boyu daha büyük bulunmuştur. Bu nedenle korunması istenen türler için en küçük ağ göz açıklığı yanında kare şeklinde üretilmiş ağların kullanılmasının seçiciliği arttırdığı bildirilmektedir. THORSTEINSSON (40), İzlanda adası kıyılarında dip trolleri ile avcılık sırasında avlanabilir boy ve yaşın altında balık ve karideslerin avlanarak düşük fiyatlarla pazarlandığını, bu durumun önlenmesi için uzun bir süre çözüm bulunamadığını belirtmiştir. Geleneksel trol avcılığında ağ gözü prizma şeklinde olan trol torbaları yerine kare gözlü ağları kullanarak gerçekleştirdiği çalışmasında ; dip balıkları ve karides avcılığında, daha büyük boy gruplarının yakalanmasında, %10 ile % 20 arasında bir artış sağlandığını saptamıştır. ROBERTSON ve STEWART (41), çeşitli mezgit türleri üzerine yaptıkları seçicilik çalışmalarında, kare ve prizma gözlü ağları kullanarak her iki ağın seçicilik büyüklüklerini karşılaştırmışlardır. Seçicilik boyları (L 50 ); Merlangius aeglefinus için prizma gözlü trol

12 6 torbasında 22.5 cm, kare gözlü de ise 24.8 cm, Merlangus merlangus için prizma gözlü trol torbasında 28.9 cm, kare gözlü de ise 30.9 cm olarak bulunmuştur. Aynı şekilde WILEMAN (42), Merlangus merlangus üzerine yaptığı bir çalışmada kare ve prizma gözlü trol torbaları ile elde edilen seçicilik faktörlerini (SF) karşılaştırmıştır. Seçicilik faktörleri ve seçicilik oranlarının ağların germe kuvvetlerine, ağ gözü şekline ve büyüklüğüne göre değiştiğini görmüştür. Ağ gözü genişliği 80.5 mm olan trol torbasında seçicilik faktörleri ; prizma gözlü ağda 3.19, kare gözlü ağda ise 3.73 olarak hesaplanmıştır. Kare gözlü ağ ile yapılan seçicilik çalışmalarının prizma gözlü ağa göre daha avantajlı olduğu, seçicilik faktörü azalırken seçicilik boyunun arttığı bildirilmiştir. Türkiye'de ise seçicilik konusunda yapılan çalışmalar oldukça yenidir (Tablo 2). Bu alanda ilk araştırma KINIKARSLAN (10) tarafından Karadeniz ve Marmara'da yürütülmüş olup, 18 ve 36 mm'lik göz açıklıklarına sahip trol ağları ile barbunya (Mullus barbatus) balıklarının seçiciliği konusunda çalışılmıştır. Her iki ağ gözünün stoklar üzerinde yapabileceği etkiler ve kritik av boyları belirlenmiştir. Trol seçiciliği konusundaki ilk gerçekçi çalışma, örtü yöntemi kullanılarak ERKOYUNCU ve SAMSUN (11) tarafından yürütülmüştür. Karadeniz'de 20 mm göz açıklığına sahip trol ağları ile yürütülen bu çalışmada mezgit (Merlangius merlangus euxinus) balıklarının kritik boyu (L 50 ); 15.7 cm olarak bulunmuştur. ERDEM (12) ise aynı yöntemi kullanarak, Karadeniz'de kullanılan geleneksel trol ağları ile İtalyan tipi trol ağlarını seçicilik yönünden karşılaştırmıştır. Yerli ağlardaki seçicilik boyunun İtalyan tipine göre daha küçük olduğunu, sonuç olarak mezgit avcılığında torba ağ göz açıklığı 20 mm olan İtalyan dip trolünün kullanılmasının daha yararlı olacağını belirtmiştir. Aynı şekilde ERKOYUNCU ve Ark. (16) tarafından Sinop çevresindeki av sahalarında gerçekleştirilen başka bir çalışmada mezgit (Gadus merlangus euxinus) balığı avcılığında kullanılan dip trolü ağlarında 16, 18, 20 ve 22 mm ağ gözü açıklığına sahip trol torbaların av verimi, av kompozisyonu ve seçiciliği araştırılmış ve % 50 seçicilik boyları sırasıyla; 12.5, 14.5, 16.2 ve 17.6 olarak belirlenmiştir GURBET (13), İzmir körfezinde barbunya balıkları üzerine yaptığı çalışmasında, Foça tipi dip trolü ile ağız yüksekliği fazla olan dip trollerinin seçiciliğini karşılaştırmıştır. Örtü kapama yönteminin kullanıldığı araştırmada en uygun ağ gözünün 22 mm ve buna karşılık gelen seçicilik boyunun 14.5 cm olduğu saptanmıştır. TOKAÇ (14), örtü kapama yöntemini kullanarak, 18 ve 22 mm'lik ağlarla yürüttüğü araştırmasında, Ege Denizi'nde trol balıkçılığında en fazla avlanan türler olan barbunya (Mullus barbatus), kırma mercan (Pagellus erythrinus), yabani mercan (Pagellus acarne) ve Isparoz (Diplodus annularis) balıklarının seçicilik parametrelerini araştırmıştır. Deneme sonucunda 22 mm göz açıklığındaki trol torbasının 18 mm göz açıklığındaki torbaya göre daha etkin seçicilik özelliği gösterdiği tesbit edilmiştir. Yine Akdeniz, Ege ve Marmara'daki "Demersal Balık Kaynaklarının Tespiti ne yönelik proje çalışmalarında bazı önemli ekonomik türler için 25, 35 ve 45 mm'lik ağ göz açıklığına sahip trol torbalarına ait seçicilik parametreleri araştırılarak ortaya konulmuştur (43). Bu araştırmalara ek olarak ülkemizde ağ şeklinin seçicilik üzerine olan etkisini araştıran çalışmalara da yer verilmiştir. GURBET (17) ve Arkadaşları tarafından yürütülen seçicilik denemelerinde 20 ve 22 mm ağ göz açıklığına sahip pantolon tipi trol torbalarında prizma ve kare şeklindeki ağların etkinlikleri karşılaştırılmıştır. TOKAÇ ve Ark. (15 ) trol balıkçılığında demersal balık kaynaklarının korunmasına yönelik seçicilik araştırmalarında 22 mm prizma ve kare gözlü torbalar için barbunya balığının % 50 seçicilik boyunu sırasıyla 13.5 cm ve 14.7 cm olarak bulmuşlardır. Yine TOSUNOĞLU ve TOKAÇ (18) İzmir de yürüttükleri bir başka çalışmada Akdeniz tipi dip trol ağlarında, göz açıklığı 22 mm olan kare ve prizma ağların seçicilik düzeyleri karşılaştırılmış ve barbunya ve kırma mercan balıkları için kare gözlü torba tasarımlarında % 50 seçicilik boyu daha yüksek bulunmuştur. Bu araştırmada sırasıyla prizma ve kare şeklindeki trol torbalarına ait L 50 seçicilik boyları barbunya balığı için; 11.5 ve 14.7 cm, kırma mercan için ise 12.5 ve 13.3 cm olarak saptanmıştır.

