ODA BÜLTENI BULETINI I ODËS

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 1 ODA BÜLTENI BULETINI I ODËS Eylül Ekim / Shtator Tetor 2013 Sayı / Numri 3 LİMAK tarafından Aeroports de Lyon ortaklığında Uluslar arası Adem Jashari havalimanı açıldı Me koncesion koncorcumit Turko-Francez Limak Aeroport de Lyon u përurua Aeroporti Internacional Adem Jashari Kosova ile Türkiye Arasında Serbest Ticaret Anlaşması İmzalandı U Nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në mes të Kosovës dhe Turqisë Kosova da Sağlık Sektörü Sektori i Shëndetësisë në Kosovë

2 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Içindekiler Përmbajtja Başlarken / Parathënie Dünya için Hazırız / Të Gatshëm për Botën Ekonomi Haberleri / Lajme nga Ekonomia Analiz / Analizë Reportaj / Reportazhi Odadan Haberler / Lajme nga Oda Şirketlerden Haberler / Lajme nga Kompanitë Şirket tanitimi KONAK / Promovimi i Kompanisë KONAK 3 4 7 15 21 30 32 36 Oda Bülteni /Buletini i Odës Kosova Türkiye Ticaret Odasının yayın organı. İki ayda bir yayınlanır Është botim i Odës Tregtare Kosovaro Turke. Publikohet një herë në dy muaj. Kosova Türkiye Ticaret Odası adına imtiyaz sahibi / Oda Tregtare Kosovaro Turke : Başkan Vekili / z.kryetar : Ahmet Mithat Milli Yayın Koordinatörü / Koordinator i Publikimit: Esin Muzbeg Redaktör / Redaktor: Arta Fejzullahu Bu bülten Kosova Türkiye Ticaret Odası İdaresi tarafından Yayın Kurulu koordinasyonunda hazırlanmaktadır. Ky buletin me anë të koordinimit të Redaksisë përgaditet nga Administrata e Odës Tregtare Kosovaro Turke. Yayın Kurulu KTTO-nun İcra Kurulu Üyelerinden oluşur: Redaksia përbëhet nga Antarët e Këshillit Ekzekutiv të OTKT-së: Ahmet Mithat Milli z. Kryetar Ayhan Demirkıran Nënkryetar Ercan Gürelli - Antarë Orkun Mungan Antarë Gökhan Hacıibrahimoğlu Antarë Mustafa Erdem Antarë Ali Hocaoğlu Antarë Bültende aktarılan ekonomi haberleri, şirket haberleri ve yorumlar Odanın görüşünü temsil etmez. Kaynak gösterilerek alıntı yapılır. Lajmet ekonomike, lajme nga kompanitë dhe komentet e vendosura në buletin nuk përfaqësojnë vlerësimet dhe pikëpamjet e Odës. Mund të përdoren citime duke u deklaruar burimi prej nga është marrë. Mizanpaj ve Yayın / Dizajni dhe Botimi: ASHA Sh.p.k. Yayın tarihi / Data e botimit: 4/11/2013 Yıl /Viti 1, Sayı /Numri 3. (Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013) Adresa: Imzot Nike Prella No 42 Ulpianë Prishtinë KOSOVË Tel: + 381 38 550 100 www.kt-to.org info@kt-to.org Türkçe / Shqip

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 3 Baslarken... Parathënie Kosova Türkiye Ticaret Odası, iki ülke arası ekonomik ilişkilerin sivil kanadında bir destekleyici unsur olarak hizmetlerinin 5. Yılını geride bıraktı. Kosova ile Türkiye arasında hem ticaret hem de yatırım ilişkilerinin daha da geliştirilmesi ile Odamızın kurumsal kapasitesinin, hizmetlerinin ve gücünün de gelişeceğini temenni etmekteyiz. Të nderuar anëtarë, të respektuar biznesmenë, Değerli üyeler, Sevgili işadamları, Kosova Türkiye Ticaret Odasının hazırladığı bültenin yeni sayısı vesilesiyle hepinize Merhaba diyorum. Bültenlerimizde, ülkedeki ekonomik gelişmeler ve üyelerimizden haberlerin yanı sıra bir sektöre eğilmeyi de uygun gördük. Bu sayımızın ana temalarından biri sağlık sektörü olacak. Temel veriler ekseninde sağlık sektörü hakkında bir değerlendirmede bulunduktan sonra, sektörde faaliyet gösteren üyelerimizle yaptığımız röportajı paylaşacağız. Bir yandan sağlık sektöründeki gelişmeleri yakından takip etme fırsatı bulurken, öte yandan engellerle de yüzleşmiş olacağız. Üyelerimizin tanıtıldığı bölümde ise bu sayımızda Pristina Stars projesini tamamlayan KONAK inşaata yer verdik. Kosova ile Türkiye arasında iyi seyreden siyasi ve ekonomik ilişkiler önemli bir anlaşma ile daha taçlandı. Malumunuz 27 Eylül 2013 tarihinde Ankara da Serbest Ticaret Anlaşması imzalandı. Bu anlaşmanın iki ülkenin ekonomilerine getireceği faydaların büyük olacağı kanaatindeyiz. Anlaşmanın adında ticaret in vurgulanmasına rağmen, ticaretin yanı sıra yatırım ilişkilerini de geliştireceğini düşünmekteyiz. Bu anlaşma ile Türkiye 2 Milyonluk bir Pazara açılırken, Kosova ise 80 Milyonluk bir pazara açılmaktadır. Kosova daki başta ucuz iş gücü olmak üzere, teşvik politikaları ve reformlarla daha da iyileştirileceğini düşündüğümüz yatırım ortamı sayesinde yabancı yatırımcıların dikkatini çekmesi beklenmektedir. Başta Türk olmak üzere yabancı yatırımcılar için bölgede üretip Avrupa ve Türkiye Pazarlarına ulaşım cazip bir hale gelebilecektir. Me rastin e përgaditjes së buletinit të ri nga Oda Tregtare Kosovare Turke dua të ju Përshëndes të gjithëve. Përveq lajmeve nga zhvillimet ekonomike dhe tregtare të vendit, në këtë buletin vendosëm të prekim një sektor specifik. Në këtë buletin një prej temave kryesore do të jetë sektori i shëndetësisë. Pasi të japim disa vlerësime mbi të dhënat themelore rreth boshtit të sektorit të shëndetësisë, do të shkëmbejmë reportazhin e realizuar me anëtarët tanë të cilët janë aktiv në këtë sektor. Në njërën anë duke pasur mundësinë të ndjekim zhvillimet në sektorin e shëndetësisë në anën tjetër do të ballafaqohemi edhe me pengesat në sektor. Në këtë buletin në pjesën e njoftimit të një anëtari tonë kemi përfshirë ndërtimtarinë KONAK me projektin e saj të fundit Pristina Stars. Marrëdhëniet e mira politike dhe ekonomike midis Kosovës dhe Turqisë u kurorëzuan me një marrëveshje mjaft të madhe dhe të rëndësishme. E dini që me datën 27 Shtator 2013 u nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në Ankara. Besojmë se kjo marrëveshje do ti sjellë përfitime të mëdha ekonomike Kosovës dhe Turqisë. Edhe pse në marrëveshje thekson termi Tregti përveq tregtisë mendojmë se edhe në aspektin e marrëdhënjeve investuese do të kemi zhvillim te hovshëm. Me këtë marrëveshje Turqia hapet tek një tregti me vlerë 2 milion, dhe Kosova në një tregti me vlerë rreth 80 milion. Duke përfshirë fuqinë e lirë të punës në Kosovë së bashku me mjedisin e përmirësuar me politika dhe reforma inkurajuese pritet nxitja dhe tërheqja e vëmedjes së investitorëve të huaj. Prodhimi në Kosovë sidomos për investitorët e huaj duke përfshirë edhe investitorët turk paraqet një treg tërheqës ku transporti në Evropë dhe Turqi do të jetë shumë më i favorshëm. Oda Tregtare Kosovare Turke me rolin e saj mbështetës në krahun civil të marrëdhënjeve ekonomike midis dy vendeve la pas 5. vjetorin e saj të shërbimeve në këtë drejtim. Në mënyrë të zhvillimit dhe fuqizimit të tregtisë dhe marrëdhënjeve investuese në mes të Kosovës dhe Turqisë uroj dhe dëshiroj zhvillimin e Odës tonë në aspektin e kapacitetit institucional, shërbyes dhe fuqisë edhe më tutje. Saygılarımla, / Me respekt, Ahmet Mithat MİLLİ Başkan V. / Kryetar z. Türkçe Shqip

4 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Dünya için Haziriz Të Gatshëm për Botën Üç ülke başbakanının katıldığı görkemli bir törenle uluslar arası Adem Jashari havalimanı açıldı U Përurua Aeroporti Internacional Adem Jashari me një Ceremoni Solemne me Pjesëmarrjen e Tre Kryeministrave Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Kosova Başbakanı Hashim Thaçi ve Arnavutluk Başbakanı Edi Rama nın yanı sıra çok sayıda bakan, milletvekili, bürokrat ve işadamının katılımı ile Uluslar arası Adem Jashari Havalimanının açılış töreni gerçekleşti. 23 Ekim 2013 LİMAK tarafından Aeroports de Lyon ortaklığında, Kosova devletinden yap işlet devret modeli ile alınan ve 20 yıl boyunca işletilecek olan havalimanının yeni terminali açıldı. 42.000 metre kare büyüklüğündeki yeni havalimanı için 130 milyon yatırım yapıldı. LİMAK bu dev proje için görkemli bir organizasyon tertip etti. Açılışa 2000 e yakın kişi katıldı. Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Kosova da kendini evinde gibi hissettiğini dile getirerek, Türkiye ile Kosova arasındaki tarihi dostluk ve kardeşlik ilişkisine vurgu yaptı. Balkanların en büyük ve en modern havalimanının inşa edildiğine dikkat çeken Erdoğan, başta LİMAK olmak üzere emeği geçen herkese teşekkür etti. Erdoğan Türkiye Kosova nın bağımsız bir devlet olarak varlığını ilk tanıyan ülkelerdendir. Aynı şekilde Türkiye, Kosova nın imarı, Kosova nın kalkınması için her türlü desteği sağlamıştır, U realizua inagurimi i Aeroportit Internacional Adem Jashari me një ceremoni solemne me pjesëmarrjen e Kryeministrit të Turqisë Recep Tayyip Erdoğan, Kryeministrit të Kosovës Hashim Thaqi dhe ai i Shqipërisë Edi Rama. Në këtë ceremoni ishin të pranishëm edhe shumë ministra, deputetë, burokratë dhe biznesmenë. 23 Tetor 2013 Realizohet hapja e terminalit të ri të aeroportit, e dhënë nga qeveria e Kosovës me koncesion koncorcumit Turko- Françez Limak Aeroport de Lyon për periudhën 20 vjeçare sipas modelit ndërto-opero-transfero. Për terminalin e ri me sipërfaqe prej 42.000 m2 janë investuar rreth 130 millionë. Për këtë projekt gjigand LIMAK realizoi një organizim madhështor dhe të shkëlqyer ku morrën pjesë rreth 2000 njerëz në ceremoninë e inagurimit. Kryeministri i Turqisë Recep Tayyip Erdoğan duke u shprehur se ndjehet si në shtëpi në Kosovë, gjatë fjalimit të tij theksoi miqësinë historike dhe marrëdhëniet vëllazërore në mes të Turqisë dhe Kosovës. Erdoğan falënderoi kryesisht LIMAK un dhe të gjithë ata që kontribuan në realizimin dhe ndërtimin e aeroportit më të madh dhe më modern në ballkan. Erdoğan tha se: Turqia është një prej shteteve të para e cila e njofti prezencën

