10 Belli Başlı Tarikatlar İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI TASAVVUF Doç.Dr.Ali BOLAT 1
Ünite: 10 BELLİ BAŞLI TARİKATLAR Doç. Dr. Ali BOLAT İçindekiler 10.1. YESEVİYYE... 3 10.2. KADİRİYYE... 4 10.3. RİFÂİYYE... 4 10.4. BEKTÂŞİYYE... 5 10.5. BAYRAMİYYE... 7 10.6. KAYNAKLAR... 8 2
10 Belli Başlı Tarikatlar 12. ve 13. yüzyıllar tarikatların teşekkül devridir. Bugünkü manada tekkesi, şeyhmürid ilişkileri, evrad ve ezkarı ile tarikatlar ilk olarak Türkistan da Ahmed Yesevi ile, Bağdat ta Abdülkadir Geylani ile ve Basra da Ahmed er-rifaî ile oluşmaya başlamıştır. 10.1. YESEVİYYE Pîr-i Türkistan Ahmed Yesevi (ö. 562/1166) ye nisbet edilen tarikat, bu bölgede kurulan ilk tarikat olma özelliğine sahiptir. Tarikatın kurucusu Ahmed Yesevi, Çimkent yakınlarında Sayram kasabasında, başka bir rivayete göre Yesi de doğmuş, önce annesini, ardından da babasını kaybetmiştir. İlk tahsilini Yesi de alan Ahmed Yesevi, küçük yaşında, hakkında efsanevî bilgilerden öte malumatımızın bulunmadığı Arslan Baba ya intisab ederek ondan feyiz almıştır. Ahmed Yesevi, Arslan baba nın vefatından sonra Buhara ya gitmiş ve burada Yusuf Hemedânî ye intisab etmiştir. Yusuf Hemedani den sonra Abdullah Berkî ve Hasan Endâkî irşad makamına geçmiş, ardından Ahmed Yesevî bu görevi 1160 yılında üstlenmiştir. Ancak bir süre sonra irşad makamını Abdülhâlık Gücdüvânî ye devrederek Yesi ye dönmüş ve vefatına kadar burada kalmıştır. Ahmed Yesevi, 63 yaşına gelince Hz. Peygamber e hürmeten yer altına bir hücre yaptırmış, kalan ömrünü burada riyazet ile geçirmiştir. 562/1166 da vefat eden Ahmed Yesevi nin geçimini sağlamak için tahta kaşık imal edip sattığı nakledilir. Mürşidi Yusuf Hemedanî gibi bir Hanefî âlimi olan Ahmed Yesevî aynı zamanda medrese eğitimi de almış, bu bakımdan Türk boylarının İslamî kimliğinin oluşmasında önemli hizmetlerde bulunmuştur. Onun yolu çok sayıda halifesi kanalıyla kısa zamanda yayılmakla birlikte Mansur Ata, Süleyman Ata ve Said Ata önde gelen halifeleri arasında sayılabilir. Orta Asya kadar Anadolu nun İslamlaşmasında da Yeseviliğin tesiri oldukça fazladır. Ancak Yesevilik bağımsız bir tarikat olmaktan çok, Anadolu da kendisinden sonra gelen tasavvuf ekolleri içerisinde erimiş ve fakat düşünceleri saklı kalmıştır. Ahmed Yesevi düşüncelerini kısa ve özlü şiirlerle dile getirmiş, bu yolla göçebe toplulukların dinî ve ahlakî ilkeleri benimsemesini sağlamıştır. Onun, Hikmet adı verilen bu sözleri sanat gayesinden uzak didaktik şiirler olarak kabul edilmektedir. Daha sonra müridleri tarafından bu sözleri, Divan-ı Hikmet adıyla derlenmiştir. Bu eser İslamî Türk Edebiyatının ilk örneklerinden sayılır. Yine Ahmed Yesevi ye atfedilen Fakrname ise Divan-ı Hikmet in mensur bir mukaddimesi mahiyetindedir. Fakrname nin, Divan-ı Hikmet in yazmaları içerisinde yer almaması, eserin daha sonra müridleri tarafından esere dahil edildiğine işaret etmektedir. Yesevilik, Taşkent bölgesinde öncelikle yayılmış, ardından Maveraünnehir ve Horasan, Azerbaycan ve Anadolu ya ulaşmıştır. Özellikle Nakşibendiyye ve Bektaşiyye, Yeseviliğin devamı mahiyetinde görülen iki tarikat olarak kabul edilir. Yesevilik hakkında malumatımız büyük ölçüde, yine bir Yesevi dervişi olan Hazînî nin III. Murad a takdim ettiği Cevâhiru l-ebrâr min Emvâci l-bihâr adlı eserine dayanmaktadır. Yesevilik te halvet uygulamasının önemli bir yeri vardır. Ahmed Yesevi ye göre halvet, şeriat halveti ve tarikat halveti olmak üzere iki çeşit halvet vardır. Şeriat halveti bütün ayıplardan kurtulmak için, her türlü günahtan tevbe etmek esasına dayalıdır. Tarikat halveti ise mürşid tarafından belirlenir. 3