13 7 Görüldüğü gibi, bu çalışmalar arasında Karadeniz'de yapılanların sayısı çok az ve yetersizdir. Karadeniz'deki tüm ekonomik türler için standart yöntemlerle seçicilik çalışmalarının yapılarak uygulamaya aktarılmasında büyük bir yarar görülmektedir. Tablo 2. Ülkemizde yapılan seçicilik çalışmaları. Araştırıcılar Balık türü Ağ göz açıklığı (mm) %50 seçicilik boyu Kınıkarslan (1976) Barbunya (M. barbatus) Erkoyuncu ve Samsun Mezgit (M. merlangus euxinus) (1989) Erdem (1992) Mezgit (M. merlangus euxinus) 18 yerli Italyan Gurbet (1992) Barbunya (M. barbatus) 18 yüksek ağızlı yerli Tokaç (1993) JICA/DEU-DBT (1993) Erkoyuncu ve Ark. (1995) Barbunya (M. barbatus) Kırmamercan (P. eryhrinus) Yabanimercan (P. acerne) Isparoza (D. annularis) Barlem (M. merluccius) Barbunya (M. barbatus) Sinagrit (D. macrophtalmus) Isparoza (D. anuularis) Kırma mercan (P. erythrinus) Mezgit (G. merlangus euxinus) Tokaç ve Ark. (1995) Barbunya (B. mullutus) 22 prizma 22 kare Tosunoğlu ve Tokaç Barbunya (M. barbatus) (1997) Kırma mercan (P. eythrinus 22 prizma 22 kare 22 prizma 22 kare

