II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI -KARADAĞ SİYASİ İLİŞKİLERİ

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI -KARADAĞ SİYASİ İLİŞKİLERİ DOKTORA TEZİ UĞUR ÖZCAN Tez Danışmanı: PROF. DR. FAHRETTİN TIZLAK ISPARTA, 2009

T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİMDALI II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİ OSMANLI -KARADAĞ SİYASİ İLİŞKİLERİ DOKTORA TEZİ UĞUR ÖZCAN Tez Danışmanı: PROF. DR. FAHRETTİN TIZLAK ISPARTA, 2009

II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ OSMANLI -KARADAĞ SĠYASĠ ĠLĠġKĠLERĠ ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ..VI. ÖZET..VIII ABSTRACT.. IX SINAV TUTANAGI (ONAY) SAYFASI..X KISALTMALAR. XI KONU ve KAYNAKLAR..XI I. KONU. XI II. KAYNAKLAR. XI A. ARġĠV VESĠKALARI.......XI B. KRONĠKLER..XIV C. SEYAHATNAMELER....XIV D. GAZETELER.....XV E. KĠTAPLAR.......XVI F. MAKALELER.... XVII G. TEZLER.....XVII GĠRĠġ OSMANLI- KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠNĠN TEMELLERĠ I. KARADAĞLILARIN MENġEĠ 1 II. 19.YY. ÖNCESĠ OSMANLI-KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠNE GENEL BAKIġ...3 III. 19.YY DA OSMANLI -KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ... 8 A. FRANSIZ ĠHTĠLALĠ NĠN ETKĠSĠ ve MĠLLĠYETÇĠLĠK HAREKETLERĠ...9 B. PANSLAVĠZM ĠN KARADAĞ MĠLLĠYETÇĠLĠĞĠNE ETKĠSĠ 12 C. TANZĠMAT DÖNEMĠ OSMANLI KARADAĞ ĠLĠġKĠLERĠ 16 D. KARADAĞ DA YENĠ DÖNEM: PRENS NĠKOLA DÖNEMĠ... 22 IV. HERSEK ĠSYANI ve BALKAN KRĠZĠNDE KARADAĞLILAR 27 i

BĠRĠNCĠ BÖLÜM KARADAĞ IN BAĞIMSIZLIK SÜRECĠ, SAVAġLAR DÖNEMĠ ve BERLĠN ANTLAġMASI I. OSMANLI-SIRP ve KARADAĞ SAVAġI ve ABDÜLHAMĠD ĠN BAġA GEÇMESĠ......37 A. SAVAġIN NEDENLERĠ ve TEPKĠLER......37 B. KARADAĞ A KARġI AÇILAN CEPHELER. 44 C. TERSANE KONFERANSI NDA KARADAĞ... 50 D. KARADAĞ ĠLE BARIġ GĠRĠġĠMĠ..57 E. LONDRA PROTOKOLÜNDE KARADAĞ 60 II. OSMANLI- RUS SAVAġI NIN BAġLAMASI ve KARADAĞ CEPHESĠ.. 63 A. KARADAĞ CEPHESĠ.64 a. Osmanlı Ordularının Galibiyeti ve Rusya Cephesi ne Aktarılması...65 b. Podgoriça, NikĢik, Bar ve Ülgün ün Kaybedilmesi..67 B. EDĠRNE MÜTAREKESĠ ve II. ABDÜLHAMĠD ĠN YÖNETĠMĠ ELĠNE ALMASI.. 70 C. AYASTEFANOS ANTLAġMASI... 72 a. Ayastefanos AntlaĢması nda Karadağ la Ġlgili Maddeler..74 b. Ayastefanos AntlaĢması nın Arnavutlar Arasında Yankıları 77 D. BERLĠN KONGRESĠ ve BERLĠN ANTLAġMASI DA KARADAĞ 79 a. Berlin AntlaĢması nda Karadağ Ġle Ġlgili Maddeler 82 b. AntlaĢmanın Devletlerarası ĠliĢkilerdeki Sonuçları... 85 III. BERLĠN ANTLAġMASI NIN UYGULANMASI...89 A. KARADAĞ IN TANINMA AġAMASI ve SEFĠR ATANMASI...90 B. BOYANA NEHRĠ NDE SEYRÜSEFER SERBESTĠYETĠ...92 C. BAR LĠMANI VE KARADAĞ SULARI 94 ĠKĠNCĠ BÖLÜM SULTAN ABDÜLHAMĠD ĠLE PRENS NĠKOLA NIN DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠ I. OSMANLI-KARADAĞ DĠPLOMATĠK ĠLĠġKĠLERĠNĠN BAġLAMASI A. OSMANLI DEVLETĠ NĠN KARADAĞ DAKĠ SEFĠRLERĠ ve KONSOLOSLARI...96 B. KARADAĞ IN OSMANLI DEVLETĠ NDEKĠ SEFĠRLERĠ ve KONSOLOSLARI...105 ii

