PROF. DR. ERDOĞAN MERÇİL E ARMAĞAN

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 1 PROF. DR. ERDOĞAN MERÇİL E ARMAĞAN 75. Doğum Yılı

2 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N YA YIN NO: 552 PROF. DR. ERDOĞAN MERÇİL E ARMAĞAN Bil ge Kül tür Sa nat Ya yın Da ğı tım San. ve Tic. Ltd. Şti. Ser ti fi ka No: 16228 1. Ba sım, Mart 2013 ISBN: 978-605 - 5261-52 - 8 Ya yın Yö net me ni: Ahmet Nuri Yüksel Bas kı: Yay la cık Mat ba ası Lit ros Yo lu Fa tih San. Sit. No: 12/197-203 Top ka pı-istanbul Tel: (0212) 612 58 60 Ka pak Bas kı: Saner Matbaası Cilt: Ye di gün Mü cel lit ha ne si BİL GE KÜL TÜR SA NAT Nu ru os ma ni ye Cad. Kar deş ler Han No: 3 Kat: 1 34110 Ca ğa loğ lu / İS TAN BUL Tel: (0212) 520 72 53-513 85 04 Faks: (0212) 511 47 74 bil ge@bil ge ya yin ci lik.com www.bil ge ya yin ci lik.com

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 3 PROF. DR. ERDOĞAN MERÇİL E ARMAĞAN 75. Doğum Yılı Editörler Emine UYUMAZ Muharrem KESİK Aydın USTA Cihan PİYADEOĞLU

4 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N KISALTMALAR A. g. e. Adı Geçen Eser A. g. m. Adı Geçen Makale a. mlf. Aynı müellif bkz. bakınız CIEPO Comité International des Études Pré-Ottomanes et Ottomanes çev. Çeviren DİA Diyanet İslam Ansiklopedisi EI 2 The Encyclopaedia of Islam (Second Edition) h. hicri haz. Hazırlayan hş. Hicri şemsi Hz. Hazret İA İslam Ansiklopedisi İÜEF İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi İÜEFY İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları KBY Kültür Bakanlığı Yayınları Krş. Karşılaştır Ktp. Kütüphane M.Ö. Milattan önce M.S. Milattan sonra n. Not Nr. numara nşr. neşreden ö. ölümü s. sayfa t.y. baskı tarihi yok TAD Türklük Araştırmaları Dergisi thk. tahkik TOEM Tarihi Osmanî Mecmuası Trk. trc Türkçe Tercüme TTK Türk Tarih Kurumu TTKY Türk Tarih Kurumu Yayınları vd ve devamı vr. varak y.y. baskı yeri yok. YKY Yapı Kredi Yayınları

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 5 İÇİNDEKİLER Kısaltmalar...4 İçindekiler...5 Takdim...7 Emine UYUMAZ Mücteba İLGÜREL Ahmed AĞIRAKÇA Erman ŞAN Cihan PİYADEOĞLU Aydın USTA Abdülkerim ÖZAYDIN Ergin AYAN Nevzat KELEŞ Meryem GÜRBÜZ Prof. Dr. Erdoğan Merçil'in Hayatı ve Eserleri...9 Değerli Arkadaşım Prof. Dr. Erdoğan Merçil...25 İslâm Tarihinde İlk Halife Kim Olmalıydı?...28 Mesleme B. Abdülmelik Tarafından 717 Yılında Fethedilen Medînetü s-sakālibe nin Konumuna Dair...71 Bağdad ın Eğitim ve Sosyal Hayatında Bir Müderris: Ebû İshâk eş-şîrâzî...84 Ünlü Selçuklu Kumandanı; Sadüddevle Gevherayin...96 Selçuklular da Reislik Müessesesi...112 Büyük Selçuklu İmparatorluğu nda Vakıf Müessesesi...131 Emîr Ânûştegin Şîrgîr ve Ailesi...147 Selçuklular Döneminde Kesik Baş ın İfade Ettiği Anlam...159 S. Haluk KORTEL Muizzî Meliklerinden Nâsıreddîn Kubaca...167 Muharrem KESİK Zerrin GÜNAL Emine UYUMAZ Mehmet ERSAN Tuncer BAYKARA Ali BİRBİÇER Türkiye Selçukluları Dânişmendliler İlişkilerinde Siyasî Evlilikler ve Hatunların İdaredeki Rolleri...183 Selçuklu Hizmetinde Gabras lar ve Vezir İhtiyareddîn Hasan...200 XI. Yüzyılın Sonlarından XIV. Yüzyılın Başlarına Kadar Anadolu da Bilinen Hastalıklar ve Uygulanan Tedavi Yöntemlerine Dair...211 Türkiye Selçukluları Devrinde Eğlence Mekânı Olarak Hanlar ve Kervansaraylar...225 Karahanlı ve Selçuklu Çağı Şehir Nüfuslarına Dair...231 Türkiye Selçuklu Devleti nin Kurucusu Kutalmışoğlu Süleymanşah ve Torunlarına Dair...237

6 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N Mustafa UYAR Osman G. ÖZGÜDENLİ Ali İPEK İlhanlı (İran Moğolları) Devleti nin Önemli Yaylak ve Kışlakları...244 XII-XIV. Yüzyıllarda Anadolu da Tarih Yazıcılığı...258 Kars ın Ortaçağ Ticaretteki Yerine Bir Bakış (IX-X. Asırlar)...285 Ebru ALTAN Venedik in Haçlı Seferi (1122-1124)...299 Fatih BAYRAM Timur İstilasına Beylikler Dünyasından Bakış: Karaman Diyarı nda Cennet Bahçeleri...308 Gülçin ÇANDARLIOĞLU Kubilay Kaan ve Ulcay Timur Kaan ın Şahsiyetleri ve Devirleri Medeniyeti.317 Ahmet TAŞAĞIL Hayrunnisa ALAN İsmail AKA Osman YORULMAZ Tolga ERSOY Abdülkadir ÖZCAN Cengiz FEDAKÂR Ali ÖNGÜL Necdet ÖZTÜRK Ramazan ŞEŞEN Enver KONUKÇU Mehmet SARAY Ferit BAZ Kazakistan Topraklarında Ömür Süren Töles Boylarının Stratejik Önemi (6-7 yy.lar)...329 İdari Gelenekte Süreklilik ve Kırılma (Büyük Selçuklu-İlhanlı-Timurlu)...338 Karakoyunlu Cihanşah ın Herat Seferi...346 Kalmukların İdil Boyundan Anavatan Cungarya ya Dönüşleri...356 İlahî Bir Ceza: Hülâgü Han ın Mektubu Bağlamında Gregorius Bar Hebraeus un Yapıtlarında Moğolların Tasviri...362 Eyüp Sırtlarında Tarihî Bir Mekân: İdris Köşkü Tepesi ve Sessiz Sakinleri...378 1787-1792 Osmanlı Avusturya, Rus Savaşları nda Bender Kalesi...382 Câmiu d-düvel e Göre Aydın Oğulları...394 14-15. Yüzyıl Osmanlı Diplomasi Tarihinde And/Yemin Sözcükleri...405 Katip Çelebi nin Cihannüma Adlı Eserinde Maveraünnehir Bölgesi...414 Safranbolu ve Çevresinin Tarihî Coğrafyası...438 Türk Ordusu nun Kuruluşuna Dair Bazı Tespitler...445 Augustus Dönemi ne Ait Aelia Sentia Yasası nın İçeriği ve Hangi Amaçlar Doğrultusunda Çıkartıldığına İlişkin Düşünceler...451 İshak KESKİN & M. Hanefi KUTLUOĞLU Eski Mısır Medeniyetinde Arşivcilik...461 Süleyman Faruk GÖNCÜOĞLU Yitik Mirasın Peşinden; Yahnikapan veya Hatice Sultan Camii...498 Mehmet KANAR Mevlana Celaleddin Rumi nin Mesnevisi nde Tacir ile Papağan Hikâyesinin Çevrimyazısı ve Manzum Çeviri Denemesi...503 M. Taner TARHAN Şuayip Dayı nın İstiklâl Savaşı Anılarından...524 Abdollah DODANGEH Shimon GAT Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi Levhalar Koleksiyonu, Farsça Levhalar...527 Selçuklular Kudüs te...549