14 8 3. MATERYAL ve YÖNTEM 3.1. Materyal Balık Materyali Araştırmada Trabzon açıklarında avlanan mezgit (44, 45, 46, 47), barbunya (44, 45, 48) ve izmarit (44, 45, 49, 50) balıklarının avcılığında kullanılan dip trol ağlarının seçiciliği üzerinde çalışılmıştır (Şekil 3, 4, 5) Mezgit Balığı Mezgit'in sistematikteki yeri: Sınıf : Pisces Alt sınıf : Osteichthyes Takım : Gadiformes Aile : Gadidae Cins : Merlangius Tür : Merlangius merlangus Alt tür : Merlangius merlangus eıxinus (Nord. 1840). Şekil 3. Mezgit balığı (44). Mezgit balıklarının Karadeniz'deki temsilcisi olan Merlangius merlangus euxinus bir soğuk su türüdür. Ergin bireyler 5 ile 16 o C arasındaki suları tercih ederler. Genç bireyler daha çok sıcak mevsimlerde sahile yakın sularda bulunurlar. Genellikle m. derinliklerdeki yakın sahil sularında ve çamurlu dip yapısının üstünde yayılım gösterir. 85 m'den daha derinliklerdeki sularda fazla bulunmazlar. Karadeniz'de uzun göç yapmazlar. İlkbaharda beslenmek için m'deki sığ sulara, sonbaharda ise yumurtlamak üzere m gibi daha derin sulara göç ederler (44, 51, 52,). Karadeniz'deki mezgit balıkları bütün yıl boyunca yumurta bırakır. Çeşitli araştırmacılar tarafından yapılan çalışmalarda yumurtlamanın yıl içerisinde yoğun olarak gerçekleştiği dönemler farklı olarak bildirilmiştir. FISHER ve Ark. (44) kış ile ilkbahar dönemindeki bir devrede, SLASTENENKO (51) ve SVETOVIDOV (52) ise kasım ayından mayıs ayına kadar

15 9 yumurtlamanın yoğun olduğunu belirtmişlerdir. IVANOV ve BEVERTON (53), eylül ve mart aylarında yumurtlamanın en yüksek seviyede olduğunu, yumurtlamak üzere balığın kış döneminde su sıcaklığının 7-8 C 'lerin arasında bulunduğu 80 m derinliğe, yazın ise 6-8 o C 'ki termoklin tabakasının altına göç ettiğini bildirmişlerdir. İŞMEN (47) üremenin, ekimden temmuza kadar yayıldığını, bununla birlikte maksimum düzeyde ocak - şubat arasında gerçekleştiğini saptamıştır. Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü'nce yapılan bir çalışmada ise üremenin yıl boyunca düzensiz olarak devam ettiği, ancak Kasım, Aralık, Ocak ve Nisan, Mayıs gibi yılın farklı iki döneminde en üst düzeye çıktığı saptanmıştır (54). Mezgit balıkları genel olarak eşeysel olgunluğa 1 ve 2 yaşlar arasında ulaşmaktadır (44, 52). Karadeniz'de ise eşeysel olgunluk, çoğunlukla birinci yaşın sonundan itibaren başlamaktadır (54) Barbunya Balığı Barbunya nın sistematikteki yeri: Sınıf : Pisces Alt sınıf : Osteichthyes Takım : Perciformes Aile : Mullidae Cins : Mullus Tür : Mullus barbatus (Lin. 1758) Alt tür : Mullus barbatus ponticus (Ess. 1927). Şekil 4. Barbunya balığı (44). Türkiye sularında Mullus cinsi iki tür ile temsil edilmektedir. Bunlar Mullus barbatus ve Mullus surmelatıs tur. M. barbatus un iki alt türü mevcuttur. Bunlardan, Ege ve Akdeniz de bulunan alt türüne M. barbatus barbatus, Karadeniz ve Azak denizinde yaşyanlara ise M. barbatus ponticus adı verilmektedir (13, 44, 48)

16 10 Barbunya balıkları, sıcak ve ılıman denizlerde 300 m derinliklere kadar uzanan bölgelerde, dipte, kumlu, çamurlu zemin üzerinde yaşarlar. Genellikle bulundukları bölgenin iklim durumuna göre sığ sulardan ulaşabildikleri derinliklere kadar mevsimsel göç yaparlar. Barbunya balığı, Karadeniz de genel olarak ilkbahar ve yaz aylarında ürer. FISHER ve Ark. (44) üreme döneminin Nisan ayından Ağustos ayına kadar sürdürdüğü bildirilmektedir. Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsünde yapılan bir çalışmada ise üremenin Mayıs ile Ağustos ayı sonlarındaki bir dönemde gerçekleştiği ve yumurtlamanın en fazla Haziran ve Mayıs aylarında meydana geldiği saptanmıştır (48). Barbunya balıkları genel olarak eşeysel olgunluğa 1 yaşında ulaşmaktadır (44, 55, 56). Karadeniz de ise eşeysel olgunluk 1 yaştan itibaren başlamaktadır. Ancak 1 yaşındaki bireylerin üremeye olan katkısının düşük düzeyde olduğu bildirilmektedir (48) İzmarit Balığı İzmarit in sistematikteki yeri: Sınıf : Pisces Alt sınıf : Osteichthyes Takım : Perciformes Aile : Centracanthidae Cins : Spicara Tür : Spicara smaris (Lin. 1758) Şekil 5. İzmarit balığı (44). Ilıman ve sıcak deniz balığı olan izmarit, Karadeniz in her yerinde, Akdeniz havzasında ve Atlas Okyanusu nun 200 m derinliğine kadar olan geniş bir sahada yayılım göstermektedir.