II. II. ABDÜLHAMĠD ĠN BALKAN POLĠTĠKASINDA KARADAĞ IN YERĠ A. ABDÜLHAMĠD ĠN II. MEġRUTĠYET ĠN ĠLANINA KADAR BALKANLAR ve KARADAĞ POLĠTĠKASI... 113 B. II. MEġRUTĠYET ĠN ĠLANINDAN ABDÜLHAMĠD ĠN HALLĠNE KADAR OSMANLI DEVLETĠ NĠN KARADAĞ POLĠTĠKASI.119 III. PRENS NĠKOLA NIN OSMANLI VE BALKAN POLĠTĠKASI... 127 A. KARADAĞ IN ANTĠK SIRP ĠMPARATROLUĞUNU YENĠDEN KURMA EMELĠ.....128 B. PRENS NĠKOLA NIN ERMENĠ MESELESĠ ve OSMANLI YUNAN SAVAġI NDAKĠ TAVRI 131 IV. ĠKĠ HÜKÜMDAR ARASINDA DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠ.....136 A. AVRUPA DA ve BALKANLAR DA TÜRK ĠMAJI ve ABDÜLHAMĠD ĠN GAYRETLERĠ..136 B. KARADAĞ IN BATIDAKĠ ĠMAJI ve NĠKOLA IN GAYRETLERĠ..138 C. ABDÜLHAMĠD ve NĠKOLA NIN DOSTLUK ĠLĠġKĠLERĠNĠ ETKĠLEYEN TEMEL FAKTÖRLER......141 a. Sanatçı Kimlikleri.143 b. Halka Yakınlıkları,Vatanperverlikleri ve Dînî Kimlikleri....144 c. KuĢak ÇatıĢmasının Olmaması.145 D. RESMĠ ZĠYARETLER 146 a. Nikola nın Birici Ġstanbul Ziyareti ve Yansımaları...147 b. Nikola nın Ġkinci Ġstanbul Ziyaret TeĢebbüsü ve Ziyaretin Ertelenmesi..149 c. Nikola nın Ġkinci Ġstanbul Ziyareti nin GerçekleĢmesi ve Sonuçları. 151 d. Nikola nın Osmanlı Elçiliklerini Ziyaret Etmesi...156 e. Karadağlı Bakanların Nikola yı Temsilen Yaptıkları Ziyaretler....159 E. KARġILIKLI VERĠLEN HEDĠYELER..161 a. Emirgan Yalısı 163 b. Timsah Vapuru 164 c. Zaza Yatı.167 d. Atlar 168 e. Diğer Hediyeler...170 F. KARġILIKLI VERĠLEN NĠġANLAR ve MADALYALAR..170 a. Abdülhamid in Nikola ya ve Yakınlarına Verdiği NiĢanlar... 171 b. Karadağ Prensi nin Abdülhamid e ve Yakınlarına Verdiği NiĢanlar.174 G. ĠKĠ LĠDERĠN BĠRBĠRLERĠNĠN AĠLELERĠNE GÖSTERDĠKLERĠ YAKIN ĠLGĠ...176 H. ÖZEL GÜN ve GECELERDE GÖNDERĠLEN MESAJLAR.180 a. Taziye ve GeçmiĢ Olsun Mesajları...180 b.kutlama Mesajları....185 I. ĠYĠ ĠLĠġKĠLERĠN HALKA YANSIMASI.... 196 iii

J. OSMANLI DEVLETĠ ĠLE KARADAĞ ARASINDAKĠ YARDIM FAALĠYETLERĠ....199 a. Karadağ a Osmanlı Mâlî Yardımı.......199 b. Ġnsani Yardımlar...201 c. Eğitim Alanında Karadağ a Destek.....203 V. OSMANLI DEVLETĠ NDE HRĠSTĠYAN KARADAĞLILAR ve SEBEP OLDUKLARI OLAYLAR.......207 VI. KARADAĞ DA MÜSLÜMAN AHALĠNĠN DURUMU......211 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLARI VE TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMISYONU I. TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU ve ÇALIġMALARI 217 A. OSMANLI DEVLETĠ NĠN BALKANLARDAKĠ ĠDARĠ YAPILANMASI.217 a. ĠĢkodra Vilayeti.218 b. Kosova Vilayeti 219 B. KARADAĞ DA ĠDARĠ YAPI... 220 C. TAHDÎD-Ġ HUDUD KOMĠSYONU NUN OLUġTURULMASI.....223 a. Podgoriça nın ve ĠĢboz un Karadağ a Terk Edilmesi..224 b. Gusinye ve Plave nin Karadağ a Terkine Arnavutların Tepkisi...230 c. Gusinye ve Plave nin Yerine Kuçka Kraina nın Verilmesi Teklifi..236 d. Gusinye ve Plave Yerine Gruda, Klemendi ve Hot un Karadağ a Verilmesi: Kont Corti Mukavelenamesi.....237 e. Ġngiltere nin GiriĢimleri ve Gusinye ve Plave ile Ülgün ün Mübadele Edilmesi Teklifi......242 D. KRANYA KASABASININ AĠDĠYETĠ SORUNU ve GUSĠNYE TARAFINDAKĠ KARADAĞ SINIRININ BELĠRLENMESĠ.. 252 E. TARA VE POLYE HADĠSESĠ..256 F. 1887 YILI TAHTÎD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI VELĠKA KÖYÜ SORUNU 259 G. FERĠK ENVER PAġA NIN TAHDĠD-Ġ HUDUD ÇALIġMALARI... 265 H. YEZERO TEPESĠ SORUNU ve ĠRJANĠÇE HADĠSESĠ. 267 II. OSMANLI-KARADAĞ SINIR SORUNLAR 271 A. ARAZĠ SORUNLARI....272 a. Meralar ve Metruk Araziler.272 b. Arazileri Karadağ da Kalan Osmanlıların Arazi Bedelleri Sorunu...277 B. KABĠLE ÇATIġMALARI..278 iv