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 147 EMÎR ÂNÛŞTEGİN ŞÎRGÎR VE AİLESİ Nevzat KELEŞ 1 Sultan Melikşah ın 1092 senesindeki ölümü, 1105 te Sultan Muhammed Tapar ın tahta oturmasına kadar sürecek olan 13 yıllık bir fetret devrini beraberinde getirmiştir. Bu süreç etkisini uzun yıllar koruyacak bir takım siyasî olumsuzlukların kendisini gösterdiği bir zaman dilimi olmuştur. Muhammed Tapar, iktidara gelişinin sonrasında taht mücadelelerinden istifade ile faaliyetlerini arttıran Bâtınîlere ve Ortadoğu ya yerleşen Haçlılara karşı yoğun bir mücadele başlatmıştır. Ancak 1118 deki ölümü sonrasında devlet içerisinde yeni mücadeleler ortaya çıkmakta gecikmemiştir. Kardeşi Sencer ile oğlu Mahmud arasında vuku bulan 1119 daki Sâve savaşıyla Irak Selçuklu Devleti (511 590/1118 1194) hanedanın yeni bir kolu olarak ortaya çıkmıştır. Irak Selçukluları tarihinin başlangıcından itibaren, bu devletin bünyesinde iktidar mücadeleleri hiçbir zaman eksik olmamıştır. Durumdan faydalanan emîrler nüfuzlarını arttırmışlar ve melikler arasındaki iktidar kavgasında güç dengelerinin değişimi noktasında kilit bir rol oynamışlardır. Bu mücadelelerin içerisinde yer alan emirlerden biri de özellikle Bâtınîlere karşı başarıyla mücadele etmiş olan Ânûştegin Şîrgîr dir. Ânûştegin Şîrgîr e 2 dair tespit edebildiğimiz ilk bilgiler Sultan Muhammed Tapar (1105-1117) ın onu, oğlu Melik Tuğrul a atabeg tayin etmesiyle alakalıdır. Sultan Muharrem 503/Ağustos 1109 yılında doğan oğlu Melik Tuğrul a 504/1110-1111 yılında Sâve 3, Âve 4 ve Zencân ı 5 iktâ ederek Emîr Şîrgîr i de ona atabeg tayin 1 Arş. Gör., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü. 2 Ata Melik el-cüveynî (Tarih-i Cihangüşâ, çev. Mürsel Öztürk, Ankara 1999, s. 545), onu Nuştegin şeklinde anmaktadır. Şîrgîr : Arslan yürekli, cesur, arslan tutan veya yakalayan mânâsına gelmektedir. bkz. Mehmet Kanar, Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yay., İstanbul 2010, s. 982. 3 Hudûdu l-âlem de Sâve ve Âve nin, nüfusları kalabalık, mâmur, nimeti bol, güzel ve ılıman iklimi olan küçük şehirler oldukları ve Horasan hacılarının yolu üzerinde bulundukları yazılmaktadır. bkz: Hudûdu l-âlem mine l-meşrik ile l-magrib, çev. Abdullah Duman-Murat Ağarı, Kitabevi, İstanbul 2008, s. 91. Rey ve Hemedan arasında güzel bir şehirdir. Hem Rey e hem de Hemedan a 3 fersah mesafededir. Âve şehrine yakındır. Yakut el-hamevî, Mu cemu l-buldân, Daru l-sadr, Beyrut 2007, III, s. 179. 4 Zencân ve Hemedan arasında bir kenttir. bkz. Yakut el-hamevî, I, 283. 5 Azerbaycan ve el-cebel arasında meşhur bir yerdir. Âbher ve Kazvin e yakındır. Acemler onun için Zenkân derler. Ayrıntılı bilgi için bkz. Yakut el-hamevî, III, 152.

148 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N edip bu bölgeye göndermişti. Ânûştegin Şîrgîr bu bölgedeki bazı İsmaîlî kalelerini fethederek Melik Tuğrul un hâkimiyet sahasını da genişletmişti 6. Şîrgîr in evveliyatıyla alakalı bundan başka bir bilgi yoktur. Dolayısıyla onun Selçukluların hizmetine nasıl ve ne zaman intisap ettiğini bilemiyoruz. Ancak atabeg tayin edilmesinden, onun Muhammed Tapar-Berkyaruk mücadelesinde ve sonrasında önemli vazifeler üstlendiği ve devlet idaresinde faal rol oynadığı düşünülebilir. Sultan ın, onu Selçuklu ülkesini kasıp kavuran Bâtınîlere karşı mücadele ile görevlendirmesi de mevcut bilgilere göre atabeglik makamına tayininden sonra gerçekleşmiştir. Alamut civarında yaşayan halk, Bâtınilerin sürekli saldırıları yüzünden çok kötü ve perişan bir vaziyetteydi. Bu nedenle Sultan Muhammed, Muharrem 503/Ağustos 1109 tarihinde veziri Ahmed b. Nizamülmülk ü ve Emîr Çavlı yı Hasan Sabbâh (öl. 23 Mayıs 1125) ve yanındaki İsmaîlîlere karşı savaşmak üzere Alamut üzerine göndermişti. Selçuklu ordusu önce Alamut u ardından da Üstâvend ı kuşattı ise de 7 kışın bastırmasından dolayı herhangi bir başarı elde edemeden geri dönmüştü 8. Hasan Sabbâh ın giderek daha büyük bir tehlike haline geldiğini gören Sultan, bu kez Emîr Ânûştegin Sîrgîr i onun üzerine sevk etti. Emîr Şîrgîr, ilk önce Rûdbar daki ekinleri tahrip etti. Kelâm 9 başta olmak üzere Bâtınîlerin elinde bulunan çeşitli kaleleri amân ile fethetti. Cemaziyevvel 505/ Kasım-Aralık 1111 de Kelâm ardından da Bire kalesini zapt etti. Buradaki Bâtınîlere amân vererek Alamut a gitmelerine müsaade etti 10. 6 İbnü l-esir, el-kamil fi t-tarih, IX, tahk. Muhammed Yusuf ed-dukâk, Daru l-kutubu l-ilmiye, Beyrut 2003,, s. 181; Şehabeddin Ahmed b. Abdulvahab en-nüveyrî, Nihâyetu l-ereb fî Fünûni l-edeb, Dâru l-kutubu l-ilmiye, Beyrut 2004, XVII, 7; V. Minorsky, Caucasia in the History of Meyyafariqin, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, sayı: 13, London 1949, s. 30. 7 Ata Melik el-cüveynî, s. 545. 8 İbnü l-esir, IX, 137; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti, Boğaziçi Yay., İstanbul 1999, s. 322; Abdulkerim Özaydın, Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi, TTKY, Ankara 1990, s. 82; Cihan Piyadeoğlu, Büyük Selçuklu Devleti Emîri Atabeg Çavlı Sakavu, Tarih Dergisi, sayı: 38, İstanbul 2003, s. 54. el-hüseynî (Ahbâru d-devleti s-selçukiyye, çev. Necati Lugal, TTKY, Ankara 1999, s. 57), Sultanın veziri Ziyaülmülk Ahmed b. Nizamülmülk yanında Emîr Çavlı olduğu halde 501/1107-1108 de Alamut üzerine yürüdüler ve Bâtınîleri hezimete uğrattılar demektedir. el-hüseynî, el-hüseynî nin bahsettiği bu sefer İbnü l-esir in 503/1109 yılı olayları içinde anlattığı sefer ile aynı olmalıdır. Çünkü Emîr Çavlı, Sultan Muhammed tarafından Muharrem 500/Eylül 1106 tarihinde Musul a gönderilmiş ve burası kendisine ikta edilmişti. 502/1108-1109 yılına kadar da Suriye ve Irak bölgesinde faaliyette bulunmuş ve bu yılın Safer ayından sonraki bir tarihte İsfahan a Sultan Muhammed in huzuruna gelmişti. Dolayısıyla 501/1107-1108 yılında Çavlı nın Alamut üzerine herhangi bir sefere iştiraki söz konusu olamaz. Bunun için bkz. İbnü l-esir, IX, 102-107, 124-130. Ayrıca Çavlı nın, Musul bölgesindeki faaliyetleri için bkz. Piyadeoğlu, a. g. m., s. 43-53. 9 Taberistan dağlarında çok eski bir kale olup Bâtınîler buraya hâkim olmuştu. Sultan Muhammed Tapar burayı kuşatıp aldıktan sonra yıktı, bkz. Yakut el-hamevî, IV, 475. 10 İbnü l-esir, IX, 168; Ali Sevim-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, TTKY, Ankara 1995, s. 190.

