5. ÜÇ FAZLI KESİRLİ DENGELİ (SİMETRİK) SARIMLAR Piyasada her isteğe cevap verecek güçteki motorların temini standart motorlarda her zaman mümkün değildir. Bunun için motor imalatçıları standart oyuklu statorların yanında değişik oyuk sayıları olan statorlar da imal ederler. Standart oyuklu statorlarda her kutup altındaki faz bobinleri birbirine eşittir. Kesirli sarımlı statorlarda ise her kutup altına düşen bobin grupları değişik olabilmekte. Bobinlerin oyuklara yerleştirilmesi özel bir sıraya göre yapılır. Dengeli sarımlarda C değeri daima tam sayı idi. Kesirli sarımlarda ise C değeri kesirlidir. Bobinajı yapılacak statorun C değeri tam sayı olmayıp kesirli olan ve sargısı buna göre yapılan sarımlara kesirli sarım denir. Kesirli sarımlar dengeli ve dengesiz olarak ikiye ayrılır.oyuk sayısı (X) faz sayısına (m), tam olarak bölünebildiği sarımlara dengeli kesirli sarım, tam olarak bölünemeyen sarımlara dengesiz kesirli sarımlar denir. Kesirli dengeli sarımların yapabilmesi için iki şartın gerçekleşmesi gerekir. 1. Çift kutup sayısı (2p) C deki kesrin paydasına bölünebilme :2P/b = Tam sayı çıkmalı (1,2,3,4..gibi) 2. Kesrin paydası (b) faz sayısına (m) bölünmemelidir. Örnek: X= 21,2P=4, m=3 sarımda C= x/2p.m=21/4.3=1.1/3 Denge şartı 1. 2P /b = 4/4=1 bölünüyor. 2. b/m 4/3= tam bölünmedi. Her iki şart gerçekleştiğinden bu sarım dengelidir. Örnek: X= 24,2P=6, m=3 sarımda C= x/2p.m=24/6.3=24/18=1.1/3 Denge şartı 3. 2P /b = 4/4=1 bölünüyor. 4. b/m 4/3= tam bölünmedi. Birinci şart gerçekleşmesine rağmen 2. şart gerçekleşmedi. Bu statora dengeli kesirli sarım uygulanmaz Kesirli dengeli sarımlar bir tabakalı ve iki tabakalı dengeli sarımlar olarak ikiye ayrılır. a) Bir Tabakalı Kesirli Dengeli Sarımlar ve Sarım Şemasının Çizimi Bir tabakalı kesirli dengeli sarımlar el tipi ve yarım kalıp olarak uygulanan sarımlardır. Bu sarımda C değeri ½ olduğunda en uygun durum elde edilir. Kesrin Değeri ½ olmadğı durumlarda her hangi bir kurala uymayan sarım yapılabilir. Bir tabakalı dengeli sarımın yapılabilmesi için aşağıdaki denge şartları olmalıdır. a) Oyuk sayısı faz sayısına bölünebilmeli ( x/m Tam sayı) b) Çift kutup sayısı çift sayı olmalı ( Satator oyuk sayısı 18-30-36 gibi çift sayı olmalı ) c) Kesrin değeri ½ olmalı Sarım Şemasının Çizimi: Şema çizimini örnek çizimlerle öğrenelim. Örnek: 18 oyuklu 8. kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı 1. C değeri hesaplanır. x 18 1 3 C = = = 1. = 2P. m 4.3 2 2, kesirli sayıdır. C tam sayı çıkıncaya kadar 0,1,2,3 katsayılarla çarpılır. 0 1. 3/2 2. 3/2 katsayılarla çarpılır. 0 3/2 6/2 paydalar paylara bölünür. 0 1,5 3 ondalık sayılar bir üst sayıya tamamlanır. 0 2 3 her iki rakam arasındaki fark sayılar yazılır. 2 1 bu sayılar ilk renk dizisidir. 2. Denge şartı kontrol edilir. 2P/b=4/2=2 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi. Her iki şart gerçekleştiği için bu sarım kesirli dengeli sarım dır. 109