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 5 Devam Vazhdim Dünya için Haziriz Të Gatshëm për Botën sağlamaya da devam edecektir. Zira Kosova bizim için ortak bir tarihi, ortak bir kültürü paylaştığımız kardeş bir ülkedir diye konuştu. Türkiye özel sektörünün Kosova da başta altyapı, üretim, sağlık, eğitim, bankacılık, sigortacılık, gıda inşaat, tekstil olmak üzere pek çok alanda başarılı yatırımları var. Bu yatırımların bugünkü değeri 335 Milyon ya ulaşmıştır. Buna ilaveten Türk müteahhitlik sektörünün Kosova ya toplam yatırımı ise yaklaşık 800 Milyon değerine ulaşmış durumdadır. Bu yatırımlarla Kosova da binlerce kişiye istihdam sağlanmaktadır. Dünyada örnek gösterilen Türkiye firmalarının Kosova daki yatırımlarının daha da artmasını, Türkiye ve Kosova firmaları arasında daha güçlü ortaklıklar kurulmasını temenni ediyor, bunu da her fırsatta teşvik ediyoruz ve destekliyoruz diye konuştu. Öte yandan Kosova Başbakanı Hashim Thaçi, dostlarının Avrupalı bir Kosova nın modern havaalanına iniş yapıp buraya gelmelerinden dolayı büyük bir mutluluk duyduğunu ifade etti. Thaçi ayrıca Biz bağımsızlığımızı ilan etme hazırlıkları içinde iken telefon edip Türkiye nin tanıma kararının hazır olduğunu söyleyen Sayın Erdoğan ile bir arada olmaktan dolayı onur duyuyorum diye konuştu. Başbakan Thaçi altyapısı mükemmel böylesi bir havalimanını görmenin kendilerini ve gelecek nesilleri umutlandırdığını ifade ederek, kendinin gençlik dönemlerinde böyle imkanların maalesef kapalı olduğunu kaydetti. Thaçi, bu havalimanının Kosova için ekonomik olarak büyük bir öneme sahip olduğunu ifade ederek, modern altyapısı ve 100 Milyon nun üzerindeki yatırımı ile bu havalimanının Kosova yı dünyaya bağladığını söyledi. Thaçi, Kosova bir yandan dünya için hazır olurken, dünya da Kosova yı kabul etmeye hazır oluyor diye konuştu. Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ise Thaçi nin bu törene davetinden ve bu vesileyle dost ve kardeş ülkelerin başbakanları ile bir araya gelmekten dolayı mutluluk duyduğunu ifade etti. Rama, diğer konuşmacıların da vurguladığı gibi halk kahramanı Adem Jashari nin isminin seçilmesinin çok isabetli olduğuna dikkat çekti. Öte yandan LİMAK ın Başkanı Nihat Özdemir, bu projede emeği geçen herkese teşekkür ederek Kosova ya her alanda şans diledi. Özdemir, bu havalimanının Kosova için bir dünya bağlantısı olmasını umut ettiklerini belirtti. Adem Jashari Priştine Uluslararası Havalimanının ihalesini Türk- Fransız ortaklığı olan Limak Aeroport de Lyon 2010 yılında 20 yıllık süre ile devraldı. Terminal alanı 42 bin metrekare alana sahip olup yaklaşık 130 milyon ya mâl oldu. Kamu Özel Ortaklığı Anlaşmasıyla alınan ihaleye göre terminalin 27 bin metrekare olması gerekirken Limak bunu ikiye katlayarak 42 bin metrekare ve yolcuların geçiş yapacağı 3 körük ve 4 bağlantıyı kapsayacak şekilde projeyi büyüterek inşa etti. e Kosovës si një shtet të Pavarur. Gjithështu, Turqia ka dhënë të gjitha llojet e mbështetjes së saj në rindërtimin dhe zhvillimin e Kosovës dhe do të vazhdoje të jap mbështetjen e saj sepse për ne Kosova është një shtet vëlla që ndajmë një histori dhe kulturë të përbashkët. Sektori privat i Turqisë në Kosovë veçanërisht në infrastrukturë, prodhim, shëndetësi, arsimim, banka, sigurime, ushqim, ndërtimtari, tekstil dhe në shumë fusha të tjera ka investime të suksesshme. Vlera aktuale e e këtyre investimeve ka arritur rreth 335 millionë. Përveç kësaj, sektori i ndërtimtarisë turke në Kosovë ka arritur vlerën e investimit rreth 800 milionë. Me këto investime sigurohet punësim për mijëra njerëz në Kosovë. Shpresojmë që firmat turke që ceken si shembull për boten ti rrisin investimet e tyre në Kosovë dhe të krijojnë partneritete më të fuqishme me firmat kosovare, të cilën e mbështesim dhe e inkurajojmë në çdo rast. Në anën tjetër, Kryeministri i Kosovës Hashim Thaçi shprehu kënaqësinë e tij me ardhjen e miqëve të tij në aeroportin modern në Kosoven Evropiane. Gjithëashtu Thaqi theksoi se: Unë jam i nderuar të jem këtu së bashku me z.erdoğan i cili kur ne ishim në përgaditje të shpalljes së Pavaresisë së Kosovës ai më telefonoi dhe më tha se Turqia kishte gati vendimin që ta njohë Pavaresinë e Kosovës. Kryeministri Thaçi tha se një aeroport me një infrastrukturë të tillë të shkëlqyeshme e bën jo vetëm atë por edhe brezat e ardhshëm që të ndihen të shpresuar për të ardhmen dhe theksoi se në kohën e tij fatkeqësisht mundësitë ishin të mbyllura. Ky aeroport ka një rëndësi të madhe për ekonominë e Kosovës dhe me një bazë të fortë moderne dhe me një investim mbi 100 millionë, ky aeroport lidh Kosovën me botën. Në njërën anë Kosova e gatshme për botën, në anën tjetër bota e gatshme për të pranuar Kosovën. Kryeministri i Shqipërise Edi Rama shprehi kënaqesinë e ftesës së ceremonisë nga z.thaqi dhe me këtë rast takimin me kryeministrat e shteteve mike dhe vëllazërore. Rama gjithëashtu theksoi dhe tërhoqi vëmendjen se sa e saktë dhe me vend ishte zgjedhja e emrit të heroit të popullit Adem Jashari. Në anën tjetër Kryetari i LIMAK ut z.nihat Özdemir duke iu falënderuar të gjithëve që kontribuan në këtë projekt Kosovës i uroi fat në çdo sferë. Özdemir theksoi se shpresojnë që ky aeroport për Kosovën të jetë lidhje me botën. Tenderin e aeroportit internacional të Prishtinës Adem Jashari e morri partneriteti turko-françez Limak Aeroport de Lyon në vitin 2010 për periudhën kohore 20 vjeçare. Për terminalin e ri me sipërfaqe prej 42.000 m2 janë investuar rreth 130 millionë. Sipas tenderit të fituar nga Marrëveshja e Partneritetit Publik- Privat, sipërfaqja e të cilës ishte parashikuar të ishte 27.000 m2 LIMAK u këtë sipërfaqe e dyfishoi duke e bërë 42.000 m2 dhe duke përfshirë këtu edhe urat ndërlidhëse për udhëtarë nga 3 në 4. Türkçe Shqip

6 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Devam Vazhdim Dünya için Haziriz Të Gatshëm për Botën Erdoğan, Prizren de halka hitap etti Erdoğan ju drejtua njerëzve në Prizren Havalimanı açılışının ardından 3 Başbakan ve heyetleri Prizren e hareket etti. Prizren de de halka hitap eden liderler kardeşlik mesajları verdi. Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Hepimiz ortak bir tarihin, ortak bir kültürün, ortak bir medeniyetin, birbirine dost, birbirine akraba, birbirine kardeş olduğu bir yapının insanlarıyız. Unutmayın, Türkiye Kosova dır, Kosova Türkiye dir diye konuştu. Erdoğan konuşmasında şu ifadelere yer verdi: Biz bu bölgede, bu güzel bölgede Balkanlar ın tamamında, barışın, dostluğun, huzur ve istikrarın, dayanışma ve kardeşliğin egemen olmasını istiyoruz. Farklılıkların, bir zenginlik olarak görülmesini, farklılıkların bir renklilik olarak görülmesini, herkesin birbirine hoşgörü gösterip ortak hedeflere yürümesini arzuluyoruz. Geçmiş, artık geride kalmıştır. Biz geçmişe değil geleceğe bakacağız. Bugün Kosova da bir büyük havalimanının terminal binasının açılışını yaptıklarını anımsatan Erdoğan, yıllık 5 milyon yolcu kapasiteli bu havalimanıyla artık yeni bir Kosvova nın inşa edildiğini vurguladı. Erdoğan ayrıca önümüzdeki ay açılacak olan otoyol için de hayırlı olsun dileklerinde bulundu. Kosova Başbakanı Hashim Thaçi Prizren belediyesinin organizasyonunda düzenlenen törende Türkiye ile ilişkilerin mükemmel olduğuna dikkat çekerek desteklerinden dolayı Türk Başbakanı Erdoğan a teşekkür etti. Thaçi, iktidarları döneminde yeni otoyolları ve havalimanı inşa ettiklerini belirterek, Avrupai bir Kosova nın inşa edildiğine vurgu yaptı. Arnavutluk Başbakanı Edi Rama ise Prizren in Kosova gibi ayrılmaz ve bölünmez bir yer olduğunu söyleyerek, Prizren in sadece halkların birbiri ile karıştığı ve kaynaştığı bir şehir değil, aynı zamanda kültürlerin ve mimari yapıların da birbirine yakın durduğu bir yer olması nedeniyle tarihsel ve kültürel değere sahip olduğunu kaydetti. Prizren ziyaretinin ardından ikili görüşmeler için Priştine ye geçen Başbakan Erdoğan, Kosovalı mevkidaşı Thaçi tarafından verilen çalışma yemeğinin ardından Türkiye ye döndü. Pas hapjes së aeroportit tre Kryeministrat dhe delegacionet e tyre morën rrugën për në Prizren. Liderët të cilët ju drejtuan popullit në Prizren dhanë mesazhe vëllazërore. Kryeministri Recep Tayyip Erdoğan në fjalimin e tij shprehi këto fjalë, Ne të gjithë jemi njerëz të strukturës së një historie të përbashkët, një kulture të përbashkët, një qytetërimi të përbashkët, jemi mik me njëri-tjetrin dhe kemi lidhje të ngushta dhe vëllazërore me njëri tjetrin. Erdoğan fjalimit të tij i shtoi edhe këto fjalë: Ne në këtë rajon, në këtë rajon të bukur në gjithë ballkanin dëshirojmë që paqja, miqësia, stabiliteti, solidariteti dhe vëllazëria të dominojë. Dëshirojmë që të ecim drejt rrugës së qëllimeve të përbashkëta ku dallimet shihen si pasuri ku të gjithë kanë dhe tregojnë tolerancë ndaj njëri tjetrit. E kaluara ka mbetur mbrapa. Ne do të shikojmë të ardhmen e jo të kaluarën. Duke kujtuar sot hapjen e ndërtesës së terminalit të aeroportit të madh të Kosovës Erdoğan theksoi se ky aeroport me një kapacitet vjetor me 5 millionë pasangjerë tani ndërtohet një Kosovë e re. Erdoğan gjithëashtu uroi fat edhe për hapjen e autostradës e cila do të realizohet në muajin e ardhshëm. Kryeministri i Kosovës Hashim Thaqi në ceremoninë e organizuar nga komuna e Prizrenit i falënderoi shumë Kryeministrit të Turqisë për mbështetjet e tyre dhe theksoi se marrëdhënjet në mes të Kosovës dhe Turqisë janë të shkëlqyera. Thaçi theksoi se gjatë periudhës së tyre në pushtet kishin ndërtuar një Kosovë Evropiane ku në mes të ndërtimeve të tyre ishin autostrada dhe aeroporti. Kryeministri i Shqipërisë Edi Rama gjatë fjalimit të tij në Prizren duke theksuar se Prizreni ashtu si Kosova është një vend integral dhe i pandashëm, shtoi se Prizreni nuk është vetëm një vend ku pupujt janë përzier por është një vend ku ka një vlerë të rëndësishme historike dhe kulturore ku shumë struktura kulturore dhe arkitekturale qëndrojnë pranë njëra tjetrës. Pas vizitës në Prizren, për bisedime dypalëshe dhe dhënjes së drekës së punës nga homologu i tij z.thaqi z.erdoğan dhe delegacioni kaloi në Prishtinë. Pas bisedimeve dhe drekës z.erdoğan u kthye për në Turqi. Türkçe Shqip