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 149 Emîr Şîrgîr in Bâtınîlere karşı bir sonraki seferi doğrudan Alamut üzerine olmuştur. Sultan Muhammed 511/1117-1118 yılının başlarında onu, Emîr-i Sipehsâlâr 11 tayin ederek Alamut kuşatmasına gönderdi. Selçuklu ordusunda Karaca, Gündoğdu, el-kafşut ve Bozan gibi devletin ileri gelen kumandanları da yer almışlardı 12. Atabeg Şîrgîr, bu emîrler arasında cesaret ve ileri görüşlülüğü yanında Bâtınîlerle cihad hususunda kabiliyet ve basiret sahibi bir zat idi. Birlikte Bâtınîleri muhasara ettiler. İlk olarak 4 Haziran 1117 de Lemesar ı, 13 Temmuz da da Alamut a karşı mancınıkları kurarak kuşatmayı başlattı. Ayrıca muhasaraya uzun süre devam edebilmek adına kale önünde kendisi ve yanındaki emîrlerin barınmaları için evler yaptırdı. Emîrleri gruplara ayırarak bunların hangi aylarda Alamut u muhasara edeceğini belirledi. Böylece Alamut nöbetleşe ancak sürekli bir şekilde muhasara edilecekti. Şîrgîr in bu stratejisi takdire şayandır. Selçuklu ordusu muhasaraya devam ederken, Sultan Muhammed de gerekli olan erzak, zahire ve asker göndermekteydi. Kesintisiz sürdürülen kuşatma Bâtınîleri çok zor durumda bırakmış ve yanlarında hiç yiyecek kalmamıştı. Bu nedenle kadınlarını ve çocuklarını amân dileyerek kaleden indirdiler. Kendilerine ve adamlarına çekip gitmeleri için müsaade edilmesini ve amân verilmesini istediler. Ânûştegin, onların bu isteklerini kabul etmedi ve hepsinin açlıktan kırılmaları için kaleye geri gönderdi. Alamut ta erzak sıkıntısı dolayısıyla Hasan Sabbâh adam başına günlük bir ekmek ve üç ceviz veriyordu. Vaziyet Bâtınîler için artık daha fazla tahammül edemeyecekleri bir raddeye gelmişti ki tam bu sırada Sultan Muhammed Tapar ın ölüm haberi geldi 13. Sultan 24 Zilhicce 511/18 Nisan 1118 Salı günü vefat etmişti 14. Alamut kuşatması başlayalı yaklaşık dokuz ay beş gün olmuştu. Bu süreç içerisinde zaman tamamıyla Bâtınîlerin aleyhine işlemiş ve Alamut ın alınması er-ravendî nin ifadesiyle kat îleşmişken 15 bu haber maksadın hâsıl olmasını engellemişti. Bu haberi alan Bâtınîlerin cesareti arttı, moralleri düzeldi. Sultan ın ölüm haberi Alamut u muhasara etmekte olan askerlere onlardan bir gün sonra ulaştı. Askerler kuşatmayı kaldırmak istedi. Bunun üzerine Şîrgîr in Muhasarayı kaldırıp gidersek ve bundan haberdar olurlarsa üzerimize saldırırlar ve hazırladığımız bütün bu yiyecek ve zahireyi alırlar; yapılacak en doğru iş kalelerini fethedinceye kadar 11 el-hüseynî, s. 55; Ata Melik el-cüveynî, s. 545. 12 Turan, Selçuklular Tarihi, s. 322; Özaydın, Muhammed Tapar, s. 83. 13 er-râvendî, Râhatü s-sudûr ve Âyetü s-sürûr, I, çev. Ahmed Ateş, TTKY, Ankara 1999, s. 158; İbnü l-esir, IX, 168-169; Hamdullah Müstevfî, Tarih-i Güzide, Abdullah Hüseyin Nevaî, Tahran 1387, s. 446; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 322; Bernard Lewis, Haşîşîler İslâm da Radikal Bir Tarikat, çev. Kemal Sarısözen, Kapı Yay., İstanbul 2005, s. 84; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, 190-19; Ferhad Daftary, İsmaililer Tarihleri ve Öğretileri, çev. Erdal Toprak, Doruk Yay., İstanbul 2005, s. 509; Piyadeoğlu, Büyük Selçuklular Devrinde Atabegler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, s. 1999, 15-16. 14 İbnü l-esir, IX, s. 167; Özaydın, Muhammed Tapar, s. 150. 15 er-râvendî, I, 158.