TASAVVUF 110 Cehrî zikrin benimsendiği tarikatin benimsemiş olduğu bu zikre zikr-i erre veya zikr-i minşârî adı verilir. Sâlikler zikrederken testere sesine benzer bir ses çıkardığı için bu adla anılır. Yesevilik te mutedil bir İslam anlayışının benimsendiği, aşırı uygulamalardan kaçınıldığı görülmektedir. Bu bakımdan, Ahmed Yesevi nin hikmetlerine bakıldığında ehl-i sünnet çizgisinde bir din ve tasavvuf anlayışının savunulduğu ifade edilebilir. 10.2. KADİRİYYE İslam dünyasındaki en yaygın tarikatlardan olan Kadiriyye nin pîri Abdülkadır Geylani (ö. 561/1165) 1077 de Hazar Denizi nin güneyinde yer alan Gîlân (Geylan) a bağlı Neyf köyünde doğdu. Dindar bir aileden gelen Abdülkadir Geylani ilk tahsilini tamamladıktan sonra 18 yaşlarında Bağdat a gitmiş ve burada hadis, fıkıh ve edebiyat dersleri almıştır. Daha sonra Bağdat ta sufi büyükleriyle de görüşen Abdülkadir Geylani, Ebü l-hayr Muhammed b. Müslim ed-debbâs (ö. 525/1131) tan tasavvuf ilmini tahsil etti. Hocası Ebu Said el-muharrimî nin kendisine Babülerec de tahsis ettiği medresede zahiri ilimler okuttu. Ancak bir süre sonra inzivaya çekildi. Hocası Ebu Said, onu inzivadan çıkarıp şeyhlik hırkası giydirdi. Bağdat başta olmak üzere kısa zamanda şöhret bulan Abdülkadir Geylani 561/1165 yılında Bağdat ta vefat etti. Çok kuvvetli bir hitabeti bulunan Abdülkadir Geylani nin vaazlarını dinlemeye gelenlerin medreseye sığmadığı, bu nedenle açık havada sohbetler icra ettiği bilinmektedir. El-Gunye li Tâlibi Tarîki l-hakk, el-füyuzâtü r-rabbâniyye, Fütûhu l- Gayb, Cilâü l-hâtır, el-fethu r-rabbânî, Mektûbât ve Sırru l-esrâr başlıca eserleridir. Abdülkadir Geylanî, eserlerinde sade ve akıcı bir dil kullanmaya özen göstermektedir. Başlangıçta Şafii iken daha sonra Hanbelî mezhebini benimsemiş, bu değişiklik görüşlerine de yansımıştır. Müteşabih ayetleri yorumlamaktan kaçınan Abdülkadir Geylani, dinin zahirî hükümlerine karşı oldukça titizdir. Bu bakımdan o, İbn Teymiyye tarafından da takdir görmüştür. Uyun, uydurmayın; itaat edin, muhalefet etmeyin; yakınmayın, temizlenin, kirlenmeyin tavsiyesi onun tutumunu göstermesi bakımından mühimdir. Kadiriye, İslam dünyasının en eski ve yaygın tarikatlarından biri olarak Endonezya dan Kuzey Afrika ve Sibirya ya kadar geniş bir alanda yayılmış; Anadolu ya ilk olarak Eşrefoğlu Rumi (ö. 1470) ile girmiştir. Tarikatın İstanbul un gündelik hayatına girişi ise İsmail-i Rumî (ö. 1631) ile olmuştur. Kadiriyye nin pek çok şubesi olmakla birlikte Anadolu da yaygın olan kolları Eşrefoğlu Rumî ye nisbet edilen Eşrefiyye ve İsmail-i Rumî ye nisbet edilen Rumiyye dir. Kadiriyye de süluk eğitimi esma-yı seb a zikri ile gerçekleştirilir. Tarikatta cehrî zikir icra edilir ve kıyamî olarak yapılır. 10.3. RİFÂİYYE Seyyid Ahmed er-rifâî (ö. 578/1182) tarikatın kurucusu olarak kabul edilir. Bağdat la Basra arasında bataklık bir bölge olan Batâih te Ümm Âbide köyünde 4