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 7 Ekonomi Haberleri Lajme nga Ekonomia Kosova ile Türkiye Arasında Serbest Ticaret Anlaşması İmzalandı U Nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë së Lirë në mes të Kosovës dhe Turqisë 27 Eylül 2013 Cuma Günü Ankara da T.C. Ekonomi Bakanı Sayın Zafer Çağlayan ile Kosova Sanayi ve Ticaret Bakanı sayın Mimoza Kusari Lila tarafından Kosova ile Türkiye arasında Serbest Ticaret Anlaşması (STA) imzalandı. Kosova ile Türkiye arasında bir yıldan bu yana yürütülen Serbest Ticaret Anlaşması (STA) müzakereleri sona ermiş ve Kosova tarihinde Serbest Ticaret anlamında Kosova Hükümeti tarafından imzalan ilk anlaşma olarak yerini almıştır. Kosova ve Türkiye arasında imzalan Serbest Ticaret Anlaşmasının iki ülkenin yararına olacağını söyleyen Sanayi ve Ticaret Bakanı sayın Mimoza Kusari Lila anlaşma sayesinde iş hacmi artacak ve yabancı yatırımcı teşviki gerçekleşmiş olacaktır diye konuştu. Kusari ye göre böyle bir durum iş gelişimine yardımcı olacağından dolayı Kosova devletine ve halkına birçok avantaj sağlayacak. Türkiye Ekonomi Bakanı sayın Zafer Çağlayan iki ülkenin ekonomik ilişkilerine olumlu etki yaratacak olan bu anlaşma ile iki kardeş ülke olarak Kosova ve Türkiye arasında ekonomik işbirliğinin her geçen gün daha fazla güçlendiğine dikkat çekti. Kosova ile Türkiye arasında bir yıldan bu yana yürütülen Serbest Ticaret Anlaşması (STA) müzakereleri sona ermiş ve Kosova tarihinde Serbest Ticaret anlamında Kosova Hükümeti tarafından imzalan ilk anlaşma olarak yerini almıştır. Në Ankara me datën 27 Shtator 2013 u nënshkrua Marrëveshja e Tregtisë së Lire (MTL) në mes të Kosovës dhe Turqisë nga Ministri i Ekonomisë së Republikës së Turqisë z. Zafer Çağlayan dhe Ministres së Industrisë dhe Tregtisë së Kosovës znj. Mimoza Kusari Lila. Marrëveshja e Tregtisë së Lirë midis dy shteteve përfundoi pas bisedimeve një vjeçare, duke zënë një vend të rëndësishëm në historinë Kosovare si marrëveshja e parë e realizuar nga Qeveria e Kosovës në aspektin e tregtisë së lirë. Ministrja e Industrisë dhe Tregtisë znj. Mimoza Kusari Lila theksoi se nënshkrimi i Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë do ti sjell përfitime të mëdha të dy vendeve dhe njëkohësisht do të rrisë jo vetëm vëllimin e punësimit por edhe do të inkurajojë realizimin e investimeve të huaja. Sipas Kusarit për shkak se një situatë e tillë do të ndihmojë në zhvillimin e biznesit kjo marrëveshje gjithëashtu do të sigurojë edhe avantazhe të shumta qeverisë dhe popullsisë së Kosovës. Ministri i Ekonomisë së Republikës së Turqisë z. Zafer Çağlayan tërhoqi vëmendjen se kjo marrëveshje do të ndikojë pozitivisht në marrëdhënjet ekonomike midis dy shteteve, ku edhe bashkëpunimet ekonomike midis Kosovës dhe Turqisë do të fuqizohen dhe po bëhen edhe më të forta dita ditës. Marrëveshja e Tregtisë së Lirë midis dy shteteve përfundoi pas bisedimeve një vjeçare, duke zënë një vend të rëndësishëm në historinë Kosovare si marrëveshja e parë e realizuar nga Qeveria e Kosovës në aspektin e tregtisë së lirë. Türkçe Shqip

8 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia İki ülke arasında imzalan anlaşmanın etkileri neler: İlk olarak iki ülke arasında gerçekleştirilen anlaşma sayesinde ticaret hacminde artış sağlanmış olacaktır ve artan ihracat rakamı üzerinden alınan KDV geliri artacağından, düşen ya da kaldırılan gümrük vergisi nedeni ile bütçe gelirlerinde bir azalma meydana gelmeyecektir, Kosova pazarındaki Türk ürünlerinde %10 luk gümrük vergisinin bazı ürünlerde kademeli dahi olsa kaldırılmasından dolayı hem Türk yatırımcının Kosova ya gelmesi teşvik edilecek hem de Kosova lı tüketici %10 oranında daha ucuz mal tüketecektir. Bunun ise Kosovalı ailelerin bütçelerine olumlu yansımaları olacaktır, Türkiye den daha fazla Doğrudan Yatırım gelecektir. Ayrıca, Türk ihracatçıları hâlihazırda Orta Avrupa Serbest Ticaret Anlaşması (CEFTA) çerçevesinde Kosova pazarına gümrük vergisiz giriş imkânına sahip olan Arnavutluk, Makedonya, Sırbistan, Bosna ve Hersek, Moldova ve Karadağ ihracatçıları ile eşit koşullarda rekabet edebilecektir, Daha fazla Doğrudan Yatırım ile Kosova da üretim ve istihdam artacaktır, Doğrudan Yatırımlar ile Know-How Bilgi ve Teknoloji transferi gerçekleştirilecektir, Know-How Bilgi ve Teknoloji transferi Kosova rekabet gücünü artıracaktır, Artan üretim ve rekabet gücüyle Kosova ihracatını geliştirecektir, Üretimin ve İhracatın artması ile Kosova ekonomisi büyüyecektir. Anlaşmanın faydaları arasında ortak ve serbest pazarların büyümesi olarak değerlendirilebilir. STA ile Türkiye Kosova pazarına gümrüksüz ulaşırken, Kosova da Türkiye nin 80 milyonluk bir pazarına serbestçe ulaşabilecek. Dolayısıyla Kosova nın üretim üssü olması için bir cazibe alanı yaratılmış olacaktır. Unutulmamalıdır ki Türkiye tarafından diğer ülkelere bazı tarım ürünlerinde %47 lik bir gümrük tarifesi uygulanmaktadır halbuki Kosova Türkiye arasında İmzalanan bu özel anlaşma sayesinde Kosova ya uygulanan gümrük tarifesi %0 lık. Diğer taraftan, Ekonomi Bakanlığı kaynaklarına dayanarak Kosova ve Türkiye arasında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması nın (STA) hemen ardından iki ülke arasında varılan mutabakat çerçevesinde, en kısa zamanda hizmet ticareti müzakerelerine de başlanacaktır. Cilat janë efektet e marrëveshjes së nënshkruar midis dy shteteve: Së pari me këtë marrëveshje të nënshkruar midis dy shteteve do të ketë rritje në vëllimin e punësimit. Njëkohësisht për arsye të rritjes së numrit të eksportit do të rritet edhe e ardhura e TVSH së dhe për shkak të zvogëlimit apo eliminimit të tatimit doganor nuk do të ketë ndonjë reduktim mbi të ardhurat buxhetore. Për arsye të eliminimit të 10% të tatimit doganor, edhe pse gradualisht, të produkteve turke në tregun kosovar, kjo situatë do të inkurajojë ardhjen e investitorit turk në Kosovë, ku konsumuesi kosovar do të ketë mundësinë të konsumojë produktin me çmim më pak se 10%. Kjo do të reflektohet pozitivisht në buxhetet e familjeve në Kosovë. Do të ketë më shumë investime të drejtpërdrejta nga Turqia. Gjithëashtu, eksportuesit turk do të jenë në gjendje të konkurrojnë në kushte të barabarta me eksportuesit nga Shqipëria, Maqedonia, Sërbia, Bosna- Hercegovina, Moldova dhe Mali i Zi të cilat janë nën kornizën e marrëveshjes së Evropës Qëndrore të Tregtisë së Lirë (CEFTA) me mundësinë e hyrjes në tregun e Kosovës pa tatime doganore. Me më shumë invesime të huaja të drejtpërdrejta në Kosovë do të rritet prodhimi dhe punësimi. Me investime të drejtpërdrejta do të realizohet transferi Know-How në Njohuri dhe Teknologji. Transferi Know-How në Njohuri dhe Teknologji do të rrisë fuqinë e konkurrencës. Kosova me rritjen e prodhimit dhe konkurrencës do të zhvillojë eksportin e saj. Me rritjen e prodhimit dhe eksportit Kosova do ta rrisë dhe zhvillojë ekonominë e saj. Rritja e tregut të mesëm dhe të lirë mund të konsiderohet ndër përfitimet e Marrëveshjes. Me këtë marrëveshje Turqia realizon qasjen në tregun kosovar pa doganë, në anën tjetër Kosova do ta ketë mundësinë e qasjes së lirë në tregun e Turqisë me vlerë rreth 80 milion. Në këtë mënyrë edhe është formuar një mjedis i favorshëm dhe tërheqës për Kosovën për të krijuar bazën e saj prodhimtare. Gjithëashtu me këtë marrëveshje të veçantë Turqia Kosovës i aplikon një tarifë doganore prej 0% për disa produkte bujqësore kurse kjo tarifë doganore për vendet e tjera aplikohet rreth 47%. Në anën tjetër, duke ju bazuar burimeve të Ministrisë së Ekonomisë së Turqisë menjëherë pas marrëveshjes së nënshkruar së Tregtisë së Lirë midis Kosovës dhe Turqisë, nën kornizën e bisedimeve të arritura do të fillojnë bisedimet e tregtisë për shërbime. Türkçe Shqip