C. KAN DAVALARI ve MÜSÂLAHA-Ġ DEM KOMĠSYONLARI...279 D. ADAM KAÇIRMA VE HAYVAN HIRSIZLIĞI..284 E. BALIK AVLAMA SORUNU.. 285 F. SINIR GÜVENLĠĞĠ ĠÇĠN ALINAN ÖNLEMLER 286 a. Pasaport Uygulaması ve Gümrük Kapıları 289 b.suçluların Ġadesi 290 c. Karadağ EĢkiyası ve Arnavut Malisörlerine KarĢı Güvenlik ĠĢbirliği.. 292 III. MUHACĠRLER MESELESĠ...294 A. MUHACĠRLER SORUNUNUN DOĞMASI ve GÖÇÜN NEDENLERĠ..294 B. MUHACĠRLERĠN ĠSKÂNI VE ĠÂġELERĠ...297 C. MUHACĠRLER VE VAKIFLAR KARMA KOMĠSYONU.300 D. MUHACĠR BORÇLARI ĠÇĠN KOMĠSYON TEġKĠLĠ.302 E. NĠKOLA NIN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI... 303 a. Nikola nın Hersek Halkına Bildirisi 304 b. Muhacirlerin Karadağ a Geri Dönmeleri.....305 F. OSMANLI DEVLETĠ NĠN GÖÇÜ DURDURMA ÇABALARI..307 SONUÇ 309 KAYNAKÇA A. ARġĠV BELGELERĠ...314 B. GAZETELER... 315 C. YAYINLANMIġ VESĠKALAR...316 D. KĠTAPLAR. 317 E. MAKALELER..328 F. ĠNTERNET KAYNAKLARI....336 EKLER HARĠTALAR BELGELER RESĠMLER ÖZGEÇMĠġ v

ÖNSÖZ Bugüne kadar Osmanlı Devleti ve onun diğer devletlerle iliģkilerine dair bir çok eser yazılmıģtır. Ġngiltere, Fransa, Ġtalya, Almanya, Ġran vb. daha bir çok devlet ve emaretler ile iliģkisine dair araģtırma ve çalıģmalara rastlamak mümkündür. Siyasi tarih ve diplomatik iliģkiler açısından fevkalâde önemli olan bu eserler, günümüz devlet iliģkilerinin geliģmesine de hiç Ģüphesiz yardım etmektedir. 2006 yılında Sırbistan-Karadağ dan ayrılarak, bağımsızlığını ilan eden Karadağ Cumhuriyeti Osmanlı Devleti nin Balkanlardan çekiliģ sürecinde çok önemli bir rol oynamıģtır. Tarihte uzun yıllar savaģlarla ve isyanlarla gündeme gelen Karadağ ın, 1878-1908 yılları arasını kapsayan 30 yılı aģkın bu süreçte, Osmanlı Devleti ile genelde iyi iliģkiler kurduğu görülmektedir. Devletlerarası iliģkilerde liderlerin Ģahsi iliģkilerinin ve diyaloglarının, devletlerin dıģ politikalarına olumlu yanda olumsuz yansımalarının olduğu muhakkaktır. Prof. Dr. Bayram Kodaman, bölge üzerine araģtırma yaparken II. Abdülhamid ile Nikola nın çok iyi iliģkiler içinde olduğunu gösteren belgelere yıllar önce rastladığını söylemiģ fakat ne yazık ki bu konuyu çalıģmaya fırsat bulamadığını belirtmiģtir. Gerçekten de zihnimizde, hep düģman olarak tahayyül ettiğimiz Karadağ ın, Osmanlı ile olan iliģkilerinin iyi bir düzeye gelmesinde, Abdülhamid ve Nikola dostluğunun bir etkisinin olup olmadığı sorusu, cevaplanmayı bekleyen önemli bir soru olarak karģımıza çıkmıģtır. Burada, çalıģmamızın çıkıģ noktasını oluģturan bu soruya cevap aranmıģ ve II. Abdülhamid dönemi Osmanlı- Karadağ siyasi iliģkileri araģtırılmıģtır. II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı- Karadağ Siyasi İlişkileri baģlığını taģıyan bu çalıģma üç bölümden oluģmaktadır. Giriş kısmında Karadağ ın menģei, konumu ve özellikleri ile ilgili bilgiler verilerek, eski çağlardan II. Abdülhamid dönemine kadar tarihi süreç anlatılmıģtır. Osmanlı- Karadağ Siyasi ĠliĢkilerinin arka planı oluģturularak, Karadağ ın Osmanlı yönetimine girmesi, ve Fransız Ġhtilali yle 19. vi