150 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N burada kalmaktır. Bunu yapmayacaksak bile en azından üç gün burada kalarak götürebileceklerimizi alıp; götüremeyeceğimiz şeyleri de düşmanın eline geçmesin diye yakmalıyız. şeklindeki konuşmasını dinleyen askerler onun doğru söylediğine kanaat getirdiler, böylece birlikte hareket etmeye karar verdiler. Fakat akşam olunca birbirleriyle istişare etmeden ayrıldılar. Şîrgîr den başka kimse kalmadı. Bâtınîler kaleden inerek ona saldırdılar. Şîrgîr, onlara karşı kendini savunup savaştı, asker ve adamlarından geride kalanlar da Şîrgîr e yardım ettiler. Fakat onlara karşı koyamayacaklarını anlayınca o da askerlere katılarak geri çekildi 16. Bu arada Alamut un yanısıra Lemesar kuşatması da neticesiz kaldı. Ata Melik el-cüveynî de Müslümanlar onların fitnelerinden kurtulmak üzereyken Sultan Muhammed b. Melikşah ın İsfahan da öldüğü haberi gelince asker dağıldı 17 diyerek kuşatmaların kaldırılmasını Selçuklu ordusunun dağılmasına dayandırmaktadır. Ancak el-hüseynî, er-ravendî ve el-bundarî Alamut kuşatmasının kaldırılmasında, Muhammed Tapar dan sonra tahta geçen oğlu Mahmud nezdinde etkili olan Emîr-i Hacib Ali Bâr ve onun naibi Ebu l-kasım Dergüzinî nin başrol oynadıkları hususunda hem fikirdirler 18. Özellikle Dergüzinî, Emîr-i Hacib Ali Bâr ı, Sultan ı nüfuzu altına almak için bazı tedbirler almaya ikna etmişti. Bunlardan birisi de Emîr Şîrgîr ile alakalıydı. Bu vesileyle Alamut kalesini muhasara etmekte olan ordu, kaleyi fethetmeye yaklaşmış iken Dergüzinî, Bâtınîlere meylinden ve onlara yardım etmeğe söz vermiş olduğundan dolayı ordunun dağılmasını sağladı. Çeşitli hilelerle de Sultan Mahmud u ikna ederek Emîr-i Sipehsâlâr Ânûştegin Şîrgîr in tevkif edilmesi için izin çıkarttırmıştı. Bunun üzerine ordu muhasarayı bırakarak intizamsız bir şekilde geri çekilmişti 19. Bu bağlamda Sultan Mahmud nezdinde ona karşı bir faaliyet yürütüldüğü kesinlik kazanmaktadır. Selçuklu ordusunun Alamut önünden çekilmesi üzerine Bâtınîler, onlardan kalan eşyayı ganimet olarak aldılar. el-bundarî, Bâtınîlerin ele geçirdiği silah ve erzakın 200 bin dinardan daha fazla kıymette olduğunu hatta bu sırada pek çok Selçuklu askerini de öldürdüklerini kaydetmektedir 20. 25 Zilhicce 511/19 Nisan 1118 de Selçuklu tahtına oturan Sultan Mahmud, yukarıda da aktarıldığı üzere Ânûştegin aleyhine propagandalara inanarak onu kardeşi Melik Tuğrul un atabeyliğinden azlettiği gibi tutuklanması için emir vermişti. Melik Tuğrul, Sultan Muhammed vefat ettiğinde Sercihan 21 kalesindeydi. Sultan Mahmud daha sonra Alamut kuşatması sırasında Şîrgîr e refakat eden Emîr Gündoğdu yu 16 İbnü l-esir, IX, 169. 17 Ata Melik el-cüveynî, s. 546. 18 el-hüseynî, s. 57; er-râvendî, I, 158; el-bundarî, Zübdetü n-nusra ve Nuhbetu l-usra (Irak ve Horasan Selçukluları), çev. Kıvameddin Burslan, TTKY, Ankara 1999, s. 117. 19 el-bundarî, s. 119, 139. 20 el-bundarî, s. 119; Turan, Selçuklular Tarihi, s. 322. 21 Deylem Dağlarında muhkem bir kaledir. Kazvin, Zencân ve Ebher ovasına hâkim bir konumdadır. Bkz: Yakut el-hamevî, III, 207.

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 151 kardeşine atabeg tayin ederek onun işlerini yürütmesini ve kendi yanına getirmesi için gönderdi. Emîr Şîrgîr de Alamut tan döndükten sonra Melik Tuğrul un yanına gitmişti. Gündoğdu, Sultan ın emri mucibince Tuğrul un yanına varınca Şîrgîr i tutuklatıp hapsetti. Ardından da Melik Tuğrul u Sultan Mahmud a karşı teşvik etti, huzuruna gitmesine mani olduğu gibi onunla mücadele hususunda da ikisi anlaştı 22. Sultan Mahmud bu haberi duyunca Melik Tuğrul a hil ât ve hediyelerle Şerefeddin Ânûşirvan b. Halid i gönderdi. İktâlarını artıracağını vaat etti. Sultan Mahmud elçiyi gönderdikten sonra 10 bin kişilik bir orduyla arkasından gitti. Sultan kardeşinin karargâhını yağmaladı ve hazinelerini aldı. Bir süre Zencân da kaldıktan sonra Rey e gitti. Melik Tuğrul ve atabeyi Gündoğdu ise bu sırada Sercihan kalesine kapanmışlardı, daha sonra buradan çıkarak Gence ye gittiler 23. Şîrgîr in bu süreçte ne kadar tutuklu kaldığını bilemiyoruz fakat tutuklandıktan bir süre sonra Sultan Sencer in tavassutuyla Gündoğdu tarafından serbest bırakıldı. Ardından da eski iktâları olan Ebher ve Zencân kendisine iade edildi 24. 515/1121-1122 yılında Gündoğdu nun hastalanarak ölmesinden sonra Merağâ Hâkimi Emîr Aksungur el-ahmedilî, Tuğrul un atabeyi olmayı planladı. Bu sebeple Melik Tuğrul un yanına giderek onu eğer Merağâ ya gidersen on bin atlı ve yaya asker sana katılır sözleriyle Sultan Mahmud a karşı kışkırttı. Bunun üzerine Melik Tuğrul, Aksungur ile birlikte harekete geçti. Tebriz e geldiklerinde Sultan Mahmud un, Azerbaycan ı iktâ ettiği Emîr Cüyûş Bey in büyük bir orduyla Merağâ da üslendiğini öğrendiler. Böylece planları suya düşmüş oldu ve Huvenc e döndüler. Ardında o sırada kendi iktâsında bulunan Emîr Şîrgîr e haber gönderip ondan yardım istediler. Ânûştegin yardım çağrılarına olumlu cevap verip onlarla birleşti Beraber Emîr Şîrgîr in elindeki Ebher e gittiler. Fakat bir süre sonra Sultan Mahmûd a haber gönderip itaat arz etmek zorunda kaldılar (Muharrem 516/Mart-Nisan 1123) 25. Müneccimbaşı, Şîrgîr in Tuğrul un yanına gidip ona kardeşi Mahmud a itaat etmesini tavsiye ettiğini ve bu vesileyle Sultan Mahmud a itaatlerini bildiren mektup gönderdiklerini yazmaktadır 26. Kısa bir süre sonra da Emîr Şîrgîr, tekrar Melik Tuğrul un atabeyi olarak tayin edildi. Büyük bir ihtimalle bu Melik Tuğrul un, kardeşi Sultan Mahmud a itaat etmesi konusunda göstermiş olduğu gayretlerin bir mükâfatı idi. 22 İbnü l-esir, IX, 181; el-hüseynî, s. 57; Nüveyrî, XVII, 7; Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu d-düvel (Selçuklular Tarihi I), yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2000, s.134; Coşkun Alptekin, Irak Selçukluları, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, Kombassan Yay., Konya 1994, VII, 296. 23 İbnü l-esir, IX, 181-182; Müneccimbaşı, s. 134 24 İbnü l-esir, IX, 213; Müneccimbaşı, s. 134, 138. 25 İbnü l-esir, IX, 213; Ahmed Kesrevi, Şehriyârân-ı Gumnâm, Tahran 1335, s. 131; Minorsky, a. g. m., s. 30; Piyadeoğlu, Atabegler, s. 117-118; Ergin Ayan, Merâgâ Atabegi Aksungur (I.) el- Ahmedîlî, History Studies, sayı: 1/1, Samsun 2009, s. 165. 26 Müneccimbaşı, s. 138.