17 11 Genellikle çamurlu, yosunlu ve kayalıklı dip yapısının üstünde yaşarlar. Su sıcaklığına bağlı olarak kıyıya veya derin sulara doğru göç ederler. Üreme, Karadeniz de Mayıs tan Eylül ayına kadar devam eder. FISHER ve Ark. (44) Karadeniz deki İzmarit balıklarının Temmuz dan Eylül e kadar üreme faaliyetlerini sürdüklerini ve ilk üreme yaşının dişilerde 2, erkeklerde ise 3 oldoğunu ifade etmektedirler. Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü nce İzmarit balığının üreme zamanının belirlenmesine yönelik yapılan araştırmalarda, üremenin yoğun olarak Mayıs sonundan Ağustos sonuna kadar devam ettiği ve dişi bireylerin eşeysel olgunluğa çoğunlukla 1 yaşın sonunda ulaştıkları saptanmıştır (57). Çeşitli araştırıcılar tarafından mezgit, barbunya ve izmarit balıkları üzerine yapılan araştırmalarda her üç balık için de kabul edilen ilk eşeysel olgunluk yaşı olan 1 yaşına karşılık gelen ortalama boy değerleri Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 3. Farklı araştırmacılarca elde edilen 1 yaş grubundaki mezgit, barbunya ve izmarit balıklarına ait ortalam boy değerleri. BALIK TÜRÜ ARAŞTIRICILAR YILI LT (cm) MEZGİT BARBUNYA İZMARİT Burdak (58) Pradonov (59) DEÜ-DBT (60) Erdem (12) Anonim (54) Uysal (61) İşmen (47) Çoral (62) Toğulga ve Mater (56) Gurbet (13) Tokaç (14) Anonim (48) Anonim (57) Tsangridis ve Filippousis (63) İşmen (50) Araştırma Sahası Bu çalışma, Doğu Kradeniz'de Trabzon ili sınırları içerisinde yer alan, Yomra ile Havaalanı açıklıklarında, kıyıdan yaklaşık 0.3 ile 1 deniz mili mesafede yürütülmüştür (Şekil 6). Trol çekimi yapılan yerin koordinatları; başlangıç noktası, 40 o 59'42'' N ve 39 o 48'30'' E konumundan, bitiş noktası Havaalanı 41 o 00'28'' N ve 39 o 46'56'' E konumuna kadar olan sınırdır. Bu sahada ortalama 20 ile 60 m arasındaki derinliklerde trol çekimleri yapılmıştır. Genel olarak Doğu Karadeniz dip topoğrafik yapısı bakımından trol avcılığına uygun değildir. Bu nedenle 1380 sayılı Su Ürünleri Kanunu hükümleri uyarınca trol avcılığına tamamen kapatılmış durumdadır (64). Araştırma sahası olarak seçilen bölge Trabzon açıklarında, zeminin düz ve sığ yapısı ile trol çekimine uygun olduğu sınırlı bölgelerden birisidir yılından itibaren Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü tarafından bu bölgede araştırma