yüzyılda yükselen milliyetçilik cereyanları neticesi çıkan Karadağ isyanları, yine giriģ kısmında incelenmiģtir. Birinci bölümde II. Abdülhamid in baģa geçmesi ve devam etmekte olan Karadağ-Sırp ve Osmanlı SavaĢı nın sona erdirilme çabalarına yer verilerek Karadağ ın bağımsızlık süreci açıklanmaya çalıģılmıģtır. 93 Harbi nde Karadağ ın rolü, Ayastefanos ve daha sonra Berlin AntlaĢması nda Karadağ ile ilgili maddeler ve Karadağ ın bağımsızlığı konusu iģlenmiģtir. Osmanlı-Karadağ sınırları ve Berlin AntlaĢması nın öngördüğü maddelerin Karadağ ve Osmanlı özelinde uygulanması yine bu bölümde anlatılmıģtır. İkinci bölümde, birbirlerini devlet olarak tanıyan iki hükümdarın dostluk iliģkilerine değinilmiģtir. Diplomatik iliģkilerin baģlaması, atanan sefirler ve özelliklerinden bahsedilen bu bölümde ayrıca iki hükümdarın politikalarına da yer verilmiģ, dostluk iliģkileri, birbirlerine yazdıkları taziye, tebrik, teģekkür mektupları örnek verilerek açıklanmıģtır. Üçüncü bölümde ise Osmanlı- Karadağ sınır tespit çalıģmalarına ve sınır sorunlarına yer verilerek, Prens Nikola ve II. Abdülhamid in çözümsel yaklaģımları izah edilmeye çalıģılmıģ, iki toplum arasında çatıģmanın nedenleri irdelenmiģtir. Son olarak, çalıģmamızın fikir planından bitiģ aģamasına kadar katkıları olan; baģta Prof. Dr. Bayram Kodaman a, danıģman hocam Prof. Dr. Fahrettin Tızlak a, ve Doç. Dr. Süleyman Seydi ye, maddi manevi desteğini esirgemeyen babam Av. Ġsmet Özcan a teģekkürü bir borç bilirim. Ayrıca Karadağ lı meslektaģlarım Adnan Pepiç ve Vesna Vuskoviç e yardımları nedeniyle müteģekkirim. Uğur Özcan Isparta 2009 vii

ÖZET II. ABDÜLHAMĠD DÖNEMĠ OSMANLI-KARADAĞ SĠYASĠ ĠLĠġKĠLERĠ Uğur ÖZCAN Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi, 339 sayfa, Nisan 2009 Danısman: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK Bu çalıģmanın amacı, Osmanlı-Karadağ iliģkilerinde çok önemli bir yer tutan Abdülhamid-Nikola dostluğunun iki ülke iliģkilerine etkisini ortaya koymaktır. Ayrıca Karadağ ın bağımsız bir devlet olarak, devletler muvazenesinde Osmanlı Devleti ile yaģadığı otuz yılı aģkın siyasi tecrübeyi ele alarak iki devlet iliģkilerindeki olumlu değiģimi yansıtmaktır. Zaman sınırlaması olarak II. Abdülhamid dönemiyle sınırlandırılan çalıģmada, konu sınırlanmdırmasına da gidilerek, siyasi iliģkiler ele alınmıģtır. ÇalıĢmanın sonucunda Ģu neticelere ulaģılmıģtır. Bugün Balkanlarda Adriyatik Denizi kenarında küçük ve bağımsız bir devlet olan Karadağ ın Osmanlı Devleti ile iliģkileri 14. yy da baģlamıģtır. Osmanlı Devleti nin, coğrafi Ģartlar ve kabile tarzı yaģam Ģekilleri nedeniyle tam anlamıyla hakimiyet sağlayamadığı Karadağ da, özellikle 19. Yy da milliyetçilik hareketlerinin ve panslavist hareketlerin etkisiyle, Osmanlı Devleti ne karģı bir çok isyan meydana gelmiģtir. II. Abdülhamid in tahta geçmesi ve patlak veren Osmanlı-Rus Harbi nin ardından imzalanan 1878 Berlin AntlaĢması yla Karadağ bağımsızlığını kazanmıģtır. Bağımsızlık sürecine kadar iliģkiler hep çatıģma ve savaģ ağırlıklı olmuģtur. Karadağ, I. Nikola yönetiminde Osmanlı Devleti ile diplomatik iliģkilere baģlamıģtır. Böylece II. Abdülhamid in tahttan indiriliģine kadar, iki devlet arasında küçük sınır çatıģmaları haricinde savaģın görülmediği, yaklaģık 30 yıllık bir süreç yaģanmıģtır. BarıĢın hakim olduğu bu dönem, iki devlet iliģkilerini çok olumlu bir noktaya getirmiģtir. Bunda II. Abdülhamid ve Nikola nın devlet yönetimindeki Ģahsi becerileri ve kiģisel dostluklarının büyük etkisi vardır. Iki devlet arasında kriz noktasına gelen hadiselerin, iki liderin çözümsel ve barıģcıl yaklaģımlarıyla halledildiği görülmüģtür. Nikola nın Ġstanbul seyahatleri, Abdülhamid in misafirperverliği, Karadağlıların ezelden beri sahip olduğu Türk düģmandır önkabülünün kendi içlerinde sorgulanmasına yardımcı olmuģtur. 1908 de II. MeĢrutiyet in ilanı ile Abdülhamid in etkisi azalmıģ Jöntürk muhalefeti etkisini göstermiģtir. Bu yıldan sonra iliģkilerin durağanlaģması ve Abdülhamid in tahttan inmesiyle birlikte Balkan SavaĢları nın ortaya çıkması, Abdülhamid ve Nikola nın siyasetlerinin yerindeliğinin bir kanıtıdır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Karadağ, Siyasi Tarih, Prens Nikola Petroviç, II. Abdülhamid, Sınır Sorunları, diplomatik iliģkiler, Çetine, Balkanlar. viii