152 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N Ancak kardeşler arasındaki barış çok uzun sürmedi. Hille hâkimi Dübeys b. Sadaka 517/1123 te Irak ve Suriye de Halife Müsterşid ve Emîr Porsukî karşısında tutunamayanınca kaçarak Melik Tuğrul un yanına geldi. Melik, onu iyi karşılayıp ikram ve ihsanda bulundu. Dübeys çok geçmeden Melik Tuğrul u kendisiyle birlikte Irak üzerine yürümesi için ikna etti. Bunu duyan halife 12 bin kişilik bir orduyla onları karşıladı (5 Safer 519/13 Mart 1125). Halifenin güçlü ordusu karşısında çok fazla bir şey yapamayacaklarını anlayan Melik Tuğrul ve Dübeys geri dönüp Sultan Sencer in yanına gittiler 27. Bir süre Sultan ın yanında kalan Melik Tuğrul ve Dubeys, Sultan Mahmud ve Halife Müsterşid in kendisine karşı ittifak yapmış olduğunu söyleyerek Irak ı almaya teşvik ettiler. Sonunda sefere karar veren Sultan Sencer 522/1128 senesinde Rey e hareket ettiğinde Tuğrul ve Dübeys onunla birlikteydi. Burada amcası tarafından huzuruna davet edilen Sultan Mahmud da Rey e gelerek ona bağlılığını ifade etti. Sultan Sencer yeğenini çok iyi karşıladı ve tahtının yanında hazırladığı ikinci bir tahta oturttu. Sultan Sencer, Rey deki bu buluşma sırasında bir takım kararlar almıştı. Dubeys i Sultan Mahmud a teslim ederek, ona iyi davranmasını ve Zengi yi Suriye deki görevinden azlederek yerine Dübeys b. Sadaka yı tayin etmesini istemişti 28. Yine diğer yeğeni Tuğrul un atabeyi Şîrgîr i azlederek yerine kendi kumandanlarından Karasungur (öl. 535/1140-1141) u tayin etti ve Arran memleketini de onun iktâları arasına kattı 29. 522/1128 yılı sonunda Sultan Mahmud amcasının emrini yerine getirmek için Dübeys i de yanına alarak Hemedan a hareket etti. Sultan Sencer ise Rey den ayrılmadan önce Mahmud u memnun etmek için devamlı isyanlar çıkararak onu meşgul eden Melik Tuğrul ve Melik Mesud u yanına alarak Horasan a götürdü 30. Bu arada ikinci defa Melik Tuğrul un atabeyliği görevinden azledilen Emîr Şîrgîr in akıbeti belirsizdir. Ancak Hamdullah Müstevfî nin eserinde Melik Mesud 515 yılı (1121-1122) Saferinde Rey e geldi, Atabeg Şîrgîr ve el-kafşut b. Bozan Kazvin den ona katıldılar. Sultan Mahmud ile savaştılar. Kirmanşahlılarla yenilmiş olarak Divener e gittiler. 31 şeklinde verilen malumattan Ânûştegin nin 27 İbnü l-esir, IX, 232-233; Mehmet Altay Köymen, Tuğrul I, İslâm Ansiklopedisi (İA), XII, 15. 28 İbnü l-cevzî, el-muntazâm fî Tarihi l-mulûk ve l-ümem, tah. Muhammed Abdulkadir Atâ- Mustafa Abdulkadir Atâ, Daru l-kutubu l-ilmîye, Beyrut 1992, XVII, 249; İbnü l-esir, IX, 247-248; Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları, Çizgi Kitabevi, Konya 2001, s. 69-70. 29 el-hüseynî, s. 69; Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011, s. 208; M. Altay Köymen, Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, İkinci İmparatorluk Devri, V, TTKY, Ankara 1991, s. 116. 30 el-bundarî, s. 146. el-hüseynî ve el-bundarî bu görüşmenin tarihini 521 olarak vermektedir. 31 Hamdullah Müstevfî, s. 454. Yazar Sultan ın kardeşi Mesud un 514 yılında Hamedan dışında onunla savaştığını ve mağlup olarak Gürgan a gittiğini bildirmektedir. İki kardeş arasındaki savaşın Hamedan

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 153 yukarıda bahsedilen azilden ötürü halen kırgınlık duyduğunu ve asi melike katıldığını düşünebiliriz. Fakat Hamdullah Müstevfî nin zikrettiği bu olay başka kaynaklarda kaydedilmemiş olup bazı kronolojik hataları da içermektedir. Zira Melik Mesud un Sultan Mahmud a karşı ikinci isyanı 525/1131 yılında olmuştur. Muhtemelen Hamdullah Müstevfî de bu seferi kastetmiş olmalıdır. Bazılarına göre ise Melik Mesud Sultan Sencer in emriyle, ağabeyi Mahmud a karşı taht mücadelesine girişmiş ve etrafında çok sayıda komutan ve asker toplanmıştı. Bunlar Horasan dan ayrılarak Emîr Şîrgîr in eski iktâlarından Sâve ye gittiler. Bu bölge Melik Tuğrul un atabeyliğinden ikinci kez azline kadar Emîr Şîrgîr in iktâları arasındaydı. Eğer azlinden sonra bu iktâlar elinden alınmadıysa Emîr Şîrgîr, bulunduğu burada Melik Mesud a katılmış olabilir. Bu haber Sultan Mahmud a ulaşınca endişelendi ve Hemedan a gitti. Fakat Kirmanşah a varınca, Melik Mesud gelip itaat arz edince Gence ve çevresi kendisine iktâ edildi 32. Eğer Emîr Şîrgîr in Melik Mesud un 525/1130-1131 yılındaki isyanına iştiraki doğru ise bu hadise aynı sıralarda Sultan Mahmud un veziri olan Dergüzinî nin onu ve oğlunu tutuklatıp öldürmesinin sebeplerinden birini teşkil ettiği söylenebilir. Sultan Mahmud Şevvâl 525/Ağustos-Eylül 1131 tarihinde Hemedan da öldü. Ölmeden önce Vezir Ebû l-kâsım Dergüzinî çekindiği bir grup emîr ve devlet erkânını onun nezdinde kötülemiş ve bunların tevkif edilip öldürülmeleri için onu ikna etmeyi başarmıştı. Bunlar arasında Azizüddîn (Eynuddevle) Ebû Nasr Ahmed b. Hâmid el-müstevfî, Emîr Ânûştegin Şîrgîr, Emîr-i Hâcib olan Şîrgîr in oğlu Ömer ve diğer bazı emîrler vardı. Azizüddin tevkif edilerek Tekrit de bulunan Mücâhidüddîn Bihrûz a gönderdi ve burada öldürüldü. Şîrgîr ve oğlu Şerefüddevle Ömer ise Cemaziyelâhir 525/Mayıs 1131 de öldürüldü 33. Bundarî, Sultan Mahmud un ölüm döşeğindeyken devamlı olarak Şîrgîr ve oğlunu benden uzaklaştırınız, bu ikisi beni öldürmek için üzerime kılıç çekiyorlar. 34 dediğini ifade ederek Emîr Şîrgîr ve oğlunun Vezir Dergüzinî nin teşvikiyle öldürüldüğünü belirtmektedir. Şîrgîr ve oğlu Emîr-i Hâcib Şerefuddevle Ömer in vezir Dergüzinî nin telkinleri sonucu öldürüldüğü daha sonra cereyan eden bazı olaylarla daha da netlik kazanmaktadır. dışında (Esedâbâd da) yapıldığı konusunda kaynaklarda bir paralellik var. Fakat öte yandan kaynaklar Melik Mesud un atabeyi Cüyûş Beg ile 514 te vuku bulan savaşta önce Melik Mesud un ardından da Cüyûş Beg in Sultan Mahmud un yanına gittiklerini ve Sultan Mahmud onları affettiklerini kaydetmektedir. Bunun için bkz. el- el-hüseynî, s. 68; İbnü l-esir, IX, 191-192; Bundarî, s. 126-127; Reşîdüddin Fazlallah, Camiü t-tevârih (Selçuklu Devleti), çev. Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş, Selenge Yay., İstanbul 2010, s. 193; Kayhan, Irak Selçukluları, s. 71-72; Alptekin, a. g. m., s. 295-296. 32 Melik Mesud un amcası Sultan Sencer den ayrılıp Sâve ye gidiş tarihi, Zilhicce 524/Kasım-Aralık 1130 olarak kaydedilmektedir. Bkz. İbnü l-cevzî, XVII, 263-264; İbnü l-esir, IX, 256; Sevim- Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 211; Faruk Sümer, Mes ud, İA, VII, 136. 33 İbnü l-esir, IX, 259; el-bundarî, s. 140; en-nüveyrî, XVII, 20; Muhammed Avfî, Lübâbü l-elbâb, nşr. Said Nefisi, Tahran 1335, s. 647; Sevim- Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 241; Daftary, İsmaililer, s. 509. 34 el-bundarî, s.146.