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 9 Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia PTK Özelleştirilme Süreci Tıkandı Është Bllokuar Procesi i Privatizimit të PTK së Eylül 2013, Birkaç defa imzalaması ertelenen PTK ihalesinde sona yaklaşılıyor. Bir yandan 30 Eylül 2013 tarihinde imzalamanın gerçekleşmesi beklenirken, öte yandan PTK çalışanları sendikası sürecin iptal edilmesini talep etti. PTK Sendikaları Federasyonu, Eylül sonuna kadar satış sözleşmesinin imzalanmamasını ve ihalenin iptal edilmesini istiyor. İhaleyi kazanan Axos & Najafi companies in bir Telekom firması olmamasını gerekçe gösteren PTK çalışanları, ihalenin iptalini isteyerek, PTK nın %75 i için verilen 277 Milyon luk teklifi karşılayacak finanasal kapasiteye ve ciddiyete sahip olmadığının da kanıtlandığı ileri sürüldü. Yasal süreç göz önünde bulundurularak, ihaleyi kazanan firmanın 17 Temmuz 2013 tarihine kadar sözleşmeyi imzalaması gerekiyordu. Ekonomi Kalkınma Bakanlığı, bir açıklama yaparak şartların yerine getirilmesi için süreyi 3 hafta daha uzattığını açıklamıştı. Basına yansıyan haberler arasında, Axos & Najafi companies in 3G yatırımları için 20 Milyon indirim talep ettiği, ayrıca teklif verilirken gündemde olmayan ancak Kosova ile Sırbistan arasında yapılan teknik diyaloglar sonucu fiiliyatta olan Sırbistan a ait telekomun işlerinin de de fakto kabul edilmesi nedeniyle ilave indirimler talep ettiği yer aldı. Buna göre PTK için verilen 277 Milyon dan, 90 Milyon luk bir indirim gündeme geldi. Öte yandan Ekonomi Kalkınma Bakanı Fadil İsmaili, indirim taleplerinin dikkate alınmayacağını açıkladı. 30 Eylül 2013 tarihinde söz konusu anlaşmanın imzalanması Hükümet üyelerinden oluşan Özelleştirme Komisyonu, PTK hisselerinin % 75 inin özelleştirilmesini öngören ihale sözleşmesinin imzalanma tarihini 26 Aralık 2013 e erteledi. Shtator 2013, PTK ja po i afrohet përfundimit të ankandit, nënshkrimi i së cilës ishte shtyrë disa herë. Nënshkrimi pritet që të realizohet më 30 shtator 2013, mirëpo në anën tjetër sindikata e punëtorëve kërkoi anulimin e procesit. Federata e sindikatave të PTK së së bashku me anulimin e procesit kërkon edhe anulimin e nënshkrimit të kontratës deri në fund të shtatorit. Punonjësit e PTK së duke cituar fituesin e ofertës Axos & Najafi companies si kompani jo e Telekom it kërkojne anulimin e ofertës dhe gjitheashtu cituan që PTK ja nuk ka kapasitet financiar dhe seriozitet të përmbushë ofertën me 277 milion për privatizimin e 75% të PTK së, të cilën e konsiderojnë si jo reale. Duke pasur parasysh procesin ligjor, kompania fituese e ofertës duhet të kishte nënshkruar kontratën deri me datën 17 korrik 2013. Ministria e Zhvillimit Ekonomik, në një deklaratë tha se për plotësimin e kushteve ka zgjatur kohën edhe për 3 javë. Në mes lajmeve të pasqyruara në media, Axos & Najafi Companies ka arritur të marr premtimin për zbritje të çmimit prej 20 milionë eurosh me licencat 3G dhe në të njëjtën kohë duke konsideruar punën e Telekomit të Sërbisë si de fakto përshkak të dialogut teknik në mes të Kosovës dhe Sërbisë ka kërkuar zbritje shtesë. Në përputhje me rrethanat, erdhi në pasqyrim një zbritje prej 90 milion nga 277 milion të ofruara për privatizimin e PTK së. Në anën tjetër Ministri i Zhvillimit Ekonomik Fadil Ismajli njoftoi se kërkesa për zbritje nuk do të merret parasysh. Me mbledhjen e një komisioni të privatizimit e përbërë nga anëtarët e Qeverisë nëshkrimi i kontratës së marrëveshjes së privatizimit të 75% të aksioneve të PTK së u shtye me datën 26 dhjetor 2013.

10 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia bekleniyordu. Ancak süre aşımından sonra 16 Ekim 2013 tarihinde toplanan Hükümet üyelerinden oluşan Özelleştirme Komisyonu, PTK hisselerinin % 75 inin özelleştirilmesini öngören ihale sözleşmesinin imzalanma tarihini 26 Aralık 2013 e erteledi. Hükümet komisyonuna göre erteleme kararı yürürlükte olan yasa ve ihale şartnamesine dayanılarak ve ihale sürecine danışmanlık yapan kuruluşlarla görüşülerek alındı. Böylece ihaleyi kazanan Axos & Najafi ve ortaklarına 26 Aralığa kadar süre verilmiş oldu. Özelleştirme Komisyonu, özelleştirme sürecine ilişkin raporun Kosova Parlamentosunda ele alınmaması ve prosedür gereği söz konusu rapor onaylanmadan Komisyon olarak özelleştirme sözleşmesini imzalamayı doğru bulmadıkları için süreyi uzattıklarını açıkladı. Özelleştirme Komisyonu ayrıca 16 Ekim tarihli toplantısında, PTK özelleştirmesine stratejik danışmanlık yapan Hunton & Williams şirketinin, özelleştirme sürecinin yasal prosedür açısından olumlu görüş verdiği raporunu onayladı. Diğer taraftan ise Kosova Parlamentosu, PTK varlıklarının %75 inin özelleştirilmesine ilişkin ihale süreci hakkında bir soruşturma komisyonu kurmaya hazırlanıyor. Parlamentosunun 3 Ekimde başlattığı inisiyatif, iktidardaki milletvekillerinin boykotu üzerine sonuçlanamamıştı. Muhalefet partileri soruşturma komisyonunun milletvekili ve ekonomi uzmanı Muhamet Mustafa başkanlığında oluşmasını istiyor. Diğer taraftan ise ekonomik kuruluşlar, siyasi hesap ve çıkarlar nedeniyle PTK özelleştirilmesi sürecinin Kosova Parlamentosu tarafından bloke edilme noktasında gelmesinden dolayı endişelerini dile getirdi. Bu tip olayların yabancı yatırımcılara olumsuz mesajlar olarak yansıdığı dile getirildi. Marrëveshja ishte pritur të nënshkruhet më datën 30 shtator 2013. Mirëpo me pas me daten 16 tetor 2013 me mbledhjen e një komisioni të privatizimit e përbërë nga anëtarët e Qeverisë nëshkrimi i kontratës së marrëveshjes së privatizimit të 75% të aksioneve të PTK së u shtye me datën 26 dhjetor 2013. Sipas komisionit të qeverisë shtyerja e datës së nënshkrimit të marrëveshjes është marrë duke u biseduar dhe diskutuar me institucionet këshilluese të proceseve të tenderit dhe në bazë të ligjit në fuqi dhe specifikimeve të tenderit. Në këtë mënyrë, kompanisë Axos & Najafi dhe ortakëve të saj ju mundësua një periudhë kohore deri më 26 dhjetor 2013. Komisioni i privatizimit gjithëashtu shtoi se raporti i procesit të privatizimit të PTK së së pari do të trajtohet nga Parlamenti i Kosovës dhe pas miratimit të raportit nga ana e Parlamentit do të jetë i mundshëm nënshkrimi i marrëveshjes, përndryshe nënshkrimin e marrëveshjes si komision nuk e shohim të drejtë dhe kjo është arsye pse e kemi shtyer datën e nëshkrimit deri më 26 dhjetor 2013. Njëkohësisht komisioni i privatizimit gjatë mbledhjes së 16 tetorit bëri të ditur se edhe nga firma konsultuese për privatizimin e PTK së Hunton&Williams kanë marrë konfirmimin dhe opinionin pozitiv në aspektin e procedurës ligjore të privatizimit. Në anën tjetër Parlamenti i Kosovës, bënë përgaditjet për formimin e një komisioni hetimor në lidhje me procesin e privatizimit të 75% të aksioneve të PTK së. Iniciativa e filluar e Parlamentit më 6 tetor nuk arriti ndonjë rezultat për shkak të bojkotimeve të deputetëve në qeveri. Partitë e opozitës kërkojnë që komisioni hetimor të formohet nën kryesinë e deputetit dhe ekonomistit z. Muhamet Mustafa. Në anën tjetër, institucionet ekonomike shprehin shqetësimet e tyre mbi bllokimin e procesit të privatizimit të PTK së nga ana e Parlamentit të Kosovës për shkak të hesapeve dhe interesave politike. Gjithëashtu, u theksua se situatat e tilla të krijuara vetëm se po japin mesazhe negative tek investitorët e huaj. Kosova ile Makedonya Arası Ticari Kriz Kriza Tregtare në mes të Kosovës dhe Maqedonisë 16 Eylül 2013, Kosova ve Makedonya arasında ithalata konulan koruma önlemi ve blokajlar sonucu ortaya çıkan kriz, 13 Eylül Cuma günü yapılan heyetler arası toplantıda uzlaşmaya varılmasıyla çözüme kavuştu. İki ülkenin aldığı kararların karşılıklı olarak kaldırılması ile krizin aşılması bekleniyordu. Kriz Makedonya hükümetinin 24 Haziran 2013 tarihinde yerli piyasayı korumak maksadıyla Kosova nın da dahil olduğu CEFTA ülkelerinden buğday ve un ithalatını kısıtlayan bir karar almasıyla başladı. Bu karara göre Makedonya da 1kg buğday ithal etmek için en az 2kg yerli ürün buğdayın satın alınması şart koşuluyordu. 1kg unun ithalatı için ise 5kg yerli ürün buğdayın satın alınması şartlandırılıyordu. Karar, 16 Shtator 2013, Kriza tregtare në mes të Kosoves dhe Maqedonisë si pasojë e masave parandaluese dhe bllokadave mbi importet, në takimin ndërmjet delegacioneve me datën 13 shtator u arrit të zgjidhet me pajtimin e të dy palëve. Me heqjen e vendimeve të marra në mënyrë reciproke nga të dy vendet pritej që të tejkalohet kriza. Kriza tregtare filloi me datën 24 qershor 2013 kur Qeveria Maqedonase në mënyrë që të mbrojë tregun e brendshëm, morri disa masa parandaluese mbi importin e grurit dhe miellit nga vendet e CEFTA s duke përfshirë edhe Kosovën. Sipas këtij vendimi për të importuar 1kg grurë në Maqedoni Qeveria Maqedonase kishte vendosur kushtin e blerjes së paku 2kg produkt të grurit vendor. Ndërsa për importimin e