ABSTRACT POLITICAL RELATIONS BETWEEN THE OTTOMAN EMPIRE and MONTENEGRO in the ABDUL HAMID II ERA Suleyman Demirel University, Institute of Social Science, Department of History Ph.D, Thesis, 339 pages, April 2009 Dissertation Advisor: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK The aim of this work is to identify the impacts of the Abdul Hamid - Nicholas friendship on the relations between the Ottoman Empire and Montenegro. A further goal is to describe how relations between the two states improved during thirty plus years of contact between the Ottoman Empire and Montenegro as an independent entity. This study focuses on the Abdülhamid period and concentrates on the topic of political relations. An abridged discussion of study results is provided below. Montenegro, an independent and relatively small-sized Balkan country by the Adriatic Sea, established relations with the Ottoman Empire as early as the 14 th century. The Ottomans were not able to dominate Montenegro fully due to difficulties posed by geography and the tribal lifestyle prevailing in the region. Montenegro was home to several revolts against the Ottomans in the 19 th century, which was a consequence of nationalist movements and pan-slavic tendencies of the time. The accession of Abdul Hamid II to the Ottoman throne, followed by the Russo-Turkish War (1877-1878), led to the conclusion of 1878 Berlin Treaty which meant independence for Montenegro. Under the rule of Nicholas I, Montenegro began diplomatic relations with the Ottoman Empire. Minor border skirmishes being excepted, the relations ushered in an approximately 30-year era of no armed conflict between the two states until the deposition of Abdul Hamid II. The peaceful era has raised the relations between the two to a very positive high. The political leadership skills of Abdul Hamid and Nicholas I, as well as their friendly manners, played a major role on the mutually amicable relations. Incidents escalating to crisis levels between the two states were resolved with the solution-oriented and peaceful approaches of these two leaders. Nicholas visits to Istanbul, coupled with Abdul Hamid s hospitality, helped Montenegrins to tone down their historic perception of Turks as foes. Nevertheless, opposition by Ittihat ve Terakki Cemiyeti (Committee of Union and Progress), backed by Albanians upset by territorial concessions to Montenegro, resulted in the proclamation of the Second Constitutional Era in 1908. Shortly thereafter, Abdul Hamid s rule came to a close. The policies implemented by the Ittihat ve Terakki Cemiyeti disrupted the balance Abdul Hamid had put in place in the Balkans. Relations between the Ottoman Empire and Montenegro were weakened, and the way was paved for the Balkan Wars, as a result. Key Words: Ottoman Empire, Abdul Hamid II, Montenegro, Balkans, Prince Nicholas Petrovich, Cetinje, Political Relations, Ottoman-Montenegrin Relations ix

x

KISALTMALAR a.g.e. a.g.m a.g.web. AKÜ AÜDTCF BOA C. Çev. DĠA: Ed. Haz. ĠA: MEB : s. S. SDÜ TDK TDVY Ter. TTK YKY YL : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Adı geçen web : Afyon Kocatepe Üniversitesi : Ankara Üniversitesi Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesi : BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi : Cilt : Çeviren : Diyanet Ġslam Ansiklopedisi : Editör : Hazırlayan : MEB Ġslam Ansiklopedisi : Milli Eğitim Bakanlığı : sayfa : Sayı : Süleyman Demirel Üniversitesi : Türk Dil Kurumu : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları : Tercüme : Türk Tarih Kurumu : Yapı Kredi Yayınları : Yüksek Lisans xi