3. Sarımın yapılabilmesi için ilk renk dizisinin kaç defa tekrarlanacağı bulunur. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisindeki rakamların toplamı t=18/3=6 Bir tabakalı dengeli kesirli sarımlarda renk dizilişinin tekrarı yapılırken bir normali bir tersi alınır. 21 12 21 12 21 12 = 18 1 2 3 4 5 6 4. Bulunan renk dizisi sırasına göre oyuklar renkli olarak çizilir ve numaralandırılır. 5. Bobinlerin giriş ve çıkış uçları çizilir ve üst tarafları birleştirilir. 6. Kesirli dengeli sarımlarda bobin gruplarının değişik sayıda olması nedeni ile faz 0 girişleri arasındaki açı 120 elektriki açı olmayabilir. Aynı zamanda faz grupları 0 arasındaki bağlantıda 180 çıkmayabilir. Bu nedenle faz girişleri renk atlama yöntemi ile yapılır. 7. Şemanın oklandırılması (kutuplandırılması) diğer şemalarda olduğu gibi yapılır. Şekil 2.69 Şekil 2.70 110
Örnek: 30 oyuklu 4. kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı. x 30 5 1 - C değeri hesaplanır. C = = = = 2 2P. m 4.3 2 2 C tam sayı çıkıncaya kadar 0,1,2,3 katsayılarla çarpılır. 0 1. 5/2 2. 5/2 katsayılarla çarpılır. 0 5/2 10/2 paydalar paylara bölünür. 0 2,5 5 ondalık sayılar bir üst sayıya tamamlanır. 0 3 5 her iki rakam arasındaki fark sayılar yazılır. 3 2 bu sayılar ilk renk dizisidir. - Denge Şartı: 2P/b=4/2=2 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi Her iki şart gerçekleştiği için bu sarım kesirli dengeli sarım dır. - Sarımın yapılabilmesi için ilk renk dizisinin kaç defa tekrarlanacağı bulunur. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisindeki rakamların toplamı t=30/3+2 = 6 Bir tabakalı dengeli kesirli sarımlarda renk dizilişinin tekrarı yapılırken bir normali bir tersi alınır. 3 2 2 3 32 23 32 23 =30 1 2 3 4 5 6 Şekil 2.71 Şekil 2.72 111
Örnek: 36 oyuklu 8 kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı. x 36 3 1 C değeri hesaplanır. C = = = = 1 2P. m 8.3 2 2 C tam sayı çıkıncaya kadar 0,1,2,3 katsayılarla çarpılır. 0 1. 3/2 2. 3/2 katsayılarla çarpılır. 0 3/2 6/2 paydalar paylara bölünür. 0 1,5 3 ondalık sayılar bir üst sayıya tamamlanır. 0 2 3 her iki rakam arasındaki fark sayılar yazılır. 2 1 bu sayılar ilk renk dizisidir. Denge Şartı: 2P/b=8/2=4 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi Her iki şart gerçekleştiği için bu sarım kesirli dengeli sarım dır. Sarımın yapılabilmesi için ilk renk dizisinin kaç defa tekrarlanacağı bulunur. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisi rakamlarının toplamı, t=36/2+1=12 Bir tabakalı dengeli kesirli sarımlarda renk dizilişinin tekrarı yapılırken bir normali bir tersi alınır. 21 12 21 12 21 12 21 12 21 12 21 12 =36 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Şekil 2.73 Şekil 2.74 b) İki Tabakalı Kesirli Dengeli Sarımlar Ve Sarım Şemasının Çizimi: İki tabakalı kesirli dengeli sarımlar da C değerinin kesirli olan, sarımı buna göre yapılan sarımdır. Sarım Şemasının Çizimi: Şema çizimini örnek çizimlerle öğrenelim. Örnek: 18 oyuklu 4. kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı x 18 2 360.P 360.2 0 1. Hesaplamalar yapılır. Y x = = Y x = =4(1-5), α = = = 40 2P 4 x 18 x C = = 1 1 2P.m 4.3 2 0 1. 3/2 2. 3/2 katsayılarla çarpılır. 0 1,5 3 ondalık sayılar bir üst sayıya tamamlanır. 0 2 3 her iki rakam arasındaki fark sayılar yazılır. 2 1 bu sayılar ilk renk dizisidir. 112