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 11 buğday ithalatı için 30 Eylül 2013, un ithalatı için ise 31 Aralık 2013 tarihine kadar geçerli idi. Kosova hükümeti, buna tepki olarak 5 Eylül 2013 te Makedonya dan bazı tarım ve gıda ürünlerine ambargo koydu. Bunun üzerine Makedonya hükümeti, Kosova nın tek taraflı olarak Makedonya yı hedef aldığını ileri sürerek Kosova vatandaşları için ayrı bir vergi koyarak, Makedonya ya giren her Kosovalıdan 2, araçlardan 5, kamyon ve otobüslerden ise 10 tahsil etmeye başladı. Bu kararın ardından da Kosova hükümeti 9 Eylül 2013 tarihinden itibaren, Makedonya menşeili tüm ürünlerinin ithalatını durdurma kararı aldı. 9 Eylül Pazartesi günü Kosova Başbakan Yardımcısı, Sanayi ve Ticaret Bakanı Mimoza Kusari Lila, Kosova Maliye Bakanı Besim Beqaj, ve Makedonya Ekonomi Bakanı Valon Saraqini, Priştine de bir araya geldi. Ancak toplantıdan bir sonuç alınamadı. Kosova tarafı krizin Makedonya hükümeti tarafından alınan un ve buğday ithalatına ilişkin kısıtlama kararı ile başladığını ve bu kararla birlikte, Kosova vatandaşları için uygulanan ayak bastı vergisi nin kaldırılmasının ardından Makedonya ürünlerine ithalat yasağının kaldırılacağını duyurdu. Makedonya tarafı ise, kararın Kosova ya yönelik olmadığını, iç piyasayı korumak ve düzenlemek için tüm CEFTA ülkelerine yönelik olduğunu, Kosova tarafının ise tek taraflı olarak Makedonya yı hedef aldığını duyurdu. Kosova tarafından uygulanan ithalat yasağının kaldırılmaması durumunda Makedonya nın Kosova için vize uygulayabileceğini de ileri sürdü. İki ülke heyetleri 13 Eylül Cuma günü krizi çözmek üzere bir kez daha bir araya geldi. Müzakereler sonucu kriz aşıldı. Makedonya hükümet sözcüsü Muhamed Hoxha, un ithalatı için alınan koruma önleminin kaldırıldığını ve 14 Eylülü 15 ine bağlana gece yarısından itibaren geçerli olacağını söyledi. Kosova heyetine başkanlık yapan Başbakan Yardımcısı Hajredin Kuçi ve Ticaret ile Sanayi Bakanı Mimoza Kusari Lila, anlaşmaya varıldığını belirterek krizin başladığı sıfır noktasına gelinmek üzere meselenin hallolduğunu dile getirdiler. Türkçe Shqip 1kg miell kushtëzoi blerjen e 5kg të produktit të miellit vendor. Respektivisht, vendimi për importimin e grurit ishte e vlefshme deri me datën 30 shtator 2013, ndërsa për miellin 31 dhjetor 2013. Si përgjigje, Qeveria e Kosovës, me datën 5 shtator 2013, ka vënë një embargo mbi produkte të caktuara bujqësore dhe ushqimore të Maqedonisë. Në këto rrethana Qeveria Maqedonase duke theksuar objektivin e njëanshëm të Kosovës ndaj Maqedonisë vendosi një taksë të veqantë për qytetarët e Kosovës, ku çdo qytetarë në hyrje në Maqedoni do të paguajë 2, çdo automjet 2,5 dhe çdo autobusë 10. Pas këtij vendimi, Qeveria e Kosovës nga data 9 shtator 2013, ndaloi importin e të gjitha produkteve me origjinë Maqedonase. Të hënën më 9 shtator, Zëvendëskryeministrja e Kosovës dhe Ministrja e Tregtisë dhe Industrisë Mimoza Kusari Lila, Ministri i Financave të Kosovës Besim Beqaj dhe Ministri i Ekonomisë së Maqedonisë Valon Saraqini u takuan në Prishtinë. Mirëpo, nuk u arrit ndonjë rezultat nga takimi i realizuar. Nga ana e Kosovës u theksua se kriza filloi me vendimin e marrë mbi kufizimet e importit të grurit dhe miellit nga Qeveria Maqedonase dhe me zbatimin e tatimit ndaj qytetarëve të Kosovës. Me heqjen e kufizimeve dhe tatimeve nga Qeveria e Maqedonisë, Qeveria e Kosovës njoftoi se do të heq vendimin mbi ndalimin e importit të produkteve Maqedonase. Në anën tjeter, Maqedonia theksoi se vendimi nuk është marrë vetëm ndaj Kosovës por ndaj të gjithë vendeve të CEFTA s dhe se Qeveria e Kosovës kishte objektiv te njëanshem ndaj Maqedonisë ku Qeveria e Maqedonisë tha se vendimet i kishte marrë për mbojtjen dhe organizimin e tregut të brendshëm. Dhe se në qoftë se bllokimi i importit të mallrave të Maqedonisë nuk heqet, Qeveria Maqedonase prezantoi se mendon të marrë vendimin për vendosjen e vizave ndaj qytetarëve të Kosovës. Delegacionet e të dy vendeve më datën 13 shtator u mblodhën edhe njëherë për të zgjidhur krizën. Me negociatat e realizuara u tejkalua kriza tregtare në mes të dy vendeve. Zëdhënësi i Qeverisë Maqedonase Muhamed Hoxha theksoi se masa mbrojtëse e marrë për importin e miellit u hiq dhe do të jetë e vlefshme me datën 14 shtator në mesnatë. Udheheqësi i delegacionit të Kosovës Zëvendës Kryeministri Hajredin Kuqi dhe Ministrja e Tregtisë dhe İndustrisë Mimoza Kusari Lila specifikuan se kanë arritur marrëveshjen me Qeverine e Maqedonise, ku qështja e krizës tregtare është zgjidhur në mes të dy vendeve.

12 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia Kosova nun Uluslar Arası Telekomünikasyon Kodu 2015 te Kodi Ndërkombëtar i Telekomunikacionit të Kosovës në Vitin 2015 9 Eylül 2013, Kosova ile Sırbistan arasında yapılan teknik müzakereler sonucu Kosova nun 1 Ocak 2015 itibariyle uluslar arası telefon koduna sahip olması konusunda anlaşmaya varıldı. 9 Shtator 2013, Pas bisedimeve teknike në mes te Kosovës dhe Serbisë u arrit marrëveshja që Kosova do të ketë kodin ndërkombëtar të telefonit me datën 1 janar 2015. 9 Eylül 2013, Kosova ile Sırbistan arasında yapılan teknik müzakereler sonucu Kosova nun 1 Ocak 2015 itibariyle uluslar arası telefon koduna sahip olması konusunda anlaşmaya varıldı. Avrupa Birliği Ortak Dış Politika ve Güvenlik Yüksek Temsilcisi Catherine Ashton arabuluculuğunda devam eden 3 lü müzakeler sonucu iki ülke Başbakanı Hashim Thaçi ve Ivica Dacic in anlaşmaya vardığıu bildirildi. Anlaşmaya göre Kosova 2015 yılından itibaren uluslar arası telefon koduna sahip olacak, ancak o süreye kadar Sırbistan a ait ve halihazırda hizmet veren operatörler kalmaya devam edecek. Öte yandan telekom uzmanlarından Agron Dida, bu anlaşmayla Kosova da ilegal olarak varlığını sürdüren ve vergi vermeyen Sırp telekom operatörlerine zemin yaratıldığını ve yerel tarifelerle hizmet verme imkanı sunulduğunu öne sürdü. Kosova nın uluslar arası telefon kodu için 2015 i beklemesinin arkasında ise daha önce uluslar arası telefon kodu kullanımı için gerek Monako gerekse Slovenya ile yapılan anlaşmalar nedeniyle olduğu ileri sürüldü. 9 Shtator 2013, Pas bisedimeve teknike në mes te Kosovës dhe Serbisë u arrit marrëveshja që Kosova do të ketë kodin ndërkombëtar të telefonit me datën 1 janar 2015. Pas bisedimeve trilaterale me ndërmjetësimin e vazhdueshëm të përfaqësueses së Bashkimit Evropian për Politike të Jashtme dhe Siguri, Catherine Ashton, Kryeministri i Kosovës, Hashim Thaçi dhe ai i Serbisë, Ivica Daçiç theksuan se kanë arritur marrëveshje për telekomunikacionin. Sipas marrëveshjes që nga viti 2015 Kosova do të ketë kodin ndërkombëtar telefonik, por deri në atë kohë shërbimi i operatorëve të Serbisë do të jetë në dispozicion. Në anën tjetër, eksperti i telekomit, Agron Dida, theksoi se me këtë marrëveshje po mundësohet shërbimi i operatorëve serbë jo vetëm në mënyrë jolegale por edhe me shërbim të tarifave vendore duke iu bashkangjitur edhe mos pagesa e tatimeve, gjë e cila po ofron një terren jashtëligjor për operatorët serbë. Gjithëashtu, prapa pritjes së kodit ndërkombëtar telefonik të Kosovës deri në vitin 2015 thuhet se shkaku qëndron tek marrëveshjet e realizuara më parë për përdorimin e kodit ndërkombëtar telefonik me Monakon dhe Slloveninë.

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 13 Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia Süt Sanayisi, Piyasaya Yetecek Kadar Gelişebilir Industria e Qumështit Mund të Zhvillohet edhe me Shumë Eylül 2013, Kosova da süt sanayi, piyasanın talebini karşılayabilecek potansiyele sahip ancak gerek bölge gerekse Avrupa ülkelerinden gelen ithal ürünler sektörün gelişimine olanak tanımıyor. Kosova, halihazırda süt ihtiyacının %40 ını yerli üretimle karşılarken, %60 oranında da ithal ediyor. Kosova Süt Üreticileri Derneği Başkanı Ramadan Mema, Kosova da günde 150 ton süt üretildiğini ifade ederek, geömiş yıllarla kıyaslandığında bu rakamın üretimde yaklaşık %20 lik bir artışın gerçekleştiğini gösterdiğini kaydetti. Ekonomi uzmanları, süt üretim sektörünün gelişmesi için bazı koruma önlemlerinin alınabileceği üzerinde dururken, bunun piyasayı bozacak şekilde olmamasına dikkat edilmesi hususunda uyardı. Öte yandan ekonomi uzmanları, süt üretim sektörünün gelişmesi için bazı koruma önlemlerinin alınabileceği üzerinde dururken, bunun piyasayı bozacak şekilde olmamasına dikkat edilmesi hususunda uyardı. OEK Genel Sekreteri Berat Rukiqi, koruma önlemleri alınırken, sektördeki firmalar ve kurumlar arasında iyi ve etkili bir iletişimin olması gerektiğine dikkat çekti. Ticaret ve Sanayi Bakanılığı Sözcüsğ Arta Istrefi ise, Bakanlığın koruma önlemleri konusunda her zaman öncelikli davrandığını dile getirdi. Istrefi, ithal ürünlerde damping uygulamalarına karşı önlemlerin alınması ve sübvanse edilmiş ithal ürünlere karşı dengeleyici karşı önlemlerin alınması konusunda Bakanlığın Anti Damping ve Dengeleyici Karşı Önlemler yasasının desteklediğini bildirdi. Kosova da 2000 civarında ticari çiftlikte üretilen sütler 30 kadar lisanslı süt işleme tesisinde toplanıyor. Süt işleme sektöründe istihdam 1500 civarında iken, süt üretim sektöründe 10.000 civraında kişinin çalıştığı tahmin ediliyor. Shtator 2013, Industria e qumështit në Kosovë ka potencialin për të përmbushur kërkesat e tregut mirëpo importimi i produkteve si nga vendet e rajonit po ashtu edhe nga vendet e Evropës nuk po lejon që ky sektor të zhvillohet në mënyrë të mjaftueshme për tregun. Kosova, aktualisht 40% të prodhimit të qumështit e plotëson nga brenda ndërsa 60% in e importon nga vendet rajonale apo evropiane. Presidenti i Shoqatës së Prodhuesve të Qumështit të Kosovës Ramadan Mema, theksoi se në Kosovë prodhohet 150 Ton Qumësht në ditë, duke shtuar se kjo shifër ne krahasim me vitet e kaluara ka treguar një rritje prej 20% në prodhimin e qumështit. Ekspertët e ekonomisë, paralajmëruan se në mënyrë të zhvillimit të sektorit për prodhimin e qumështit duhet të merren disa masa mbrojtëse, pa ndikuar negativisht në tregun e prodhimit të qumeshtit. Në anën tjetër ekspertët e ekonomisë, paralajmëruan se në mënyrë të zhvillimit të sektorit për prodhimin e qumështit duhet të merren disa masa mbrojtëse, pa ndikuar negativisht në tregun e prodhimit të qumeshtit. Sekretari i përgjithshëm i OEK së Berat Rukiqi, theksoi se duke marrë masat mbrojtëse, vuri re të kenë parasysh që në mes të kompanive dhe institucioneve të sektorit të ekzistojë një komunikim i mirë dhe efektiv. Zëdhënësja e Ministrise se Tregtise dhe Industrise Arta Istrefi theksoi se ministria gjithmonë vepron duke pasur prioritet mbi qështjen e masave mbrojtëse. Në përputhje me rrethanat ministria gjithëashtu mbështet ligjin për Anti Damping dhe Masat Stabilizuese mbi produktet e importuara, theksoi zëdhënësja Istrefi. Në Kosovë prodhimi i qumështit në 2000 fermat tregtare tubohet në afër 30 fabrikat përpunuese të liçencuara. Në sektorin e fabrikave përpunuese të qumështit punësimi sillet rreth 1500, ndërsa në sektorin e prodhimit numri i punonjësve llogaritet të jeë afër 10.000. Türkçe Shqip