KONU VE KAYNAKLAR I. KONU 1878 Berlin AntlaĢması yla bağımsızlığını kazanan, 1918 yılında Avusturya nın iģgaline uğrayarak bağımsızlığı son bulan Karadağ Devleti, Osmanlı Devletiyle yaklaģık 40 yıllık müstakil devlet olarak iliģkisini sürdürmüģtür. Bugün Sırbistan-Karadağ dan ayrılarak Karadağ Cumhuriyeti olarak bağımsızlığını kazanan bu küçük Balkan devletinin, Abdülhamid in 33 yıllık saltanatı döneminde, Osmanlı Devleti ile iyi iliģkiler kurduğu görülmektedir. II. Abdülhamid in, Dünya ve Avrupa siyasetinde uyguladığı denge politikasında, Karadağ ın konumu nedir? sorusuna cevap aranırken, ayrıca II. Abdülhamid in Prens Nikola ile dostluğunun Osmanlı- Karadağ iliģkilerine yansıması araģtırılmıģtır. Bu alanda eksikliği giderme hedefini ve amacını taģıyan çalıģma, Balkanlar ve Avrupa siyasetinde önemli bir yeri olan Osmanlı Devleti ve Karadağ Devleti nin, özellikle Balkan SavaĢlarına sebep teģkil edecek hadiselerin oluģum sürecini ve yol haritasını aktarmaya gayret edecektir. Balkanlarda Karadağ ın rolüne de böylece açıklık getirecek bu çalıģma, iki devlet arasındaki iyi iliģkileri de ortaya koyarak, o dönemdeki ufak çatıģmaların nedenlerini irdeleyecektir. Bu sayede Türkiye-Karadağ iliģkilerinin geliģmesine yardımcı olacak günümüze ıģık tutmaya çalıģacaktır. II. KAYNAKLAR A. ARġIV BELGELERI ÇalıĢmamızda arģiv belgeleri büyük bir önem arzettiği için Türkiye, Karadağ ve Ġngiltere de olmak üzere üç önemli arģivden yararlanılmıģtır. Bunlar baģta Ġstanbul da bulunan BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi, Karadağ ın eski baģkenti Çetine deki Devlet ArĢivi, ve Ġngiltere deki Foreign Archives tir. xii

BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi: BaĢbakanlık Osmanlı ArĢivi nde konuyla ilgili 1500 ye yakın belge tesbit edilmiģtir. Özellikle Yıldız Tasnifi, Ġradeler Kataloğu, Hariciye Kataloğu, Hattı Hümâyunlar vb. kataloglardaki belgelerden yararlanılmıģtır. Hicri 1293-1327 tarihlerini içeren belgeler, Sadaret, Ġradeler, Yıldız Tasnifi, Meclisi Vükelâ Mazbataları, Dahiliye ve Hariciye tasniflerinden oluģmaktadır. Özellikle Yıldız Tasnifi 1799 belge ile bu çalıģmaya ıģık tutacak tasniftir. Belgelerde Karadağ da meydana gelen isyanlar ve onların bastırılmasına yönelik çalıģmalar, Berlin AntlaĢması ndan sonra Karadağ ın durumu, vergiler gibi meselelerin yanında, Rusya nın, Ġngiltere nin ve Avusturya-Macaristan ın tutumu ve Osmanlı -Karadağ iliģkisinde oynadıkları rol konusunda bilgiler yer aldığı görülmüģtür. Belgelerin arasında zaman zaman Sırpça, Rusça, Fransızca belgelere rastlamak mümkündür. Ama Osmanlıca tercümesi ve özeti mevcut olduğundan bu konuda bir zorluk yaģanmamıģtır. Karadağ Devlet ArĢivi (Drzavni Arhiv Crne Gore) Karadağ ın eski baģkenti Çetine de bulunan Devlet ArĢivi nde 1879-1918 yılları arası belgeleri ihtiva eden kataloglar bulunmaktadır. 1893 yılında oluģturulan arģivde bu dönemle ilgili yaklaģık 1500 belge vardır. Genelde Fransızca yapılmıģ yazıģmalar arasında Osmanlıca ve Sırpça yapılan yazıģmalarda bulunmaktadır. Karadağlıların tabiriyle Karadağca olan bu belgelerden tercüme konusunda yaģanılan sorun nedeniyle, bu çalıģmada yer verilmemiģtir. National Archives Foreign Office: Osmanlı- Karadağ iliģkisi dendiği zaman Ġngiltere deki National Archives de Foreign Office belgelerini atlamamak gerekir. National Archives te 1875-1910 arası bir hayli fazla belge vardır. Özellikle Ġngiltere nin müdahil olduğu, Osmanlı- Karadağ iliģkisini birebir ilgilendiren konularda, direkt baģvurulabilecek çok zengin bir belge arģivi vardır. Çetine ve ĠĢkodra daki Ġngiliz konsolosları nın ayrıca Ġstanbul daki Ġngiliz elçisinin Karadağ Meselesi ile ilgili dıģiģleriyle yazıģmaları ve raporları, bu noktada büyük önem arzetmektedir. Bu belgelerin bir kısmını Beitullah Destani, Montenegro: Political And Ethnic Boundaries 1840 1920 iki ciltlik eseriyle yayınlamıģtır. Yine Bilal N. xiii