2. Sarımın yapılabilmesi için ilk renk dizisinin kaç defa tekrarlanacağı bulunur. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisindeki rakamların toplamı, t=18/3=6 İki tabakalı dengeli kesirli sarımlarda renk dizisi tekrarı yapılırken bulunduğu gibi alınır. 21 21 21 21 21 21 = 18 3. Denge Şartı: 2P/b=4/2=2 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi Her iki şart gerçekleştiği için bu sarım kesirli dengeli sarım dır. 4. Oyuklar daire şeklinde çizilir ve daireler ortalarından bir çizgi ile ikiye bölünür. 5. Bulunan renk dizisine göre üst yarım daireler sırasıyla renklendirilir. 6. Y x Değeri kadar sayıldıktan sonra alt yarım dairelerde renklendirilir 7. Şema çizimi, bağlatılarının yapılması ve kutuplandırılmanın yapılması aynı tam kalıp sarımlarda olduğu gibi yapılır. Yx=4(1-5) Şekil 2 113
Örnek: 27 oyuklu 4. kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı x 27 3 = 4 Y =6(1-7), x C = = 2P.m 18 1 = 1 renk, 4.3 2 C tam sayı çıkıncaya kadar 0,1,2,3 katsayılarla çarpılır. 0 1. 9/4 2. 9/4 3.9/4 4.9/4 katsayılarla çarpılır. 0 9/4 18/4 27/4 36/4 ondalık sayılar bir üst sayıya tamamlanır. 0 3 5 7 9 her iki rakam arasındaki fark sayılar yazılır. 3 2 2 2 bu sayılar ilk renk dizisidir. Sarımın yapılabilmesi için ilk renk dizisinin kaç defa tekrarlanacağı bulunur. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisindeki rakamların toplamı, t=27/9=3 Renk dizisi tekrarı yapılırken bulunduğu gibi alınır. 21 21 21 21 21 21 = 18 Denge Şartı: 2P/b=4/2=2 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi Her iki şart gerçekleştiği için bu sarım kesirli dengeli sarım dır. Şekil 2.75 Örnek: 30 oyuklu 4. kutuplu 3 fazlı bir asenkron motorun kesirli dengeli sarımı. x 30 2 = 4 Y =7(1-8), C= 30 1 = 2 renk, 0 1.5/2 2.5/2 4.3 2 0 3 5 3 2 renk dizisi. Tekrarlama sayısı (t)=oyuk sayısı(x) / ilk renk dizisindeki rakamların toplamı, t=30/5=6 Renk dizisi tekrarı yapılırken bulunduğu gibi alınır. 21 21 21 21 21 21 = 18 Denge Şartı: 2P/b=4/2=2 tam bölündü, b/m=2/3=tam bölünmedi Şekil 2.76 114
F. BİR FAZLI MOTORLAR Bir fazlı motorlar endüstride, bürolarda ve evlerde çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Otomatik kontrol sistemlerinde, soğutma, havalandırma aletlerinde, çamaşır makinelerinde, buzdolaplarında, atölyelerde, pompalarda v.b yerlerde yaygın olarak kullanılır. Çoğunlukla 1,8-1,6-1,5-1,4-1,2 1-1,5 ve 2 Hp güçlerinde üretilirler. Bir fazlı motorlar yapılışları bakımından oldukça sade olmalarına rağmen teorik olarak incelenmeleri oldukça güçtür. Çeşitlerinin çalışma prensipleri birbirinden farklılık gösterirler. Bu kısımda çok kısa olarak yapıları ve çalışması açıklanacaktır. Bir fazlı motorların sınıflandırılması genellikle yol alma ve çalışma özelliklerine göre yapılır. Bir fazlı motorlar şu şekilde sınıflandırılırlar. 1. Yardımcı sargılı motorlar a) Direnç yol vermeli b) Kondansatör yol vermeli I. Tek kondansatörlü II. Çift kondansatörlü c) Daimi kondansatörlü 2. Universal seri motorlar 3. Yardımcı kutuplu (bölge kutuplu) motor. 