154 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N el-hüseynî, Rebiyulevvel 526/Şubat-Mart 1132 de Sultan Sencer in ikinci batı seferi sırasında Rey e gelişinin ikinci gününde Melik Tuğrul un huzuruna geldiğini, askerlerin ve Vezir Dergüzinî nin onu karşıladığını, bu sırada Dergüzinî nin onun önünde yaya yürüdüğü halde ona hürmet ve iltifat etmediğini belirterek bunun sebebi olarak da: Çünkü o, Atabeg Şîrgîr i ve oğlu Şerefüddevle Ömer i öldürmüştü 35 ifadelerini kullanmaktadır. Aynı bilgiyi el-bundarî de aktarmakta ve ilaveten Dergüzinî nin Melik Tuğrul un teveccühünü kazanmak için önceden elçi gönderdiğini söylemektedir. Elçi Zeynüddin Muzaffer in melikin huzuruna varıp vezirin hediyelerini takdim ettiğinde, onun hediyelere ehemmiyet vermediğini ve bilakis kederlendiğini bildirmekte; atabeyi Şîrgîr ve oğlu Şerefüddevle Ömer i hatırlayıp gözlerinin yaşlarla dolduğunu, duygulanarak bu günde onlar nerede? Eğer yaşamış olsalar idi, onlar bana, bu cemaatten daha faydalı olurlardı 36 dediğini yazmaktadır. Nüveyrî ise Vezir Ebu l-kasım Dergüzinî nin, Emîr Şîrgîr den korktuğundan dolayı onu öldürttüğünü söylemektedir 37. Bu kayıtlar Emîr Şîrgîr in, Dergüzinî tarafından öldüğünü göstermesinin yanı sıra Şîrgîr ve Melik Tuğrul arasındaki bağlılığı ve melikin ona olan sevgisini belirtmesi açısından da önemlidir. Vezir Dergüzinî nin Melik Tuğrul tarafından öldürülmesi esnasında yaşanan bir başka olay Şîrgîr in öldürülmesinde vezirin rolü konusunda kuşkuya yer bırakmamaktadır. Sultan Tuğrul, saltanat mücadelesinde uğradığı bütün başarısızlıkları vezirin kusurlu davranışlarına ve aldığı kötü tedbirlere bağlayarak vezirin asılmasını emretmişti. Dergüzinî asılmış, fakat boğazına geçirilen ip kopunca yere düşmüştü. Onun asılmasını izleyenler arasında Atabeg Şîrgîr in bir kölesi de bulunuyordu. Bu köle, efendisinin vezirin zulmüne maruz kaldığını biliyordu. İntikamını almak için kılıcını çekti ve Dergüzinî nin boynunu vurdu (Şevval 527/ Ağustos 1133). Bu arada vezirden kötülük görenler cesedini parçaladılar. Daha sonra da kafatasını Şîrgîr in oğluna götürdüler. Şîrgîr in oğlu babasının ve kardeşinin intikamını alabilmek için kafatasını köpeklere yalak yaptı 38. Bâtınîler, kendilerine karşı sefer düzenlemiş ve açıktan düşmanlık göstermiş neredeyse bütün emîrlere başarılı veya başarısız suikast teşebbüsünde bulunmuşlardır. Fakat ilginçtir ki kaynaklar Bâtınîlerin elinden birçok kalelerini almış, Alamut u uzun süre muhasara ederek fethin eşiğine getirmiş Emîr Şîrgîr e karşı herhangi bir suikastlarını kaydetmemektedir. Buna karşın Vezir Dergüzinî nin bir Batınî taraftarı olması ve atabeyin onun uğraşları sonucunda öldürülmesi göz önüne alınırsa, onun da Bâtınîlerin müdahalesiyle öldürüldüğünü söylemek yanlış olmasa gerektir. 35 el-hüseynî, s. 70; Piyadeoğlu, Atabegler, s. 118. 36 el-bundarî, s. 148. Ancak o, bu görüşmenin Rebiyulahir 526/Şubat-Mart 1132 de gerçekleştiğini belirtmektedir. 37 Nüveyrî, XVII, 20. 38 İbnü l-esir, IX, 269-270; el-hüseynî, s. 73; el-bundarî, s. 157-158; Ahmed b. Mahmud, s. 213; Sevim- Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 246.

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 155 Görüldüğü üzere Atabeg Şîrgîr, Sultan Muhammed Tapar devrinde özellikle Bâtınîlerle mücadele de çok faal rol oynamıştır. İbnü l-esir in Bâtınîlerle cihâd hususunda yetenek ve basiret sahibi bir kişi 39 olarak tanımladığı Şîrgîr in bu husustaki aktifliğine vurgu yapmaktadır. Onun bu çabasını takdir eden el-bundarî de Eğer sultanın ölüm hadisesi gerçekleşmeseydi, mezkûr kaleleri mutlaka fethederdi 40 diyerek onun hem Bâtınîler hem de Selçuklu tarihi için çok önemli sonuçlar doğuracak olan Alamut u almaya ne kadar yaklaşmış olduğunu göstermektedir. Bâtınîlerle mücadelesinin yanı sıra sahip olduğu meziyetler itibariyle de kaynaklarımızca övülmektedir. el-hüseynî Atabeg Şîrgîr i Merhum emîrlerin en müttâkisi ve zühdü takva cihetiyle hepsinin ileri geleni idi. 41 sözleriyle onu öteki Selçuklu emîrlerinden ayırmaktadır. el-bundarî ise Şîrgîr şiddetli, cesur, doğru giden ok, düşman için öldürücü bir zehir gibiydi. 42 demektedir. Atabeg Şîrgîr, sultanın ölümünden sonra yeni sultan nezdinde kendisi aleyhine yürütülen propaganda nedeniyle yönetimden uzaklaştırılmaya çalışılmıştı. Ancak cesaret ve ileri görüşlülüğü 43 sayesinde devlet idaresindeki etkinliğini bilhassa siyasî istikrarsızlık ve saltanat mücadeleleri vesilesiyle sürdürmeye devam etmiştir. Fakat görünen o ki, kendisine karşı oluşan havayı dağıtmaya muvaffak olamamıştır. Atabeg Şîrgîr, Sâve ve Âve de görev yaptığı süre içerisinde bir takım imar faaliyetleri de gerçekleştirmiştir. Melik Tuğrul un atabeyi olarak tayin edilip bölgeye gönderildiği yıl olan 504/1110-1111 de yapılan Sâve Cuma Camii nin minâresi büyük bir ihtimalle Sultan Muhammed in emriyle Emîr Şîrgîr tarafından inşa olunmuştur 44. Yine Hemedan-Rey yolu üzerinde stratejik bir konumu olan 45 ve aynı zamanda Horasan hacılarının geçiş güzergahı olan Sâve ve Âve arasında büyük bir köprü yaptırdı. Buna dair Zekeriya Kazvinî nin kaydı şöyledir: Âve ve Sâve arasında büyük bir nehir vardı, Atabeg Şîrgîr onun üzerine yetmiş kemerli ve yeryüzünde benzeri olmayan ilginç bir köprü inşa etti. Köprü ve Sâve arasındaki toprak (arazi) bataklık olduğu için yağmur yağdığı zaman yolcuların geçmesini engelliyordu, Atabeg yolcuların sıkıntı çekmeden geçmeleri için yaklaşık iki fersah boyunca taş döşedi. 46 Sâve 39 İbnü l-esir, IX, 169. 40 el-bundarî, s. 114. 41 el-hüseynî, s. 57 42 el-bundarî, 114. 43 İbnü l-esir, IX, 169. 44 Freya Stark, A Persian Inscription on the Minaret of Saveh, Geographical Journal, sayı:85/1, London 1935, s. 69; Repertoire Chronologique d Epigraphie Arabe, vol. 8, Et. Combe: J. Sauvaget-G. Wiet, Kahire 1937, s. 88. Minâre nin kitabesi şöyledir: Bismillâhi etâle Allahu bekâi mevlânâ Abdullah ve veliyyuhu ve hâliluhu İmâm [el-mustazhir B]illâh Emîru l-mu minin, Bismillâhi hazihi l-minâre [emere bi-binaeha es-sultan G]i[yas]u d-dünya ve d-dîn Ebû Şucâ Muhammed b. Melikşah sene 504, bi sa yi Mevlâ el-msh 45 W. Barthold, An Historical Geography of İran, Transl: Svat Soucek, New Jersey 1984, 128-129. 46 Zekeriya Kazvînî, Âsâru l-bilâd ve Ahbâru l-ibâd (Kosmographie), yay. Ferdinand Wüstenfeld, Göttingen, 1848, s. 188.