ġimģir in Rumeli den Türk Göçleri Belgeler, isimli üç ciltlik eserinde yayınladığı Ġngiliz arģiv belgeleri de dikkat çekicidir. Dolayısıyla bu çalıģmada, Ġngiliz ArĢivi belgelerinden, yayınlanmıģ olanlara yer verilmiģtir. B. KRONIKLER Mustafa Nuri PaĢa nın Netâyic-ül Vukuat ı Ahmed Lütfi Efendi nin, Vakanüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Abdurrahman ġeref Efendi nin, Son Vakanüvis Abdurrahman ġeref Efendi Tarihi gibi son derece önemli kroniklerde Osmanlı Karadağ iliģkisinin tarihi temellerine dair bilgiler bulabilmek mümkündür. Bölgeye hakimiyeti, bilgisi ve tanıklığı ile Ahmet Cevdet PaĢa nın Tarih-i Cevdet, Tezâkir, Maruzat gibi eserlerinde Karadağ ile ilgili verdiği bilgiler fevkalâde önemlidir. Ahmet Mithat ın Üss-ü Inkilap, Zübdet-ül Hakâyık gibi eserlerinde Osmanlı-Karadağ SavaĢı na, ve o dönemde geliģen politik hadiselere dair detaylar vardır. Abdurrahman ġeref Efendi, hem son vakanüvis olması hem de mevzu edilen döneme tanıklık etmesi nedeniyle, verdiği bilgiler dikkat çekicidir. C. SEYAHATNÂMELER Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde, bugün Karadağ Cumhuriyeti nin sınırları içinde bulunan Podgoriça, Ülgün, Bar gibi kentler hakkında bilgiler verilirken ĠĢkodra ve civarı ile ilgili detaylar da göze çarpmaktadır. Verdiği bilgiler her ne kadar abartılı bilgiler olsa da, bölge hakkında fikir vermesi açısından nadide bir eserdir. Karadağ ile ilgili bilgilerin büyük bir kısmı 19.yy da bölgeye turist, gazeteci, araģtırmacı ve diplomat olarak gidenleri izlenimlerinden oluģmaktadır. Çoğu Ġngilizce olan bu eserlerde, Karadağ insanı, coğrafyası, kültürü ve siyaseti hakkında bilgiler bulabilmek mümkündür. William Miller ın 1898 de yayınladığı Travels And Politics in The Near East adlı kitabında Karadağ la ilgili izlenimler vardır. Bunun yanında Reginald Wyon, Gerald Prance isimli iki Ġngiliz in 1905 yılında yayınladıkları The xiv

Land Of The Black Mountain The Adventures Of Two Englismen In Montenegro isimli seyahatname de Ġngilizler in bakıģ açısıyla Karadağlıları değerlendirmiģtir. 19. yy da Seyahatname olarak ele alabileceğimiz bir diğer Tükçe (Osmanlıca) eser ise Ahmet Cevat PaĢa nın Karadağ Seyahatnamesi (M. Mercan) dir. Karadağ da bir dönem Çetine Sefiri olarak görev yapan Ahmet Cevat PaĢa, Prens Nikola ile çıktığı yurt gezisindeki izlenimleri aktarmıģtır. Osmanlı elçisinin gözüyle Karadağ ı görebilme açısından ilgi çekici bir eserdir. D. GAZETELER O dönemde Osmanlı Devleti nde, her ne kadar gazete yayınlarına dair bir kısım sınırlandırmalar olsa bile, Avrupa ve Amerika basınında Karadağ ve Osmanlı iliģkileri ve Balkanlar ı ilgilendiren olaylarla ilgili haber akıģı sağlanmıģ ve yorumlar yapılmıģtır. Amerika da yayın yapan New York Times, Washington Post gazetelerinin 1875-1910 arası bütün sayılarına ulaģmak mümkündür. Hem köklü gazeteler olmaları açısından hem de Osmanlı-Karadağ iliģkilerine Batı gözüyle değerlendirmiģ olmaları açısından önem taģımaktadırlar. Bu haberlerin geneline bakıldığında Karadağ ı destekler nitelikte haberler olduğu gözlerden kaçmamaktadır. Karadağ ın Osmanlı Devleti karģısında gösterdiği baģarı, Batı basınının Karadağ a ilgisini artırmıģ ve bölgeye muhabirler gönderilmiģtir. Osmanlıca gazetelere gelince; 1878-1908 yılları arasında birçok gazete, sansüre ve engellemelere rağmen yayınlanmıģtır. Kesintili de olsa o devirde çıkan gazeteler arasında Ġkdam, Vatan, Vakit, Malumat ve Sabah Gazeteleri ni saymak mümkündür. Gazeteler özellikle Osmanlı- Karadağ ve Sırp SavaĢına, 93 Harbine geniģ yer vermiģler, cephelerdeki geliģmeleri günbegün okuyucularına aktarmıģlardır. Karadağ Prensi nin Ġstanbul ziyaretleri de Osmanlı gazetelerinde yer bulmuģ ve günlerce yayın yapılmıģtır. Sırpça yada yeni tabirle Karadağca gazetelerden Glas Crnogorska gazetesi bu çalıģmada yer verilen gazetelerdendir. Bu gazetenin eski sayıları Karadağ Devlet xv