4. Repulsiyon motorlar 5. Reluktans motorlar 6. Küçük senkron motorlar 1. YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARIN YAPISI ÇALIŞMASI a) Yapısı: Bir fazlı asenkron motorların yapısı I.Stator, II. Rotor, III.Gövde ve kapaklar, IV.Yardımcı sargıyı devreden çıkaran santrituj anahtar veya röle olmak üzere dört kısımdan oluşur. I. Stator: Üç fazlı statorlarda olduğu gibi ince silisyumlu saçlara presle yeterli sayıda oyuklara açılarak paketlenmesiyle yapılırlar. Statordaki oyuklara prensip olarak eksenleri birbirinden 90 elektriki açıda olan biri ana (esas) biride yardımcı (yol verme) sargısı vardır. Ana sargı olukların 2/3 üne yardımcı sargı 1/3 üne yerleştirilir. Ana sargı kalın, kesitli ve çok sipirli yardımcı sargı ise ince kesitli ve az sipirlidir. II. Rotor: Yardımcı sargılı asenkron motorların rotorları da yine üç fazlı motorların rotorları gibi kısa devre çubuklu (sincap kafesli) olarak yapılırlar. Rotor saç paketi üzerine açılan oyuklara alüminyum veya bakır çubuklar takılarak her iki taraftan kısa devre edilmiştir. Çalışması sırasında yardımcı sargısı devreden çıkanların rotor milinde merkez kaç sistemi bulunur. III. Göve ve kapaklar: Küçük güçlü yapılanlarında gövde düz yüzeyli, orta güçlü motorlarda ise gövde çıkıntılı yüzeyli olarak yapılır. Kapaklar içerisine açılan yataklara rulman veya kaymal burç yerleştirilir. Kapaklar gövdeye saplamalarla sıkıştırılır. Hava soğutmalı olduklarından mile pervane takılır. Motor kapağı üzerine hava sirkülasyonu gövdeye yansıtmak için pervane kapağı takılır. IV. Yardımcı sargının devreden ayrılması: 1. Santrifuç anahtar: Kapaklara fiber üzerine montajlı kontak sistemi yardımcı sargıyı ilk anda devreye sokar. Kontaklar kapalı konumdadır. Motor normal devrinin %75 ine ulaşınca mildeki merkezkaç sistemi içeri çekilerek kapalı kontağın açılmasını ve yardımcı sargının devre dışı kalmasını sağlar. 2. Manyetik röle ile: Ana sargıya seri bağlıdır. Motor devre bağlandığı ilk anda dönmediğinden ilk kalkınma akımı çeker. Bu akımda röle bobini mıknatıslanır ve kontaklarını kapatarak yardımcı sargıdan akım geçmesini sağlar. Yardımcı sargının devreye girmesiyle rotor dönmeye başlar. Rotor devri normal devrinin %75 ine 115
ulaştığında motorun çektiği akım azalır. Röle bobinin mıknatisiyeti azalır ve röle kontaklarını açarak yardımcı sargıyı devreden çıkarır. Röle en çok ev ve ticari buzdolabı motorlarında uygulanır. b) Çalışma Prensibi: Stator oyuklarına yerleştirilen ana ve yardımcı sargılar oyuklara 90 elektriksel açı ile yerleştirilirler. Ana sargı kalın kesitli çok sipirli ve yardımcı sargı ana sargıya paralel bağlı ince kesitli az sipirli sarılır. Yardımcı sipir sayısı ana sargıya göre %25 az ve iletken kesiti ise 1/3, 1/4 oranında küçüktür. Ana sargı kalın kesitli olduğundan direnci küçük çok sipirli ve statora alta yerleştirildiğinden endüktif direnci büyüktür. Akım gerilimden 90 ye yakın geri kalır. Yardımcı sargı ince kesitli olduğundan omik direnci büyük az sipirli ve üste