18 12 amaçlı trol çekimleri yapıldığı için, trol çekim noktalarının belirlenmesinde güçlük çekilmemiştir. Akçaabat TRABZON Yomra Arsin Araklı Sürmene Trol çekim bölgesi Şekil 6. Araştırma sahası Trol Ağları ve Tasarımı Bu araştırmada aynı trol ağı üzerine farklı özelliklere sahip trol torbaları monte edilerek, seçicilikleri belirlenmeye çalışılmıştır. Trol torbalarının yapımında, yanyana iki düğüm arasındaki mesafenin 18, 20 ve 22 mm olduğu farklı göz açıklıklarına sahip, prizma şeklinde üç farklı ağ kullanılmıştır. Burada göz şekli prizma, ancak göz açıklıkları farklı olan trol torbaları ile elde edilecek seçicilik parametrelerinin karşılaştırılması planlanmıştır. Çalışmanın ana materyalini oluşturan torbalar hazırlanırken daha önce yapılan araştırmalar ve Türkiye'de yaygın olarak kullanılan trol ağları gözönünde bulundurulmuştur. Trol ağlarında seçiciliği arttırmak üzere uygulanan diğer bir yöntem de, torba kısmında ağ gözleri kare şeklinde örülmüş ağların kullanılmasıdır. Bu nedenle araştırmada 22 mm göz açıklığına sahip kare ve prizma şeklindeki trol torbalarının seçiciliği de ele alınmıştır. Geleneksel trol ağlarında yeterli çekme direncini karşılayabilmek için torba ağ gözleri, uzun ekseni çekme yönüne paralel eşkenar dörtgen şeklindedir. Torba kısmı balıkla dolduğunda şişer ve ağ gözlerinin uzaması nedeniyle orta kısım daralır (Şekil 7. a). Bu tip ağlarda küçük balıklar genellikle torbadan kaçamaz. Yapılan araştırmalarda, gözleri kare şeklinde olan ağların kullanılması halinde çekim sırasında torba ortasında daralma olmadığı, avlanması istenmeyen büyüklükteki balıkların torba boyunca her bölgeden kaçabildikleri belirlenmiştir (Şekil 7. b) (65, 66).

19 13 (a) (b) Şekil 7. Eşkenar dörtgen (a) ve kare (b) gözlü trol torbalarının operasyon esnasındaki durumları (65). Denemede kullanılan kare gözlü torba, 22 mm'lik göz açıklığına sahip, ağ gözleri prizma şeklinde olan ham ağdan kol kesimi (Kk) yardımıyla elde edilen ağ parçasından oluşturulmuştur (Şekil 8). Kol kesimi peş peşe gelen göz çubuklarına paralel yapılan kesim şeklidir (67). B A A Ağ boyu B F b Ağ derinliği a C D C Şekil 8. Ağ gözü prizma şeklinde olan ham ağdan kesim yöntemi ile kare gözlü ağ parçasının oluşturulması (0rjinal). Trol ağları genel olarak iki veya dört parça ağdan oluşur. Trol ağlarının kısımları; kanatlar, omuz, karın, tünel ve torba olarak adlandırılır. Son bölümü oluşturan torba kısmında avlanan su ürünleri toplanmakta ve seçicilik özellikle en fazla bu bölümde meydana gelmektedir

20 14 (Şekil 9). Bu nedenle bu bölümde araştırmayı doğrudan etkileyen torba kısmının detayları verilmektedir. Bunlara ait göz açıklıkları, göz sayıları ve iplik kalınlıkları Şekil 6/ 1, 2, 3, 4' de görülmektedir. Araştırmada kullanılan trolün ağız genişliği 22.5 m, maçadan torbaya doğru olan ağın toplam uzunluğu ise 28 m'dir. Operasyon esnasında trol torbasından geçen balıkları, torbada kalan balıkların boy grupları ile karşılaştırmak amacı ile torbanın üzerine örtü olarak ifade edilen, asıl torbadan daha uzun ve daha geniş, ağ gözü açıklığı populasyondaki tüm boy gruplarını mümkün olduğunca yakalayabilecek büyüklükte ikinci bir torba geçirilmiştir ( Şekil 9/5).. KANAT (I) OMUZ (II) KARIN (III) TÜNEL (IV) R tex mm P P P K TORBA (V) Şekil 9. Dip trolünün planı. Torba ve örtünün operasyon sırasında su içerisinde birbiri üzerine oturmadan çalışılmasını sağlamak için örtü kısmı, torbanın tünel parçasına bağlandığı baş taraftan daha yukarıdaki bir noktadan tünel kısmına tutturulmuştur. Prensip olarak örtü kısmın uzunluğu ve

21 15 genişliği, torbaya göre 1.5 kat daha fazla olmalıdır (68). Örtünün torba üzerine monte edilişi Şekil 10'da gösterilmiştir Tünel Torba Örtü Şekil 10. Örtü ve torbanın birbiri üzerine monte edilişi (68). Çalışmanın ana materyalini oluşturan ağların tanımlanmasında kullanılan ağ gözü terimi ülkelere göre farklı şekillerde ifade edilmektedir (69). Kimi ülkelerde bir göz gerildiğinde karşılıklı iki düğüm arasındaki mesafeye göz açıklığı (2k) dendiği gibi bazı ülkelerde de yan yana iki düğüm arasındaki mesafe göz açıklığı olarak adlandırılmaktadır. (Şekil 11 a,b). a b Şekil 11. Ağ gözü açıklığı (a) ve kol boyu (b) (67) Sayılı Su Ürünleri Kanunu gereğince her yıl yayınlanan su ürünleri avcılığını düzenleyen Sirkülerde, yan yana iki düğüm arası mesafe (mm) ağ gözü açıklığı olarak