14 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Ekonomi HaberleriDevam Vazhdim Lajme nga Ekonomia Kamu Alımlarında Kriterlerin Manipülasyonu ile İlgili Yazı Manipulimi i Kritereve në Prokurimit Publik Arta Fejzullahu, 27 Eylül 2013 - Kosova Demokratik Enstitüsü (KDI)/Kosova Uluslararası Şeffaflık Örgütü (TIK), Kamu Alımlarında Kriterlerin Uyarlanması konusuna ilişkin bir yuvarlak masa toplantısı düzenledi. Konuyla ilgili tartışmaya kamu kurumları, işletmeler ve sivil toplum kuruluşları temsilcileri katıldı. Toplantının ana gündemi Kosova da kamu alımı ihalelerinde yolsuzluk boyutu olarak belirlendi. KDI proje menejeri Merita Mustafa, ihale şartnameleri oluşturulurken işletmelere yönelik manipülasyonların yapıldığına dair tespitlerde bulunduklarını ifade ederek bunun haksız rekabete yol açtığını bildirdi. KDI ye göre Kosova daki bu uygulamalar bir yandan tekelleşme eğilimlerinin oluşmasına neden olurken diğer yandan yeni teknolojik gelişme ve ürün gamını sınırlandırmaktadır. Bu durumdan dolayı doğrudan devlet bütçesinin de olumsuz yönde etkilendiği bildirildi. KDI ayrıca konuya ilişkin örnek olay olarak iki ihale sundu. I. Sağlık Bakanlığı - İhale Somatropin Temini ve II. Ulaştırma Bakanlığı - İhale Ulusal ve Bölgesel Yolların Yaz ve Kış Bakımı Kamu İhaleleri Düzenleme komisyonu (KRPP) Başkanı Safet Hoxha, hedef olarak kurumlarının gösterildiğini ancak birçok ihalenin şartnamelerinin doğrudan alıcı olan kurum tarafından empoze edildiğini ileri sürdü. Toplantıya katılan LDK milletvekili Hykmete Bajrami ise yolsuzluk iddialarının açık bir şekilde konuşulup sona erdirilmesi için ilgili olan tüm taraflara çağrıda bulundu. Kapalı ortamlarda herkesin yolsuzluk kumpaslarının nasıl işlediğini anlatırken, iş kamuoyuna gelince tek kelime edilmediğinden yakındı. Bajrami nin iddiasına göre yolsuzluk olayları bütçeye %20 civarında bir ek yük getiriyor. Arta Fejzullahu, 27 Shtator 2013 Instituti Demokratik i Kosovës (KDI)/Transparency International Kosova (TIK), në lidhje me temën mbi Manipulimin e Kritereve në Prokurimin Publik organizoi një tryezë të rrumbullakët. Në këtë debat morën pjesë përfaqësues nga institucionet publike, bizneset dhe organizatat joqeveritare. Tema kryesore e agjendës së debatit ishte dimensioni i korrupsionit mbi tenderët në prokurimin publik. Menaxherja e Projektit të KDI së Merita Mustafa, theksoi se gjatë formulimit të specifikimeve të tenderëve kishin identifikuar manipulime dhe përshtatje të kritereve sipas bizneseve, gjë e cila çon deri tek konkurrenca e pandershme. Sipas KDI së politikat dhe aplikacionet e tilla në Kosovë ndikojnë në tendencën e formimit të monopolizmit dhe gjithëashtu kufizojnë vargun e produkteve dhe zhvillimin e teknologjise së re. Për shkak të kësaj situate u raportua se edhe buxheti i Kosovës është duke u ndikuar negativisht në mënyrë të drejtpërdrejtë. Gjithëashu, KDI prezantoi dy raste shembull studimesh në lidhje me këtë temë: I. Ministria e Shëndetësise - Tenderi Furnizimi me Somatropin dhe II. Ministria e Infrastrukturës - Tenderi Mirëmbajtjen e Rrugëve Gjatë Stinës së Verës dhe Dimrit. Nga Komisioni Rregullativ i Prokurimit Publik (KRPP) Kryetari Safet Hoxha tha se zyrtarëve të prokurimit padrejtësisht ju drejtohet gishti për situata të tilla mirëpo shprehu se shumica e specifikimeve të tendereve imponohet drejtpërdrejtë nga institucionet marrëse. Në debat morri pjesë edhe deputetja e LDK së Hykmete Bajrami e cila ju tërhoqi vëmendjen të gjithë palëve të interesuara që të flasin hapur rreth korrupcionit në mënyrë që kjo situatë të marrë fund sa më shpejtë. Bajrami gjithëashtu u ankua se në mjedise të mbyllura kur të gjithë flasin hapur për manipulimet dhe funksionimet e korrupsionit, kur vie puna tek publiku askush nuk flet asnjë fjalë. Sipas Bajram it rastet e ryshvetit dhe korrupcionit u sjellin buxhetit një barrë shtesë rreth 20%. Türkçe Shqip

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 15 Analiz Analizë Kosova da Sağlık Sektörü Hazırlayan: Arta Fejzullahu Sektori i Shëndetësisë në Kosovë Përgatitur nga: Arta Fejzullahu İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, insanın sağlık hakkını yaşam hakkı çerçevesinde ele almış ve 1948 yılında kabul edilen Bildirgenin 25. Maddesi şöyle demektedir: - Herkesin kendisinin ve ailesinin sağlık ve refahı için beslenme, giyim, konut ve tıbbi bakım hakkı vardır. Herkes, işsizlik, hastalık, sakatlık, dulluk, yaşlılık ve kendi iradesi dışındaki koşullardan doğan geçim sıkıntısı durumunda güvenlik hakkına sahiptir. - Anaların ve çocukların özel bakım ve yardım görme hakları vardır. Bütün çocuklar, evlilik içi veya evlilik dışı doğmuş olsunlar, aynı sosyal güvenceden yararlanırlar. Daha sonra gerek Dünya Sağlık Örgütü gibi Birleşmiş Milletler çerçevesinde gerekse diğer uluslar arası mekanizmalar çeşitli düzenlemeler ve standartlar getirmiştir. Sağlık standardı hakkı, sağlığın korunması hakkı, sağlık hizmetlerinden yararlanma hakkı gibi sağlıkla ilgili birçok haktan bahsedebiliriz. Dünya Sağlık Örgütü (WHO), sağlığı sadece hastalıklardan ve mikroplardan korunma değil, bir bütün olarak fiziki, ruhi ve sosyal açıdan iyi olma hali olarak tanımlar. Dolayısıyla sağlık kavramını kullandığımız zaman ruhi, fiziki ve sosyal olarak sağlıklı yaşama hakkından bahsettiğimizi bilmemiz gerek. Kosova da Sağlık Sektörünün Yapılanması Kosova 1999 yılında savaştan yeni çıkmış ve eski Yugoslavya nın çökmüş olan sağlık sistemini devralmış bir ülke olarak uluslar arası camianın da desteği ile sağlık sistemini ve sağlık hizmetlerini yeniden yapılandırmaya girişti. Dünya Sağlık Örgütünün desteği ile Kosova nın ilk Sağlık Stratejisi Eylül 1999 da kabul edildi. 2001 yılında aile hekimliği hizmetleri başladı. Uluslar arası donörlerin girişimi ile hastaneler hem medikal malzeme ve ekipman hem de uzmanlık eğitimleri ile desteklendi. Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, të drejtën e shëndetit të njeriut duke e përfshirë në kuadër të së drejtës së jetesës së qenies njerëzore e cila është pranuar në vitin 1948, pika e 25. e deklaratës thotë kështu: - Secila qenie njerëzore ka të drejtë të të ushqyerit, mbathjes, strehimit dhe kujdesit mjekësor për shëndetin dhe mirëqenien e vetvetes dhe familjes. Secila qenie njerëzore ka të drejtën e sigurimit në rast të papunësisë, sëmundjes, paaftësisë, vejeshmërisë, plakjes apo kushteve të tjera të shfaqura pa vullnetin e tij. - Nënat dhe fëmijët kanë te drejtën për kujdes dhe ndihmë të posaçme. Të gjithë fëmijët, të lindur brenda ose jashtë martese, gëzojnë të drejtën për të njëjtat mbrojtje sociale. Më pas edhe Organizata Botërore e Shëndetësisë (WHO) brenda kornizës së Kombeve të Bashkuara edhe mekanizmat tjera ndërkombëtare kanë ofruar rregullore dhe standarte të ndryshme në këtë drejtim. Mund të flasim për shumë të drejta në lidhje me shëndetin si për shembull e drejta e standartit shëndetësor, e drejta e mbrojtjes shëndetësore, e drejta e qasjes në shërbimet shëndetësore e shumë të tjera me radhë. Organizata Botërore e Shëndetësisë (WHO), shëndetin e përkufizon jo vetëm si mbrojtje nga sëmundjet dhe mikrobet por në tërësi si një mirëqenie në aspektin fizik, shpirtëror, mendor ashtu edhe në atë social. Prandaj, kur në përdorim konceptin e shëndetit duhet të jemi të vetëdishëm që me këtë term nënkuptojmë dhe flasim për të drejtën shëndetësore të qenies njerëzore nga aspekti fizik, shpirtëror, mendor dhe social. Strukturimi i Sektorit Shëndetësor në Kosovë Kosova e cila posa doli nga lufta ne vitin 1999 dhe mori përsipër sistemin e shembur shëndetësor të Ish-Jugosllavisë me mbështetjen e bashkësisë ndërkombëtare përsëri hyri në rrugën e ristrukturimit të sistemit shëndetësor dhe shërbimeve shëndetësore të vendit. Me ndihmën dhe mbështetjen e Organizatës Botërore të Shëndetësisë për herë të parë u pranuar Strategjia Shëndetësore e Kosovës në shtator të vitit 1999. Në vitin 2001 filluan shërbimet e mjekësisë familjare. Me iniciativën e donatorëve ndërkombëtarë spitalet u mbështetën