yerleştirildiğinden endüktif direnci küçüktür. Bu şekilde iki sargı arasında faz farkı oluşur. Böylece iki fazlı döner manyetik alan meydana gelir. Ayrıca yardımcı sargıya seri olarak bağlanan kondansatör ana ve yardımcı sargı akımları arasında 90 lik faz farkı meydana getirir. Kondansatörle daha düzgün döner manyetik alan meydana getirir. Döner alan senkron hızla dönerken kısa devreli rotor iletkenlerini keser. Rotor iletkenlerinde AS peşinden sürükler ve rotor döner. Şekil 2.77 emk indükler ve rotor çubukları kısa devre edildiğinden rotor çubuklarından kısa devre akımları geçer. Rotor çubuklarından geçen kısa devre akımları rotor manyetik alanını meydana getirir. Stator döner manyetik alanı ile rotor alanın etkileşimi sonucu stator döner manyetik alanı rotor manyetik alanını c) Yardımcı Sargılı Asenkron Motorun Devir Yönünün Değişimi: Bir fazlı yardımcı sargılı motorun devir yönü ya ana sargıdan geçen akımın yönü yada yardımcı sargıdan geçen akımın yönü değiştirilerek sağlanır. Daima bir yönde dönen motorlarda sargı uçları stator içinde bağlanır. Dışarıya üç uç çıkarılır. Bunlardan biri ana diğeri yardımcı ve üçüncüsü de ortak uçtur. Ana sargı ile yardımcı sargı arasına kondansatör bağlanır. Devir yönü değişen motorlarda ise klemens tablosuna dört uç çıkartılır. AS AS Şekil 2.78: Yardımcı sargılı Asenkron Motorların Devir Yönünün Değiştirilmesi. 116
2. ÜNİVERSAL (SAERİ) MOTORLAR Üniversal motorların yapısı doğru akım seri motorlara benzerler. Endüktör (Kutup) sargıları ve endüvi sargıları olmak üzere iki ayrı sargısı vardır. İki kutuplu olarak yapılırlar. Kutup sargıları doğru akım seri motorlara göre daha sargılıdır. b)çalışma prensibi: Motor bir fazlı alternatif akım uygulandığında akım kutup sargılarından ve bu sargılara seri bağlı endüviden bir yönde akım geçer. Akımın geçiş yönüne göre stator (endüktör) ve rotorda (endüvide) N-S kutupları meydana gelir. Kutup bobininde oluşan N kutbunun tam altında bulunan endüvi sargılarında N kutbu, yine S kutbunun altına isabet eden endüvi sargılarında da S kutbu oluşur. Aynı kutuplar birbirini ittiklerinden endüvi döner. Şekil 2.79: Üniversal Motor Alternatif akımın hem pozitif hem de negatif peryodun da durumu aynıdır. Manyetik alanın endüvi iletkenlerini itme yönü aynı yönde olur. Endüvi ve endüktör sargıları seri bağlı olduğundan manyetik akımın ve endüvi akımının artışı aynı anda olur. Bu yönden üniversal motorların kalkınması ve döndürme momenti yüksektir. Üniversal motorların boşta çalışma hızları yüksektir. 25000-27000 bunun için boşta çalıştırılmamalıdır. Üniversal motorlar doğru akım motorlarında olduğu gibi motora uygulanan gerilime doğru orantılıdır. Üniversal motorların kutup veya endüvi sargılarından birisinin uçları değiştirildiğinde motorun devir yönü de değişir. Devir sargılarının yüksek oluşu nedeniyle küçük güçlerde yapılanları süpürgelerde, mikserlerde, dikiş makinelerinde, çamaşır makinelerinde, breyzler v.b. Elektirikli ev ve el aletlerinde kullanılır. Çok büyük seri alternatif akım motorları 500 Hp gücünde yapılabilir ve trenlerde kullanılır. k k k e e e Şekil 2.80: Üniversal Motorun Devir Yönünün Değiştirilmesi. 117