10 Belli Başlı Tarikatlar 512/1118 de doğmuştur. Ahmed Rifaî nin seyyid olduğu hususunda tüm kaynaklar hemfikirdir. Küçük yaşta babasını kaybeden Ahmed Rifaî, tefsir, hadis ve fıkıh öğrenmiş, bu esnada Ali el-vâsıtî den de istifade etmiş, Vâsıtî ona icazet vermiş ve Herkes üstadıyla, ben ise talebem Rifaî ile iftihar ederim diyerek Ahmed Rifaî ye zahir ve batın ilimlere vukufiyetini ifade etmek üzere Ebü l-alemeyn ünvanı vermiştir. Ahmed Rifaî, dayısı Mansur el-batâihî kanalıyla tasavvuf yoluna girmiş ve ondan icazet alarak Vasıtî, kendisine bağlı tekkeleri Ahmed Rifaî ye tevdi etmiştir. Bu esnada şöhreti artan Ahmed Rifaî hakkında bazı şikayetler ve dedikodular üretilmiş, Halife el-muktefî konuyu tahkik etmek üzere bir müfettiş görevlendirmiş, neticede şikayetlerin yersiz olduğu anlaşılmıştır. 578/1182 de vefat eden Ahmed Rifaî nin türbesi Bağdat ın güneyinde Vâsıt yakınlarındadır. Ahmed Rifaî nin Hizbü l-esrâr, el-hikemü r-rifâiyye, el-burhânü l-müeyyed, el- Mecâlisü s-seniyye, el-erbeûne Hadisen, Hâletü Ehli l-hakika maallah başlıca eserleri arasındadır. Ahmed Rifaî nin tarikat anlayışı Kur an ve Sünnet merkezlidir. Zahir ve batın birlikteliğini savunan Ahmed Rifaî hakikatin şeraite muhalif olamayacağını ifade eder. Rifaiyye tarikatı, Ahmed Rifaî nin adıjna nisbetle Ahmediyye, Batâih bölgesinden olması nedeniyle de Batâihiyye olarak da anılır. Rifaiyye, 12. asırda ortaya çıkan Yeseviyye ve Kadiriye ile birlikte ortaya çıkan ilk üç tarikattan biridir. Rifaiyye cehrî ve kıyamî zikri benimsemiştir. Oldukça canlı bir zikir uygulaması olan Rifaîlerin zikrinde zaman zaman vücudun değişik yerlerine şiş saplamak, kızgın demiri yalamak, kor haline gelmiş taşa dokunmak gibi uygulamalara rastlanıldığı da olur. Bu uygulamalara burhan adı verilir. Rifaiyye nin, Haririyye, Sayyadiyye, Aziziye, Vâsıtiyye gibi çok sayıda şubesi bulunmaktadır. 10.4. BEKTÂŞİYYE Bir Türkmen şeyhi olan Hacı Bektaş Vefaî şeyhi Baba İlyas ın halifelerindendir. Nişabur da doğan Hacı Bektaş ın asıl adı Muhammed dir. İlk tahsilini burada alan Hacı Bektaş ın tasavvufi eğitimini Ahmed Yesevi nin müridlerinden Lokman Perende den aldığı nakledilir. Anadolu ya vuku bulan göçler neticesinde memleketinden ayrılmış, hac vazifesini yerine getirerek şimdiki adı Hacıbektaş olan Sulucakarahöyük e yerleşmiş, burada bir tekke inşa etmiş, vefatına kadar da burada hayatını sürdürmüştür. Vefatı hakkında farklı tarihler verilmekte ise de 669/1271 yılında vefat etmiş olma ihtimali yüksektir. Hacı Bektaş ile ilgili kaynakların çoğunluğu onu Sünni bir mutasavvıf olarak görmemektedir. Onu Sünni bir mutasavvıf olarak kabul edenle ise kendisine izafe edilen Makalât adlı esere dayanarak bu görüşlerini temellendirmeye çalışırlar. Bu konuda birbirinden çok farklı bilgilerin bulunması, Hacı Bektaş ile ilgili bize intikal eden malumatın büyük ölçüde menkıbevî mahiyette olmasından kaynaklanmaktadır. Ancak şu ifade edilmelidir ki Hacı Bektal öncelikle Yesevî geleneğinden etkilenmiştir. Bu bakımdan o, Yeseviyye ve Kalenderiyye nin karışımı olarak görülebilecek Haydariye tarikatının bir mensubu olarak Anadolu ya gelmiş, burada Baba İlyas a intisab etmiş bir Vefaî olarak kabul edilmelidir. 5