156 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N bölgesi üç su akıntısının oluşturduğu Kara-çay (Karasu) tarafından sulanmaktadır 47. Kazvinî nin burada sözünü ettiği köprü büyük bir ihtimalle bu akarsu üzerine kurulmuş olmalıdır. Bunun yanı sıra Atabeg Şîrgîr in şair Şerefeddin Şefruh a iltifat gösterdiği ve ona hamilik yaptığına dair rivayetler de bulunmaktadır 48. Şîrgîr gibi oğulları da devlet idaresinde önemli görevler deruhte etmişlerdir. Tam olarak kaç çocuğu olduğunu bilemiyoruz. Fakat kaynaklarda içlerinden ikisinin ismi zikredilmektedir. Bunlardan biri Şerefüddevle lakabıyla nitelenen Ömer adında idi. İbnü l-esir in kayıtlarından öldürüldüğü zamana kadar Sultan Mahmud un Emîr-i Hâcib i olduğu anlaşılmaktadır. Kendisine verilen Şerefüddevle lakabı da böyle önemli bir makamı işgal ettiğine işaret etmektedir. Şerefüddevle Ömer de babasıyla birlikte Cemaziyelâhir 525/Mayıs 1131 de öldürüldü 49. İkinci oğlu da Haydar b. Şîrgîr dir. Dergüzinî idam edildikten sonra kafatasını alıp köpeklere yalak yapan da büyük bir ihtimalle budur. Haydar b. Şîrgîr in de dönemin büyük emîrlerinden biri olduğu anlaşılıyor. Onun ismine ilk olarak Sultan Tuğrul ile Melik Mesud arasında 528/1134 yılında meydana gelen taht mücadelesinde rastlıyoruz. Buna göre, Melik Mesud yanında 6000 kişilik bir kuvvetle Rey üzerine yürüdü. Sultan Tuğrul un ise yanında yalnızca 3000 kişi vardı. İki taraf bir kaç kez savaştılar, neticede Sultan Tuğrul bozguna uğradı. Sultan Tuğrul yenilgiden sonra Taberistan a gitti. Burasının hâkimi Bâvendîler den Alâüddevle Ali, ona ve beraberindekilere çok ikramda bulundu. Sultan Tuğrul kışı (1133-1134) orada geçirdi; daha sonra Taberistan dan ayrılarak Hemedan a döndü. Bu sırada aralarında Aynüddevle Hârezmşah, Muhammed b. Şahmelik, Haydar b. Şîrgîr ve Sadüddevle Barankuş un da olduğu kendilerine ahalinin itaati olan büyük emirlerden bir grup gelip Sultan Tuğrul a katıldılar. Ayrıca Atabeg Mengübars da Bozaba kumandasında 2000 atlıyı sultanın yanına gönderdi. Bu suretle Sultan Tuğrul, kuvvetli bir duruma geldi. Bu sırada Melik Mesud, isyan etmiş olan yeğeni Davud u Ruyundiz kalesinde kuşatmakla meşguldü. İbnü l-esir, Melik Mesud un bu işle uğraşırken onun maiyetinde olan bazı emîrlerin Tuğrul un tarafına geçtiklerinden 50 söz ederken zikri geçen emirleri kastetmektedir. Buna göre de babasının Sultan Tuğrul ile 47 H. H. Scheader, Sâve, İslam Ansiklopedisi (İA), X, 253. Hamdullah Müstevfî (Nüzhetü l-kulûb, ing. çev. G. Le Strange, Leyden 1919, s. 66-67), Sâve ve Âve den bahsederken iki nehir zikretmektedir. Bunlardan biri Gevmâhâ (Kara-çay) diğeri de Muzdakân dır. Bunlardan büyük olanı Gavmâhâ dır. 48 Buna göre, Şair Şerefeddin, Emîr Şîrgîr öldürüldüğü zaman, gençlik ve şairlik çağındaydı ve onun tarafından himaye edildiği kaydedilmektedir. Ayrıca henüz çok genç olmasına rağmen kendisine meliku ş-şuârâ lakabını verdiği belirtilmektedir. Buna dair tartışmalar için bkz. Muhammed Avfî, s.645-647, 616. Tarih-i Guzide de (s. 736) Şerefeddin Şefruh un Sultan Arslan b. Tuğrul un muasırı olduğu yazılmaktadır. Bu konudaki ihtilaflar için de bkz. Muhammed Avfî, s. 616, 645-647. Ayrıntılı bilgi için bkz. Edward G. Browne, A Literary History of Persia from Firdewsi to Sa di, London 1906, s. 540. 49 Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 241. 50 İbnü l-esir, IX, 273.