3. YARDIMCI KUTUPLU (GÖLGE KUTUPLU) MOTORLAR Yapımı en ucuz ve basit olan motorlardır. Statoru çıkıntılı kutuplu olarak sac paketlerinden yapılır. Kutuplara stator sargıları yerleştirilir. Bu sargılara bir fazlı gerilim uygulandığında motor içinde alternatif alan meydana gelir. Rotor üzerinde de endükleme ile alternatif alan oluşur. Moment üretmez. Kutupların birer kenarlarına açılan yarıklara bakır halkalar yerleştirilir. Bu halkalarda endüklemeden dolayı kısa devre akımları geçer. Ve gölge kutup manyetik alanı oluşturur. Bu gölge kutup manyetik alanı ana manyetik alanı kendi yönünde kaydırır. Bakır halkalar birbirinin çaprazına takılırlar ve Rotorun dönmesi gerekli momenti oluşturur. Bu döner alanın ortalama momenti rotoru hep aynı yönde döndürür. Motora uygulanan gerilimin uçları değişse bile rotorun dönüş yönü değişmez. Dönüş yönünü değiştirmek için rotor veya stator ters yönde çevirilir. Küçük güçlü olarak yapılırlar. 150 W ta manyetik kadar üretilirler. Vantilatör, aspiratör vb. yerlerde kullanılırlar. Şekil 2.81: Yardımcı Kutuplu Motor 4. REPÜLSİYON MOTOR Repülsiyon motorun statoru yalnız ana sargısı olan yardımcı sargılı motor statoru gibidir. Statora yerleştirilen bobinler eşit adımlı kalıplarda el tipi şeklindedir. Repülsiyon motorun rotoru ise kollektorlü motor endüvisinin aynısıdır. Endüvi sargıları fırçalarla kısa devre edilirler. Statora bir fazlı alternatif akım uygulandığında sargılarda N ve S kutupları meydana gelir. Kutuplarda meydana gelen değişik manyetik akı endüvi sargılarında emk lar indükler. Endüvi sargıları fırçalarda kısa devre edildiğinden sargılardan indükleme akımı geçer. Bu akım endüvinin N ve S kutuplarını meydana getirir. Statorun N kutbu karşısında endüvinin N kutbu ve statorun S kutbu karşısında endüvinin S kutbu olacak şekilde kutuplandırılırlar. Karşılıklı N-N ve S-S kutbu birbirlerini iterler. Kutupların bu itme kuvvetleri endüvide bir döndürme meydana getirir. Endüvi dönmeye başlar. Fırçalar sağa veya sola kaydırılarak dönüş yönü değiştirilir. Bu motorlar yüksek kalkınma momenti istenen yerlerde kullanılırlar. Şekil 2.82: Yardımcı Kutuplu Motor 118
5. RELÜKTANS MOTOR Yapılışları yardımcı kutuplu motorlara benzer. Rotoru kısa devreli rotordur. Statorü saçların paketlenmesiyle yapılmıştır. Stator üzerine bobine sarılmıştır. Yardımcı kutuplu motorlardaki çıkıntılara yerleştirilen bakır halkalar yerine kutup yüzeylerinin bir kısım hava aralığı fazla olacak şekilde oyuk bırakılmıştır. Motor sargılarına alternatif gerilim uygulandığında değişen manyetik akı meydana gelir. Bobinin N kutbundan S kutbuna giden manyetik kuvvet çizgilerine hava aralığı fazla olan kısım büyük direnç gösterir. Hava aralığının az olduğu kısım küçük direnç gösterir. Dolayısıyla kutupların manyetik akıları küçük direnç gösteren kısma doğru kayarlar. Kutuplar arasında bulunan rotorda manyetik akının kutup yüzeyindeki hareketine uyarak döner. Dönüş yönü daima büyük hava aralıklı kısımdan küçük hava