TASAVVUF 110 Hacı Bektaş a atfedilen eserler şunlardır: Makalât, Kitabü l-fevâid, Nesâyih, Risale, Tefsir-i Fatiha, Şerh-i Besmele, Şathiye. Hacı Bektaş-ı Veli, Ahmed Yesevi Türkistan da ne yaptıysa o da Anadolu da onu yapmıştır. İslam ı basit ilkeler ile konar-göçer Türkmen zümreleri arasında yaymaya gayret göstermiştir. Bununla birlikte onun vefatından sonra adının yayılmaya başladığı da söylenebilir. Osmanlı Beyliği başta olmak üzere batı ve Orta Anadolu da menkıbeleri Abdal Musa kanalıyla yayılmıştır. Onun etrafında oluşan kült Osmanlı gazileri arasında da yayılmış ve Osmanlı sultanları Yeniçeri Ocağını tesis ederken bu manevi güç etrafında gaza ruhunu oluşturmaya çalışmışlardır. 16. yüzyılın başlarında Balım Sultan, Hacı Bektaş ın adını kullanarak bugünkü bilinen şekliyle tarikatı kurmuştur. Bektaşiliğin mahiyeti, doktrini, ilkeleri konusunda da, hacı bektaş ın şahsı ile ilgili olarak dile getirilen farklı yaklaşımların sürdürüldüğünü görmekteyiz. Bunda Bektaşiliğin teşekkülünde oldukça fazla sayıda akım ve kültürün etken olması yatmaktadır. Kalenderilik, melâmet, Yeseviyye, Şiilik, İslam öncesi inançlar, Hıristiyanlık, bütün bunlar Bektaşilik içerisinde bir şekilde var olan unsurların başında sayılabilir. Bu bakımdan Bektaşiliği senkretik bir yapı olarak kabul etmek mümkündür. Bektaşiliğin tarihsel seyrini daha net bir biçimde görebilmek için bu tarikatın tarihini üç ana dönemde ele almak gereklidir: 1. 13. yüzyılın ortalarından 16. yüzyılın başlarına kadar geçen dönem. 2. 16. yüzyılın başlarından 19. yüzyılın ilk çeyreğine kadar geçen dönem. 3. 19. yüzyılın ilk çeyreğinden 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar geçen dönem. İlk dönem Hacı Bektaş ile başlayıp Balım Sultan (ö. 922/1516) a kadar olan dönemdir. Bu dönemde Hacı bektaş merkezinde gelişen bir yapı sözkonusudur ve ibahî bir tutum benimsenmemiştir. İkinci dönem balım Sultan ile başlayıp 1826 ya kadar devam eden süreçtir. Bu dönemde Bektaşilik Kalenderilik ten ayrılmış ve taşrada sağlam bir teşkilat oluşturmuştur. Bu dönemde Bektaşilie Bâtınî, Hurufî, şii, Şamanist ve Hıristiyanî unsurlar dahil olmuş ve tarikatın çehresi tamamen değişmiştir. Oniki imam anlayışı, şarap içme, kulağa küpe takma, haramlara karşı lakaydlik, Hak-Muhammed-Ali inancı, hulul gibi telakkiler Bektaşilik için artık yabancı değildir. Üçüncü dönem ise 1826 da Yeniçeri Ocağı nın kaldırılmasıyla başlar, 1925 te tekkelerin kapatılmasına kadar devam eder. 1826 da Vak a-i Hayriye olarak adlandırılan hadise neticesinde Bektaşi tekkeleri de yasaklı hale gelmiş, bazı Bektaşi babaları idam edilmiş veya sürgüne gönderilmiş, II. Mahmud un vefatından sonra bu yasak nisbeten gevşemiş ve tekrar faaliyete geçmelerine göz yumulmuştur. Bektaşiler, bu sıkıntılı dönemde kendilerini gizlemek maksadıyla yollarına Tarîk-ı Nâzenîn adını vermişlerdir. Bu dönemde faaliyet alanı olarak Arnavutluk ta aktif olan Bektaşiliğin 1908 yılında II. meşrutiyet in ilanından sonra tekrar eski gücüne kavuştuğu görülmektedir. Bektaşi erkanı, dört kapı kırk makam ile ifade edilmektedir ki bunlar şeriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Bu sıralama kulun yolculuğunun aşamalarını ifade eder. Her bir kapının on makamı bulunmaktadır. İlke bazında son derece makul ve şer î olan bu hususlar Balım Sultan ile çeşitli şekillerde tevil edilmiştir. 6