P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N 157 olan yakınlıklarına rağmen Haydar b. Şîrgîr in Melik Mesud un taraftarları arasında olduğu ortaya çıkıyor. Musud un kuşatma ile meşgul olması, Sultan Tuğrul a harekete geçmek için iyi bir fırsat vermişti. Bu nedenle Mesud un üzerine yürüdü. İki ordu Kazvin yakınlarında birbirlerine yaklaşınca Tuğrul un kendi tarafına çektiği emirler, Mesud un yanından ayrıldılar. Böylece yanında az sayıda asker kalan Mesud, yenilgiye uğrayarak Bağdat a doğru çekildi (528 Ramazan ı sonları/ 15-24 Temmuz 1134) 51. Sultan Tuğrul da başkent Hemedan a gitti. Mesud un üzerine yeni bir sefer hazırlığı yapmakta iken 3 Muharrem 529/24 Ekim 1134 te vefat etti 52. Haydar b. Şîrgîr daha sonra Melik Mesud sultan olduktan sonra meydana gelen olaylarda karşımıza çıkmaktadır. Sultanın vefatına müteakiben Mesud çetin kış şartlarına rağmen Hemedan a gelip saltanat tahtına oturdu (Muharrem 529/ Ekim-Kasım 1134) ve emîrler de gelip ona itaatlerini bildirdiler. Bu emîrlerin arasında büyük bir ihtimalle Haydar b. Şîrgîr de vardı. Bu sırada Sultan Mesud un işlerini idame eden Barankuş (Yarınkuş) Bâzdâr idi. Aksungur el-ahmedilî öldürüldükten (1133) 53 sonra Barankuş (Yarınkuş) Bâzdâr, Mesud nezdinde rütbe ve itibar sahibi olmuştu 54. Sabık sultan Tuğrul un atabeyi Karasungur ise Azerbaycan da bulunuyordu. O da Azerbaycan askerleriyle sultanın huzuruna geldi. Atabeg Karasungur, Mesud un eşi olup Berkyaruk un kızı olan Zübeyde Hatun dan çekiniyordu. Bu bakımdan onun ile arasını düzeltmek ve kalbini kazanmak için Hatun a hediyeler gönderiyordu. Bu nedenle Hatun Karasungur u sultanın yanında yükseltti. Fakat gelişmeler Barankuş un hoşuna gitmedi ve sultana itaatten vazgeçti. Emîr-i Âhur Kızıl, Hemedan valisi Sungur b. Humartekin, Abdurrahman b. Toganyürek, Çavlı ve Haydar b. Şîrgîr gibi emîrler de ona uyarak askerleriyle Sultan Mesud un hizmetinden ayrıldılar. Daha sonra Dübeys b. Sadaka da bunlara katıldı. Asi komutanlar Halife Müsterşid ile haberleşerek onun hizmetine girmek istediklerini bildirdiler. Halife, Dübeys in onlarla birlikte olması nedeniyle bunun bir hile olabileceğini düşünerek kabul etmedi. Bunun üzerine asiler, Huzistan a giderek buranın hâkimi Porsuk b. Porsuk ile bir ittifak yaptılar 55. Diğer tarafta ise Hârezmşah ve Horasan dan Emîr Sabıkeddin Reşid Sultan Mesud un hizmetine girmişlerdi. Sultan bunlarla beraber harekete geçerek asi emirleri mağlup etti. Bunlardan bazıları esir düştüler. Karasungur esirlere şefaat edince sultan bunları affederek iktâlarında bıraktı. Barankuş ise kaçarak Bağdad a gitti 56. 51 el-hüseynî, s. 73; İbnü l-esir, IX, 273; el-bundarî, s. 158-159; Köymen, İkinci İmparatorluk, s. 240; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 246; Sümer, aynı madde, s. 137. 52 Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 247; Kayhan, Irak Selçukluları, s. 137. 53 el-hüseynî, s. 73; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 245. 54 el-bundarî, s. 162. 55 el-hüseynî, s. 74; el-bundarî, s. 162-163; İbnü l-cevzî, XVII, 293; Köymen, İkinci İmparatorluk, 240; Sevim-Merçil, Selçuklu Devletleri, s. 249; Sümer, aynı madde, s. 137. 56 el-hüseynî, s. 74-75; el-bundarî, s. 162-163; Ahmed b. Mahmud, s. 215.

158 P R O F. D R. E R D O Ğ A N M E R Ç İ L ' E A R M A Ğ A N Haydar b. Şîrgîr in, sultana esir düşüp Karasungur un çabalarıyla affedilen emîrler arasında mı olduğu yoksa Barankuş ile Bağdat a mı gittiğine dair kaynaklarda herhangi bir bilgi yoktur. Bu onun hakkında tespit edebildiğimiz son kayıttır. Haydar b. Şîrgîr in bundan sonraki akıbetini bilemiyoruz. İbnü l-esir in verdiği bilgilerden Barankuş un yalnız gitmediği yanında pek çok emîr ile Bağdat a gittiği anlaşılıyor 57. Bunu halifenin ordusunun Sultan Mesud karşısındaki savaş tertibatını anlatırken net olarak görebiliyoruz. Halife Müsterşid, Day Merg e gelip askerlerini savaş nizamına soktu. Sağ cenahta Barankuş Bâzdâr, Nuruddevle Sungur, Kızıl ve Porsuk b. Porsuk, sol cenahta Çavlı, Porsuk, Şarabsâlâr ve halifenin Emîr-i Ahur u vardı (10 Ramazan 529/24 Haziran 1135). Savaş başlamadan önce Sultan, halifenin yanında bulunan emîrlerin pek çoğuyla barışmış ve kendi tarafına çekmişti. Öyle ki, 15 bine ulaşan halife ordusunun sayısı kısa sürede 5 bine düşmüştü. Savaş sırasında halifenin sol cenahı da saf değiştirmişti 58. Filvaki, İbnü l-esir Barankuş ile birlik olup Sultan Mesud dan ayrılan emîrlerin isimlerini verirken Barankuş Bâzdâr, Kızıl Ahur, Hemedan valisi Sungur b. Humartekin, Abdurrahman b. Toganyürek ve değer bazı emîrler vardı 59 diyerek Çavlı ve Haydar b. Şîrgîr in ismini zikretmemektedir. el-bundarî ise bunlara Çavlı ve Haydar b. Şîrgîr i de ilave etmektedir. Yukarıda da yazdığımız gibi İbnü l-esir daha önce ismini verdiği emîrlerin tamamını, Çavlı dâhil, halifenin ordusu içerisinde var olduklarını anlatmaktadır. Bu durumda Haydar b. Şîrgîr in de halife ordusunun saflarında olduğu ihtimali de kuvvetlenmektedir. Atabeg Ânûştegin Şîrgîr ve ailesine dair bu çalışmamız Selçukluların Batınîlerle yapmış oldukları mücadele ve bunun nasıl akim kaldığının sebeplerini görmemiz açısından önemli ipuçları sunduğu gibi bunun devlet idaresine yansımasını görmemiz açısından da önemlidir. Selçuklu iktidarının parçalandığı bir dönemde gerçekleşen meliklerinin saltanat mücadelelerinde, atabeglerin ve emîrlerin ne kadar etkin bir rol oynadıkları da ortaya çıkmaktadır. Bu da aslında iktidar mücadelesinde hanedan mensuplarının veraset haklarından ziyade emîrlerin ve devlet adamlarının tahrik siyasetlerinin daha fazla ön plana çıktığının göstergesidir. Irak Selçuklu devletinin merkezî otoritesi çevresinde cereyan eden çekişmelerin devleti nasıl zayıflattığını ve ortaya çıkan otorite boşluğundan istifadeyle içeride Batınîlerin ve dışarıda da Abbasî halifelerinin, bağlı devlet ve emîrlerin bundan nasıl yararlanmaya çalıştıklarını takip edebilmek açısından da ayrıca önemlidir. 57 İbnü l-esir, IX, 281-282. 58 İbnü l-esir, IX, 281-283; İbnü l-cevzî, XVII, 294. Bu savaşı ilginç kılan bir diğer husus ise yalnızca beş kişinin ölmüş olmasıdır. 59 İbnü l-esir (IX, 281), Sungur un Hemedan valisi olduğunu söylemesine rağmen el-bundarî (s. 162) ve el-hüseynî (s. 76-77) onun Zencân hâkimi olduğunu yazmaktadırlar. Eğer bu doğruysa Emîr Şîrgîr den sonra iktâları ona verilmiştir.