aralıklı kısma doğrudur. Devir yönü değişmez. Ancak rotor statörü ters montaj yapılarak değiştirilebilir. Şekil 6.83: Relüktans Motor 6. KÜÇÜK SENKRON MOTORLAR Çok küçük güçte ve avuç içine sığabilecek boyutta yapılırlar. Devir sayıları sabittir ve çok sessiz çalışırlar. Zaman röleleri, program röleleri, zaman saatleri gibi devirin sabit olması istenen yerlerde kullanılır. Bu motorlar iki tipte yapılırlar. a) Relüktans Senkron Motor: Statoru 2-3 mm kalınlığında demir saçtan, rotoru 3-4 mm kalınlığında çelik saçtan çıkıntılı kutuplu olarak yapılmıştır. Motor bobininden geçen akım 20-30 kutup meydana getirir. Rotor kutupları daimi mıknatıslıdır. Bobinden geçen akımın yönü değiştikçe N ve S kutupları değişir. ç20-25 adet olan küçük kutuplarında değişmesine neden olur. Bu şekilde döner alan meydana gelir. Dönen rotorun çıkıntılı kutupları statorun senkron döner alanına uyarak senkron hızla döner. b) Histeresiz Senkron Motor: Bu motorun statörü yardımcı kutuplu motorun statoru gibi saç paketlerinden yapılmış ve kutuplara bakır halkalar yerleştirilmiştir. Rotor ise histeresiz kaybı büyük olan 2-3 mm kalınlığındaki çelik saçlardan yapılmıştır. Stator bobinine alternatif akım uygulandığında meydana gelen manyetik alan rotordan manyetik akılar geçirir. Rotorda büyük histeresiz kayıplar olur. N-S kutupları meydana gelir. Meydana gelen bu kutupların etkisi ile rotor senkron devirle döner. Şekil 6.84: Histeresiz Senkron Motor 119
7. BİR FAZLI YARDIMCI SARGILI ASENKRON MOTORLARIN SARIMI Bir fazlı yardımcı sargılı asenkron motorların statorlarına genellikle el tipi sarım uygulanır. Bazı motorlarda yarım kalıp ve tam sargılar da görülür. Sarım şeması çiziminde kullanılan, semboller üç fazlı sarımda kullanılan sembollerin aynısıdır. Hesaplama formüllere oran ilave edilerek yapılır. x 2 Ana sargı için renk sayısı hesabı: C A =., 2P.m 3 x 1 Yardımcı sargı için renk sayısı hesabı: C Y =., 2P.m 3 360.P İki oluk arasındaki elektriki açının hesabı: α =, x Ana ve yardımcı sargı girişleri arasındaki oluk sayısı hesabı: Örnek: x=12, 2P= 2, m= 1 bir fazlı motorun sarım şemasının çizimi. x 2 12 2 C A =. =. = 4, 2P.m 3 2.1 3 x 1 12 1 C Y =. =. = 2, 2P.m 3 2.1 3 360.P 360.1 α = = = 30 x 12 = 90 90 Y f = =3 α 30 Ana sargının sargının yerleşeceği oyuk sayısı: 2 12. = 8 3 Y f = 90 α Yardımcı sargının yerleşeceği oyuk sayısı: 12 3 1. = 4 Ana sargıda bir bobin grubuna düşen Şekil 6.85 4 oyuk sayısı: = 2 2 Yardımcı sargıda bir bobin grubuna düşen 2 oyuk sayısı: = 1 2 Şekil 6.85 120
Örnek: x=24, 2P= 2, m= 1 olan bir fazlı asenkron motorun sarım şemasının çizimi. Ana sargı bobin gruplarının oyuklara yerleştirilmesi Yardımcı sargı bobin gruplarının oyuklara yerleştirilmesi ve Giriş Çıkış Uçlarının Çizilmesi Şekil 2.87: Kutuplandırılmanın Yapılması 121
Örnek: x=24, 2P= 4, m= 1 olan bir fazlı asenkron motorun sarım şemasının çizimi. Şekil 2.88 Örnek: x=36, 2P= 2, m= 1 olan bir fazlı asenkron motorun sarım şemasının çizimi. Şekil 2.89 Örnek: x=12, 2P= 4, m= 1 olan bir fazlı asenkron motorun tam kalıp sarım şemasının çizimi. Şekil 2.9 122