16 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës AnalizDevam Vazhdim Analizë 17 Şubat 2008 yılında Kosova bağımsızlığını ilan ettiği zaman sağlık alanında hala ciddi sorunlar devam ediyordu. Sağlık Bakanlığı bir yandan sağlık sigorta sisteminin geliştirilmesi için altyapı oluşturmaya çalışırken öte yandan gelen uluslar arası desteklerle hizmetleri iyileştirmeye gayret ediyordu. Bazı önemli yatırımlar ve hizmetlerde iyileştirmeler özel sektörün eliyle de yapılmaya başlandı. Önemli yabancı yatırımların başında Türk yatırımları geldi. Kosova sağlık sektörüne yatırım yapan Türk yatırımcılar, Türkiye de dünya standartlarında verilen hizmetleri Kosova ya taşıdı. Yabancı yatırımcı sadece hizmet ve ekipman transferi değil aynı zamanda bilgi ve tecrübe aktarımını da gerçekleştirdi. Ülkenin sağlık sektörü çalışanlarına da profesyonel eğitim ve tecrübe kazanma imkanları tanıdı. dhe përkrahën me furnizime medikale dhe me trajnime specialistike. Më 17 shkurt 2008, kur Kosova shpalli pavarësinë e saj, sektori i shëndetësisë ende ballafaqohej me probleme të shumta dhe fatkeqësisht këto probleme ende vazhdojnë të ekzistojnë. Ministria e Shëndetësisë në njërën anë përpiqej për të krijuar infrastrukturën për zhvillimin e sistemit të sigurimit shëndetësor, në anën tjetër me ndihmën dhe mbështetjen ndërkombëtare mundohej të përmirësojë shërbimet shëndetësore. Disa investime të rëndësishme dhe përmirësime në shërbimët shëndetësore filluan të realizohen edhe nga duart e sektorit privat. Brenda investimeve të huaja të rëndësishme merrnin pjesë edhe investimet turke. Investitorët turk të cilët i kanë realizuar investimet e tyre në sektorin e shëndetësisë ofruan shërbimet shëndetësore të standartit botëror edhe në Kosovë. Investitori i huaj jo vetëm që ofroi, solli dhe transferoi shërbimin, pajisjet, personelin e kualifikuar por edhe realizoi shkëmbimin - transferin e njohurisë dhe përvojës. Punonjësve të sektorit të shëndetësisë në Kosovë ja mundësoi arsimimin profesional dhe fitimin e përvojës apo eksperiencës në fushën shëndetësore. Sektördeki Engeller Sektördeki Engeller -EĞİTİMSEL NEDENLER! -EKONOMİK NEDENLER! -SAĞLIK SİGORTASININ OLMAYIŞI! -YOLSUZLUK BOYUTU! Pengesat në Sektor -ARSYET ARSIMORE! -ARSYET EKONOMIKE! -MUNGESA E SIGURIMIT SHËNDETËSOR! -MADHËSIA E KORRUPSIONIT! Pengesat në Sektor Uluslar arası destek, yerel gayret ve doğrudan yabancı yatırımlara rağmen Kosova da sağlık sektöründe gerek hizmetler, gerek sağlık sigorta sistemi gerekse kalifiyeli eleman konusunda bazı sıkıntılar yaşanmaya devam ediyor. İşte ana başlıklar ile sektörün temel engelleri: - EĞİTİMSEL NEDENLER! Kosova daki eğitim sisteminde birinci basamaktan üniversiteye kadar eğitim alanında gerek müfredattan gerekse sistemin uygulanmasından kaynaklı boşluklar doğuyor. Yeni tıp teknolojilerinin kısıtlı olması nedeniyle sağlık alanında yetişen öğrencilerin bu alanlarda eğitilmesi de kısıtlı oluyor. Dolayısıyla gerek teknisyen ve hemşire gerekse doktor kadroları profesyonel olgunluklarını tamamlamadan sektöre girmiş oluyor. - EKONOMİK NEDENLER! Kosova sağlık sektörü 1999 yılından bu yana uluslar arası camia tarafından desteklenmesine rağmen ülkenin genel ekonomik durumu, halkın refah seviyesi, işsizlik oranının %45 gibi çok yüksek Pavarësisht nga mbështetja ndërkombëtare, përpjekja lokale dhe investimet e drejtpërdrejta të investitorëve të huaj ende ekzistojnë probleme të shumta në shërbimet shëndetësore, sistemin e sigurimit shëndetësor, personelit të kualifikuar në sektorin e shëndetësisë në Kosovë. Këto probleme që ende vazhdojnë të përjetohen mund të renditen si pengesat kryesore në sektor nën këta tituj të cekur më poshtë: - ARSYET ARSIMORE! Në aspektin arsimor në Kosovë duke filluar nga hapi i parë shkollor e deri tek shkalla më lartë universitare për shkak të kurrikulës dhe mangësive mbi zbatimin e sistemit arsimor të duhur lindin boshllëqe të shumta të cilat vazhdojnë të ekzistojnë edhe sot. Për shkak të mundësive të kufizuara dhe qasjes në teknologjinë e re mjekësore studentët arsimohen dhe trajnohen në kushte të kufizuara dhe jo kualitative në këtë drejtim. Për këtë arsye, teknikët, infermieret dhe kuadrot e mjekëve pa arritur pjekurinë e tyre profesionale hyjnë në sektor dhe ballafaqohen me pengesa dhe probleme te shumta.

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 17 AnalizDevam Vazhdim Analizë bir oranda oluşu, sağlık sigorta sisteminin ülkeye getireceği maliyet nedeniyle yürürlüğe giremeyişi sektörün de gelişememesine neden oluyor. - SAĞLIK SİGORTASININ OLMAYIŞI! Kosova da devletin sağlık sektörüne ayırdığı bütçenin kısıtlılığı, ülkenin ek kaynak ayırma imkanlarının sınırlılığı ve halkın düşük gelir seviyesi nedeniyle sağlık sigorta fonunun henüz oluşturulamaması sektörün önemli engellerinden birini teşkil etmektedir. Bu durum ülke içinde sektörün gelişmesini de baltalayarak, tedavi amaçlı kaynak aktarımlarının da yurtdışına çıkışını körüklemektedir. - YOLSUZLUK BOYUTU! Hizmetlerin kapasite sınırlılığı yoğun talebi karşılayamaz hale gelince, sektörde bıçak parası olarak da bilinen rüşvet ve yolsuzluk olaylarına zemin hazırlamaktadır. Yolsuzluğun kurumsal bir hale gelmesi ise gerek ilaç tedariki, gerekse sağlık hizmetlerinin verilmesi konusunda bir dizi aksaklığı beraberinde getirmekte, iyi niyetle gayret edilen düzeltmelerin önüne de bir engel koymaktadır. Sektörün Görünümü Kosova birçok sektörde olduğu gibi sağlık sektöründe de sağlıklı veri tutulması ve işlenmesi problemi yaşanmaktadır. Bu yüzden sektörle ilgili değerlendirmelerde de sapmalar mümkün olmaktadır. Kosova İstatistik Ajansı sektörle ilgili son olarak 2011 yılına ait verileri yayınlamıştır. Kosova İstatistik Ajansının verilerine göre Kosova sağlık sektöründe toplamda 13.573 kişi istihdam edilmektedir. Sektör çalışanlarının eğitim durumu ve cinsiyetlerine göre dağılımları şöyle: - ARSYET EKONOMIKE! Sektori i shëndetësisë në Kosovë që nga viti 1999 mbështetet dhe përkrahet nga komunitet ndërkombëtare. Mirëpo edhe pse ekziston një mbështetje mjaftë e rëndësishme situata e përgjithshme ekonomike e vendit, niveli i mirëqenies së popullatës, shkalla e lartë e papunesisë (papunësia 45%), mos hyrja në fuqi e sistemit të sigurimit shëndetësor për shkak të arsyes që do të dëmtojë buxhetin e vendit janë problemet kryesore dhe serioze të cilat po pengojnë zhvillimin e sektorit të shëndetësisë. - MUNGESA E SIGURIMIT SHËNDETËSOR! Buxheti i kufizuar dhe jo i mjaftueshëm i sektorit të shëndetësisë i alokuar nga shteti i Kosovës, alokimi i kufizuar i burimeve shtesë të vendit dhe përshkak të shkallës së ulët të të ardhurave të popullatës rezulton tek mosmundësia e formimit të fondit të sigurimit shëndetësor e cila paraqet një prej pengesave kryesore në sektorin e shëndetësisë. Kjo situatë e krijuar është duke dëmtuar dhe penguar zhvillimin e sektorit në vend dhe njëkohësisht është duke nxitur daljen e transfereve burimore jashtë vendit për shkak të trajtimeve shëndetësore. - MADHËSIA E KORRUPSIONIT! Shërbimet me kapacitet të kufizuar të cilat nuk mund të plotësojnë kërkesat intensive të popullit dhe sektorit përgaditin dhe krijojnë terrenin për rastet e ryshvetit dhe korrupsionit. Transformimi i korrupsionit në një formë institucionale është duke shkaktuar një mori problemesh mbi furnizimin e ilaçeve dhe ofrimin e shërbimeve shëndetësore dhe si rezultat është duke vendosur një barrierë apo pengesë përballë përpjekjeve të realizuara me pozitivitet dhe qëllime të mira. Pamja e Sektorit Kosova si në sektoret e tjera ashtu edhe në sektorin e shëndetësise ka probleme në ruatjen dhe përpunimin e të dhënave me saktësi. Për këtë arsye në vlerësimet mbi sektorin mund të hasemi me devijime të shumta. Agjencia e Statistikave të Kosovës së fundi ka publikuar të dhënat e sektorit të vitit 2011. Sipas Agjencisë së Statistikave të Kosovës totalisht 13.573 persona janë të punësuar në sektorin e shëndetësise. Shpërndarja e punonjësve sipas nivelit të arsimit dhe gjinisë në sektor është pasqyruar në tablon më poshtë: Erkek Mashkull Kadın Femër TOPLAM TOTALI Uzman Specialist Yüksek ok. Arsim i lartë Lise Shk e mesme Ilkokul Shk ll re Sektörde to la st da Punes m otal ne Sektor 9072 4501 13573 4399 418 7155 1601 yüzde % 67 33 100 32.5 3 52.7 11.8 (Kaynak: Kosova İstatistik Ajansı) (Ref: Agjensia e Statistikës së Kosovës) Türkçe Shqip