22 16 tanımlanmıştır (64). Balıkçılar arasında kol boyu ifadesi de yaygın olarak kullanılmaktadır (67) Avrupa ülkelerinde ise ağ gözü açıklığı kavramı gerilmiş karşılıklı iki düğüm arası mesafeyi içermektedir (69) Diğer Materyaller Çalışmada Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü'ne ait 24 m. uzunluğunda, 8 m genişliğinde Araştırma- I Gemisi kullanılmıştır. Gemi trol çekimine uygun ekipmanlarla donatılmış olup, trol ağı arkadan atılıp çekilebilecek şekilde dizayn edilmiştir. Trol çekilecek sahanın uygunluğu ve dip yapısına ait özellikler JMC echo-sounder ile, çalışma yapılan sahanın koordinatları ise JMC navigasyon cihazından yararlanılarak saptanmıştır. Trol çekimleri sonunda torba ve örtüden çıkan balıkların muhafazası için yeteri miktarda kasa bulundurulmuştur. Laboratuardaki biyometrik ölçümler için 1 mm hassasiyetli balık ölçüm cetveli, 0.01 gr hassasiyetli Sartorius Universal marka elektronik hassas terazi, otolit çıkarmak için pens, bistürü gibi malzemeler ile otolitlerden yaş tayininin yapılmasında binoküler mikroskop kullanılmıştır. Otolitlerin temizlenmesinde %6 NaOH, %50, %70, %90 oranlarında etil alkol gibi kimyasal maddelerden yararlanılmıştır. Çalışmada üç ayrı kayıt formu kullanılmıştır. Bunlardan birincisi; gemide yapılan çalışmaların kayıt edildiği bilgi formu, diğeri laboratuara getirilen balıkların biyometrik ölçümlerinin yapıldığı biyometrik kayıt formu ve sonuncusu da örtü ve torbada yakalanan balıkların boy frekans dağılımının işlendiği kayıt formlarıdır.

23 YÖNTEM Araştırma Planı Deniz Çalışmaları Deneme çalışmaları yılları arasında yürütülmüştür. Farklı trol torbaları ile farklı dönemlerde gerçekleştirilen oprasyonlara ait ayrıntılı bilgi Tablo 4'de gösterilmiştir. Bu çalışmada aynı istasyonda, her biri 20 dakika ile 30 dakika arasında değişen sürelerde toplam 81 adet trol operasyonu gerçekleştirilmiştir. Trol çekim hızı 1.5 Knot (1400 devir / dakika) da tutulmuş olup, yaklaşık olarak 1.5 km'lik bir mesafe taranmıştır. Operasyon sırasında balığın mevsimsel hareketi de dikkate alınarak minimum 20 m, maksimum 60 m arasında değişen farklı derinliklerde trol çekimleri yapılmıştır. Operasyon sonucunda güverteye alınan trol ağının torba ve örtü kısımları ayrı ayrı açılarak yakalanan canlıların tümü tür seviyesinde ayrılmıştır. Çıkan türlere ait miktarlar kaydedilmiş, mezgit balıkları kasalara yerleştirilip etiketlenerek incelenmek üzere laboratuara taşınmıştır. Tablo 4. Farklı ağ göz açıklığına sahip trol torbaları ile gerçekleştirilen trol denemeleri. (P: prizma, K: kare) Tarih MEZGİT BARBUNYA İZMARİT Ağ gözü (mm) 18 P 20 P 22 P 22 P 18 P 20 P 22 P 18 P 20 P 22 P TOPLAM Mayıs Temmuz Mart Mayıs Haziran Ekim Mart Mayıs Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık TOPLAM