10 Belli Başlı Tarikatlar 10.5. BAYRAMİYYE Anadolu kökenli bir tarikat olan Bayramiyye nin piri Hacı Bayram-ı Veli, Ankara nın Solfasol (Zü l-fadl) köyünde doğmuştur. İlk tahsilini Ankara da, daha sonra Bursa da yapmış, ardından müderrislik ile meşgul olmuştur. Bir süre sonra müderrisliği bırakan Hacı Bayram-ı Veli, Somuncu Baba adıyla bilinen Hamidüddin Aksarayî ye (ö. 815/1412) intisab etmiştir. Tasavvufî terbiye aldıktan sonra Ankara civarında irşad ile meşgul olmuş, şeyhinin tavsiyesi ile de ziraat ile uğraşmıştır. Hacı Bayram-ı Veli nin Ankara civarındaki nüfuzu artınca hakkında bazı şikayetlerin de etkisiyle merkezi yönetim kendisini dinlemek ve Edirne ye davet etmek üzere Ankara ya bir görevli göndermiş, Hacı Bayram bu davete icabet ederek Edirne ye gelmiş ve neticede şikayetlerin asılsız olduğu anlaşılmıştır. Hacı Bayram-ı Veli, 1429 da vefat etmiş ve kendi adıyla yapılan camiin yanına defnedilmiştir. Onun bize ulaşan birkaç şiirinden başka bir eseri bilinmemektedir. Bayramiyye tarikatı başlangıçta Hacı Bayram-ı Veli nin müridleri olan Akşemseddin (ö. 1459) ve Dede Ömer Sikkinî (ö. 1475) ile iki ana kolda devam etmiştir. Ayrıca, Hacı Bayram-ı Veli nin halifelerinden Hızır Dede den feyz alan Üftade nin (ö. 1580) halifesi Aziz Mahmud Hüdayî nin (ö. 1628) tesis ettiği Celvetiyye, Bayramiyye nin bir kolu olarak görülse bile müstakil olarak gelişimini sürdürdüğü için ayrı bir tarikat olarak kabul edilmektedir. Buna göre Akşemseddin ile devam eden kol, Şemsiye-i Bayramiyye, Dede Ömer Sikkinî ile devam eden kol ise Melâmiyye-i Bayramiyye olarak adlandırılmıştır. Akşemseddin ile devam eden kol daha çok, klasik zühdî eğilimler taşırken, Dede Ömer Sikkinî ile devam eden kol ise vahdet ve cezbe ağırlıklı melamî bir meşreb ortaya koymaktadır. Bu yol, her türlü tarikat ritüelini, özel giysiyi ve tekkede oturmayı reddeden, sohbet in olgunlaştırıcı özelliğini benimseyen bir tutum benimsemiştir. Hacı Bayram-ı Veli nin tasavvuf anlayışında sohbet önemli bir yer tutar. Onun anlayışında sohbet bir terbiye ve eğitim yöntemi olarak benimsenmiştir. Tarikatin şemsiye kolunda cehrî zikir, Melâmiyye kolunda ise gönül bekleme adı verilen hafî zikir benimsenmiştir. 7
TASAVVUF 110 10.6. KAYNAKLAR Gürer, Dilaver, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, Ensar Neşriyat, İst. 2007. Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergah Yayınları, İst. 1985., Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sır yayıncılık, İst. 2008. Muslu, Ramazan, Anadolu da Tasavvuf Yolları, Ensar Neşriyat, İst. 2007. Öngören, Reşat, Tasavvuf, DİA, XL, İstanbul: TDV yayınları, 2011, ss. 119-126., Tabakât, DİA, XXXIX, İstanbul: TDV yayınları, 2010, ss. 295-296. Özköse, Kadir (Ed.), Tasavvuf El Kitabı, Grafiker yayınları, Ank. 2012. Türer, Osman, Anahatlarıyla Tasavvuf Tarihi, Ataç yayınları, İst. 2011. Yılmaz, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1994. Ahmed Yesevi, Abdülkadir Geylani, Kadiriyye, Ahmed er-rifai, Rıfaiyye, Hacı Bektaş-ı Veli, Bektaşiyye, Hacı Bayram-ı Veli ve Bayramiyye maddeleri, DİA. 8