18 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës Kosova da sağlık alanında temel sağlık hizmetleri için yaklaşık 4.5 Milyon vaka ile karşılaşılıyor. Çoğunluğun aile hakimliğine ilişkin başvurular olmasına rağmen daha komplike tedavileri gerektiren vaka sayısı da az değil. Në Kosovë sektori i shëndetësisë vetëm për shërbimet shëndetësore bazike ballafaqohet me afërsisht 4.5 milion raste. Edhe pse shumica e rasteve janë aplikacione për mjekësinë familjare numri i rasteve që kërkojnë trajtime të komplikuara nuk është jo më pak. Kosova'da temel sağlık metler bölümlere göre dağılımları Shpërndarja e shër meve shëndetësore a e s pas departmenteve në Kosovë Vaka sayısı mr asteve Aile hekimliği Mjekës a Fam jare (Kaynak: Kosova İstatistik Ajansı) Anne ve Çocuk Sağlığı ën et ënës e Fëm jës Kadın Doğum bstetr kë e j neko ogj Da l e Interno Laboratuvar Laboratuar Ac l erv Emergjenca Uzmanlık gerekt ren d ğer zmetler ërb met tjera që kërkojnë ekspert ë (Ref: Agjensia e Statistikës së Kosovës) d ağlığı tomato ogj Toplam Total 1.830.240 160.658 44.297 1.367.162 263.373 142.882 328.636 281.501 4.418.749 5,000,000 4,500,000 4,000,000 3,500,000 3,000,000 2,500,000 2,000,000 1,500,000 1,000,000 500,000 0 Vaka sayısı ile sağlık hizmeti veren doktor ve diğer personel rakamları kıyaslandığında kısıtlı imkanlarla hizmetin verildiği söylenebilir. Uzman doktor, hekim ve dış hekimi kadrosunun toplam sayısı 2707 iken, 4,5 milyonluk vaka, doktor başına yılda 1632 günde ise 4,47 vaka ile uğraşma anlamına geliyor. Bir hasta ile muayyene için birkaç kez görüşme veya müdahale etme gerekliliği hesaba katılınca yoğun bir çalışma temposunu gerektirdiği ileri sürülebilir. Aşağıdaki tabloda Kosova Üniversite Kliniği Merkezi (QKUK) ve Bölge Hastanelerinde çalışan doktor ve diğer sağlık hizmeti veren personelin dağılımını göstermektedir. QKUK l e astaneler Aile hekimliği Mjekësia Famlijare st damın dağılımı Shpërndarja e P nës m t Anne ve çocuk sağlığı Shëndeti I Nënes dhe.. Kadın doğum Obstetrikë dhe.. Uzman eğ Spe al st L gjër es Dahiliye Interno Laboratuvar Laboratuar Uzman dr Mjek Spe al st 370 500 1 1127 Acil Servis Emergjenca üst sev. el Lartë 5 0 Shërbimet tjera që.. Diş sağlığı Stomatologji Në qoftë se numri i rasteve të paraqitura krahasohet me numrin e mjekëve dhe personelit të cilët ofrojnë shërbime shëndetësore shihet qartë se shërbimi jipet me mundësi të kufizuara. Duke marrë parasysh numrin total të kuadros së specialistëve, mjekëve dhe dentistëve 2707 dhe paraqitjen e 4.5 milion rasteve mund të llogaritet që vetëm një mjek duhet të meret me mbikqyrjen e 1632 pacientëve në vit ndërsa 4.47 pacientëve për një ditë. Gjithëashtu, kur meret parasysh edhe pranimi i pacientit disa herë për arsye të ndërhyrjeve dhe përcjelljes së gjendjes së pacientit mund të shihet se nevojitet dhe bëhet një punë mjaft intensive. Tabela e mëposhtme pasqyron shpërndarjen e mjekëve dhe personelit tjetër që ofrojnë shërbime shëndetësore që punojnë ne Qendrën Klinike Universitare të Kosovës (QKUK) dhe spitalet rajonale. em re n erm ere Orta s. el Mesëm 1885 1181 Toplam Totali Alt s. el Ulët 4 0 Vaka sayısı Numri i rasteve Sağlık yardımcı elemanı s stent d hmës Shëndetësor Ps kolo Ps kolog 39 1 Sosyal yrd d hmes So al 8 133 D ğer Tjera 9 134

Oda Bülteni Buletini i Odës Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 19 AnalizDevam Vazhdim Analizë Aile hekimliği merkezleri ise bölge hastaneleri ve QKUK dan yükü hafifletmek yönünde önemli bir görev görmesine rağmen yoğunluğun az olduğu söylenemez. Tüm hafta günleri dahil doktor başına yılda 1444, günde ise yaklaşık 4 vaka düşmektedir. Qendrat e mjekësise familjare të cilat lehtësojnë punën dhe barrën e spitaleve rajonale dhe QKUK së gjithëashtu punojnë me një intensitet mjaft të madh. Gjithë javën për një mjek ne vit 1444 raste ndërsa për një ditë 4 raste. le ek ml ğ Mjekës a am jare Hek m Mjek (Kaynak: Kosova İstatistik Ajansı) D ek m Dent st Hem re n erm ere D Tekn. Tekn k Dhëmbeve Laborant Laburant (Ref: Agjensia e Statistikës së Kosovës) Sağlık yrd. d hmës shëndetësor t dam dağılımı Shpërndarja e Punës m t 1080 187 3002 30 54 60 1054 D ğer Tjera Ancak genelde yukarıda verdiğimiz bu rakamlar Kosova daki sağlık sektörünün net bir görünümünü ortaya koymamaktadır. İstatistiklere yansıyan veriler kamunun eliyle verilen hizmetleri kapsamaktadır. Kamu sağlık sektörünün verdiği hizmetler haricinde lisanslı olarak çalışan özel sağlık kuruluşlarının verdiği hizmetler de mevcuttur. Sağlık Bakanlığından lisans alan özel sağlık kuruluşları şunlardır: Megjithatë, pasqyra e dhënë në tablot e dhëna me lartë nuk tregojnë pamjen e qartë të sektorit të shëndetësisë në Kosovë. Statistikat e dhëna përfshijnë shërbimet e ofruara nga dora e publikut. Me përjashtim të shërbimeve të ofruara nga sektori publik shëndetësor, shërbimet e organizatave të licencuara private shëndetësore janë gjithashtu në dispozicion. Institucionet private shëndetësore të licencuara nga Ministria e Shëndetësise janë keto: RUHSATLI ÖZEL SAĞLIK KURULUŞLARI INSTITUCIONET PRIVATE SHËNDETËSORE TË LICENCUARA Hastane S tale no o o muayyenes Ord nan a j nekolo j ke Ped atr muayyenes Ord nan a Ped atr ke D e m muayyenes Ord nan a Ped atr ke Da ye muayyenes Ord nan a Interne Laboratuvar Laborator Tan mer ez Qendra D a nost kuese T dan man mer ez Qendra Mjekësore Konsultuese Cerra muayyenes Ord nan a K rur j ke Cerra F z tedav muayyenes Ord nan a F otera a K rur j ke Göz muayyenes Ord nan a e S r t Pato o Patolo j a Neuro o Neuorolo j a TOPLAM TOTALI ADEDİ NUMRI 21 86 35 336 7 60 56 8 8 3 9 3 2 634 Bu sağlık kuruluşlarının yanı sıra Kosova da dışa dönük ciddi bir sağlık turizminden de bahsedilebilir. Gerek bölge ülkeleri gerekse Türkiye ve Avrupa ülkelerine tedavi amacıyla giden hastalar Kosova da önemli bir kaynak aktarımını da götürmektedir. Kosova da ruhsatsız olarak doktorların kendi ev veya değişik muayenehanelerde verdiği hizmetler de hesaba katılınca Kosova da sağlık sektörünün rakamlara yansıdığından daha büyük ve denetimsiz olduğu söylenebilir. Përvec këtyre institucioneve shëndetësore nv Kosovv ekziston edhe një potencial i turizmit shëndetësor mjaft serioz. Për shkak të trajtimeve mjekësore të një numri të madh të pacientëve në vendet rajonale dhe Turqi apo Evrope ekziston një transfer i madh i burimeve jashtë vendit. Duke marrë parasysh edhe ofrimin e shërbimeve shëndetësore në shtëpitë apo ordinancat e palicencuara të mjekëve në Kosovë dhe shtuar edhe numrin e këtyre rasteve mund të themi që ky numër është shumë më i madh dhe i pakontrolluer apo monitoruar nga institucionet përkatëse. Türkçe Shqip

20 Eylül Ekim / Shtator -Tetor 2013 Oda Bülteni Buletini i Odës AnalizDevam Vazhdim Analizë SONUÇ Kosova 1999 dan bu yana sağlık sistemini revize etme yönünde çalışmalarını sürdürmesine rağmen halen hizmetlerin aksamasına neden olan bir dizi eksikliği mevcuttur. Bu eksiklikler nedeniyle bazı hizmetler ülke içinde verilemediği için yurtdışında tedaviler aranmaktadır. Sağlık alanında özel sektörün bazı yatırımları da boşluğu tam anlamıyla kapatmış değildir. Sağlık sigorta fonunun oluşamaması ise sektörün en büyük engellerinden birini teşkil etmektedir. PËRFUNDIM Siq e kemi cekur edhe më herët edhe pse Kosova që nga viti 1999 vazhdon përpjekjet e saja në drejtim të revizimit të sistemit shëndetësor ende ekzistojnë probleme dhe kufizime në shërbimet shëndetësore. Për shkak të këtyre mangësive shërbimet shëndetësore nuk mund të ofrohen brenda vendit dhe kjo mungesë po shkakton kërkimin e trajtimeve jashtë vendit. Investimet e sektorit privat në sektorin e shëndetësisë nuk janë të mjaftueshme për të mbyllur boshllëqet e paraqitura në këtë fushë. Sağlık alanında özel sektörün önünün açılması ve özellikle hem teknoloji hem de bilgi tecrübe transferi yapacak olan doğrudan yabancı yatırımların teşvik edilmesi ve prosedürlerinin kolaylaştırılması hayati öneme sahiptir... Çeşitli hibe ve uluslararası diğer desteklerle sektöre sağlanan katkı takdirle karşılanmaktadır. Başta doktorların yeni tıp cihazları ve metotlarını kullanmaları olmak üzere, ara kademe ve teknisyen kadrosunun da eğitilmesi büyük önem arz etmektedir. Sağlık alanında özel sektörün önünün açılması ve özellikle hem teknoloji hem de bilgi tecrübe transferi yapacak olan doğrudan yabancı yatırımların teşvik edilmesi ve prosedürlerinin kolaylaştırılması hayati öneme sahiptir. Në mënyrë të hapjes së rrugës së sektorit privat në fushën e shëndetësisë dhe për të realizuar transferimin e teknologjisë së re dhe njohurisë së bashku me ekspertizën e ofroruar nga investitorët e huaj inkurajimi dhe lehtësimi i procedurave ndaj investitorëve të juaj është një prej qështjeve kryesore dhe vitale ku qeveria duhet ti përkushtojë një kujdes më të veçantë... Mungesa e fondit të sigurimit shëndetësor paraqet një prej problemeve thelbësore dhe bllokuese të sektorit. Trajnimi i mjekëve mbi përdorimin e pajisjeve së teknologjisë dhe metodave të fundit mjekësore, trajnimi i infermierëve dhe teknikëve zëne një vend të rëndësishëm në këtë drejtim të zhvillimit të sektorit. Në mënyrë të hapjes së rrugës së sektorit privat në fushën e shëndetësisë dhe për të realizuar transferimin e teknologjisë së re dhe njohurisë së bashku me ekspertizën e ofroruar nga investitorët e huaj inkurajimi dhe lehtësimi i procedurave ndaj investitorëve të juaj është një prej qështjeve kryesore dhe vitale ku qeveria duhet ti përkushtojë një kujdes më të veçantë. Türkçe Shqip