24 Laboratuar Çalışmaları Laboratuar çalışmaları iki aşamada yürütülmüştür. Birinci aşamada, seçicilikle ilgili hesaplamalarda kullanılmak üzere örtü ve torbadaki balıkların total boyları ölçülmüş ve 0.5 cm aralıklı boy sınıflarına göre frekans dağılım tabloları hazırlanmıştır. Mezgit, barbunya ve izmarit balıklarının yaş, boy ve ağırlık dağılımını tesbit etmek için alınan örneklerde total boy (cm), ağırlık ölçümleri ile yaş tayinleri yapılmıştır (70). Yaş tayinlerinde otolitler kullanılmıştır Seçicilik Parametrelerinin Bulunması Çalışmanın ana amacı, trol torbalarının ağ gözü seçiciliğini tesbit etmektir. Seçiciliğin tesbiti, yani uygun seçicilik boyunun ( L c ) bulunması, POPE ve Ark. (23) tarafından önerilen örtü kapama yöntemine göre yapılmıştır. Bir balığın trol tarafından yakalanması, o türün avcılık bölgesinde bulunması olasılığı ile trol ağının gözlerinden geçemeyerek yakalanması olasılığına bağlıdır. Trol ağlarında seçicilik, ağa giren balıklarla, torba kısmında ağ gözünden geçemeyerek kalan balıkların oranlanmasına dayanır. Eğer ağa giren her büyüklükteki balık sayısı tahmin edilebilse, seçicilik doğrudan bulunabilir. Bu amaçla ağın torba kısmına daha küçük gözlü bir ağ örtülerek avlanma yapılır. Her boy grubu için torbada ve örtüde kalan balıkların, torbaya giren tüm balıklara oranları bulunarak grafik haline getirilir. Böylece denemesi yapılan tür için seçicilik eğrisi elde edilmiş olur (29). Torbada yakalanan balık sayısının, torba ve örtüde yakalanan toplam balık sayısına oranı S ile ifade edilirse, S = A / C... (1) C = A + B... (2) Burada; A : Torbada yakalanan her boy grubundaki toplam balık sayısı. B : Örtüde yakalanan her boy grubundaki toplam balık sayısı. C : Torba ve örtüde her boy grubunda yakalanan toplam balık sayısıdır. Bu durumda her boy grubu için yakalanma oranları, yani seçicilik verileri elde edilmiş olur. Yakalanma oranları logaritmik olarak düzeltilerek; Y ile ifade edilen düzeltilmiş değerler elde edilir. Y = ln ((1/ S) - 1)... (3) Logaritmik olarak düzeltilmiş değerler S'nin fonksiyonu olduğu için S'nin 0 ve 1 olduğu boy gruplarında bu düzeltilmiş değerler sonuçsuzdur. Bu nedenle bu değerler regrasyon analizine dahil edilmezler (71). Regrasyon analizi sonucunda S 1 ve S 2 sabitleri bulunur. Buradan kolayca seçicilik parametreleri ( L 50, L 25, L 75 ) ve seçicilik faktörü (SF) elde edilir (29). Lc = L 50 = S 1 /S 2... (4) L 75 = (ln3 + S 1 ) /S (5) L 25 = L 50 - (L 75 - L 50 ) = (ln3 - S 1 )* S 2... (6)

25 19 SF = L 50 / m... (7) SA = L 75 - L 25 = 2* ln3 / S 2... (8) Burada; Lc : % 50 seçicilik boyu. L 75 : % 75 seçicilik boyu. L 25 :% 25 seçicilik boyu SF : seçicilik faktörü SA : seçicilik aralığı. m : torba göz açıklığı (mm). Bir seçicilik eğrisi incelendiğinde (Şekil 12), bu eğrinin S şeklinde, tipik bir sigmoid eğrisi olduğu görülür (29). Eğrinin sıfır noktasında küçük balıkların yakalanma oranı çok düşüktür. Trol ağına giren bu boy ve daha küçük boydaki balıkların hepsi ağın torba kısmından kaçmıştır. 100 noktasında ise yakalanan büyük balıkların oranı çok yüksektir. Ağa giren büyük boydaki balıkların hemen hepsi torbada kalmıştır. Seçicilik eğrisi genellikle simetriktir noktaları arasındaki bölgede balıkların boyları büyüdükçe ağ gözünden kaçma şanslarının giderek azaldığı görülmektedir. Populasyon çalışmalarında seçicilik, tek bir seçicilik uzunluğu (Lc) ile ifade edilmektedir. Bu uzunluk, seçicilik eğrisindeki % 50 noktasıdır. Bu nokta L 50 olarak ifade edilmektedir. Yani belirli bir ağ gözü için, L 50 den büyüklerin yakalandığı varsayılır. Seçicilik dar veya geniş bir uzunluk aralığında olabilir. Bu, seçicilik eğrisinde balıkların % 25 ve % 75'nin yakalandığı uzunluklar arasındaki fark olup, seçicilik aralığı (SA) olarak adlandırılır. Trollerde kullanılan ağın torba göz açıklığı (m) ile % 50 seçicilik uzunluğu arasında doğrusal bir illişki vardır. Bu ilişki seçicilik katsayısı veya seçicilik faktörü (SF) tanımlanır. Bu ifadeden anlaşıldığı üzere, herhangi bir ağ gözü için seçicilik faktörü (SF) tahmin edilebilir. Seçicilik katsayısı yaklaşık olarak benzer vücut şekline sahip olan balıklar arasında fazlaca değişmez. Ancak balığın kondüsyon ve ağların niteliği ile biraz değişme göstermektedir (29) Yakalanma oranı (%) L%25 L%75 L% Seçicilik aralığı Balık Boyu (cm) Şekil 12. Seçicilik eğrisi Verilerin Değerlendirilmesi

26 20 Bu çalışmada elde edilen seçicilik verilerinin değerlendirilmesinde, FAO tarafından hazırlanan FİSAT paket programından yararlanılmış olup her bir trol torbası için elde edilen % 50 seçicilik boyu (Lc) değerleri arasındaki farkın istatiksel açıdan önemli olup olmadığı " t testi " ile kontrol edilmiştir (72).

27 21 4. BULGULAR 4.1. Av Kompozisyonuna İlişkin Bulgular Araştırmanın yürütüldüğü saha demersal su ürünleri bakımından oldukça zengindir. Araştırma sırasında 16 adet demersal su ürünleri türüne rastlanılmış olup, bu türlerin toplam av kompozisyonu içerisindeki % dağılımları Tablo 5 'de verilmiştir. Bunlar arasında mezgit (M. merlangus euxinus) balığı predominant tür olarak karşımıza çıkmaktadır. Tüm avın % 63.3 nü bu balık oluşturmaktadır. İŞMEN (47), DBT-DEÜ (60) ve BİNGEL ve Ark. (73) tarafından farklı yıllarda Karadeniz'de yürütülen üç ayrı araştırmada da mezgit balığının en yüksek oranda av veren demersal tür olduğu tesbit edilmiştir. Araştırmada ele alınan diğer türlerden barbunya (M. barbatus ponticus) %3.2 lik av değeri ile beşinci, izmarit (S. smaris) ise %0.3 lük av değeri ile onüçüncü sırada yer almaktadır. Tablo 5. Trol av kompozisyonu içerisinde yer alan türler (44, 45) ve bunlara ait % av miktarlarının dağılımı. Tür adı Bilimsel adı % 1. Mezgit 2. Vatoz 3. Midye 4. Salyangoz 5. Barbunya 6. Kaya 7. Kalkan 8. Pisi 9. İskorpit 10. Beyaz kum midyesi 11. Ak midye 12. Öksüz 13. İzmarit 14. Trakonya 15. Dil 16. Karides M. merlangus euxnus Raja clavata Mytilus galloprovincialis Rapana thomasiana M. barbatus ponticus Gobis cobitus Scopthalmus maeotica Pleurenectes flesus luscus Scorpaena porcus Chamela gallina Anadara cornea Uranascopus scaper Spicara smaris Trachinus draco Solea nasuta Crangon crangon Toplam Mezgit, Barbunya ve İzmarit Populasyonlarına İlişkin Yaş-Boy ve Ağırlık Bulguları Trol av kompozisyonu içerisinde yakalanan mezgit, barbunya ve izmarit balıklarından alınan örneklerde biyometrik ölçümler ve yaş tayinleri yapılmıştır. Mezgit için toplam 5517 adet örnek incelenmiş ve bireylerin 0 ile 4 yaş grupları arasında dağılım gösterdiği bulunmuştur. Bu balıklarda total boy; cm, vücut ağırlığı; gr arasında değişim göstermektedir. Ortalama boy 15.6 cm, ortalama ağırlık ise 39.2 gr'dır. Barbunya populasyonundan alınan toplam 2064 adet önekte 0 ile 4 yaş grubu bireylerinin yer aldığı görülmüştür. Bu balıkların boyları cm, vücut ağırlıkları ise gr arasında dağılım göstermektedir. Ortalama boy 14.2 cm, ortalama ağırlık ise 37.5 gr olarak bulunmuştur. Aynı şekilde izmarit için yapılan benzer çalışmada 1592 adet örnek ele alınmış ve izmarit populasyonunda 0 ile 4 yaş grubu bireylerden oluştuğu ve total boyun cm, vücut ağırlığının ise gr arasında dağılım gösterdiği tesbit edilmiştir. İzmarit populasyonu için