ArĢivinde mevcut ve araģtırmacılara açıktır. Glas Crnogorska, Karadağlıların gözüyle Osmanlı Devleti ni anlayabilmek açısından önem arz etmektedir. E. KĠTAPLAR Osmanlı-Karadağ Siyasi ĠliĢkilerini yada genel anlamda Osmanlı-Karadağ ĠliĢkilerini inceleyen sipesifik bir kitap dünya kütüphanelerinde ve Türkiye de belli baģlı önemli kütüphanelerde rastlanılmamıģtır. ÇalıĢma konusu olarak bu konun seçilmesinin en önemli nedenlerinden birisi de bu boģluk olmuģtur. Osmanlı Karadağ iliģkisi, ya eserlerde konu baģlığı olarak ele alınmıģ, ya da makale boyutunda incelenmiģtir. Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi adlı eserinin 5-6. ciltlerinde Karadağ ile ilgili bilgiler verirken fazla detaya girmemiģtir. Yine Bayram Kodaman DoğuĢtan Günümüze Büyük Ġslam Tarihi nin 12 cildinde Karadağ isyanlarından bahsederken konuyla ilgili ipuçları vermiģtir. John B. Treadway, The Falcon And The Eagle kitabında Karadağ ve Avusturya-Macaristan iliģkisini konu edinirken, 1908 yılı 1914 yılını hedef almıģtır. Karadağlıların efsanevi yazarı Milovan Djilas ın, Montenegro su daha çok Karadağ ı sosyolojik ve antropolojik yönden anlatan bir eserdir. Elisabeth Roberts ın Realm Of The Balck Mountain; A Hsitory Of Montenegro, kitabı Karadağ tarihini anlatan belki de en kapsamlı ve en yeni eserlerden birisidir. Fakat bu eserde de Karadağ ın eski çağlardan günümüze kadar olan tarihini ana hatlarıyla iģlemesi nedeniyle, Osmanlı Devleti ile olan iliģkilerine doğal olarak fazla değinilememiģtir. Ayrıca söz konusu eserde Osmanlı kaynaklarından yararlanılmadığı görülmüģtür. Diğer taraftan yayınlanan yabancı dilde eserlerde Karadağ, Doğu Sorunu yada Balkan Sorunu kapsamında ele alınmıģtır. Mahmut Celalettin PaĢa nın Mir at-ı Hakîkat,. Ahmet Mithat ın Üss-ü Ġnkılâp ı ve, Zübdet-ül Hakâyık ı, Ali Fuat Türkgeldi nin Mesâil-i Mühimme si, ve Türk Tarih Kurumu nun tıpkı basım beģ ciltlik Muâhedat Mecmuâsı, gibi eserler Osmanlı-Karadağ iliģkilerine dair bilgilerin bulunabileceği kaynak eserlerdir. xvi

Karadağ ile ilgili yazılmıģ kitapların büyük bir kısmı Ġngilizce eserlerden oluģmaktadır. Konuyla ilgili yazılmıģ 50 ye yakın eser mevcuttur. Bunun bir kısmı 1914 ve sonrası bir kısmı ise Osmanlı dönemi öncesi Karadağ ı anlatan kitaplardır. F.MAKALELER Bilimsel makalelerin yayınlandığı hakemli dergiler, baģta Belleten olmak üzere Balkan araģtırmalarına ağırlık veren bilimsel dergiler gözden geçirildiğinde konuyla ilgili çıkan makalelerin büyük bir kısmının, Hersek Ġsyanı, Sırp-Karadağ ve Osmanlı SavaĢı, 93 Harbi ni konu edindiği görülür. Mithat Aydın, Nedim Ġpek, Hüdai ġentürk, Halil Sedes gibi akademisyen ve yazarların da Karadağ la ilgili makale çalıģmaları vardır. Bunlar Hersek İsyanı merkezli çalıģmalar olmuģtur. Ġslam Ansiklopedileri, Britannica, Meydan Larous, Türk Ansiklopedisi gibi eserlerde Karadağ hakkında ansiklopedik bilgiler ıģığında Osmanlı iliģkilerine değinilse de bu bilgiler kısıtlı kalmıģtır. G.TEZLER YÖK tez kataloğunda bu konuyla ilgili sadece, Abidin Temizer in sınır sorunlarını ele alan Osmanlı Karadağ Sınır AnlaĢmazlıkları Ve Çözümü 1878-1912 adlı Yüksek Lisans çalıģması vardır. Temizer, bu çalıģmasında sınır sorunlarına ve çözümüne dair arģiv belgeleri ıģığında bilgiler vermiģtir. Doktora düzeyinde bir çalıģma tespit edilememiģtir. Ama, Mehmet Mercan ın Sadrazam Ahmed Cevad PaĢa baģlıklı doktora tezinin bir bölümünde, Ahmet Cevat PaĢa nın Çetine Sefâretiyle ilgili verdiği bilgiler, kayda değerdir. Ayrıca Amerika daki University Of Cincinnati den Natasha Margulis in Njegos s Montenegro, The Great Powers and the Moderniazations in the Balkans 1830-1851, adlı doktora tez çalıģması, Prens Nikola Dönemi öncesi Karadağ ı incelemiģtir. xvii

GĠRĠġ OSMANLI- KARADAĞ ĠLĠġKĠSĠNĠN TEMELLERĠ I. KARADAĞLILARIN MENġEĠ Balkan yarımadasının 1 batısında bulunan Karadağ ın, güneydoğusunda Arnavutluk, kuzeydoğu ve doğusunda Sırbistan ve Kosova, batısında Bosna Hersek yer almaktadır. Karadağ, Adriyatik Denizi nin kenarında 2 ve doğuyla batının buluģtuğu noktada olan küçük bir ülkedir 3. 2006 yılında Sırbistan-Karadağ dan ayrılan ve bağımsızlığını ilan eden Karadağ ın 4, bağımsız bir devlet olarak dünya konjonktüründeki yerini alması bir ilk değildir. Daha öncesinde 1878 ve 1918 yılları arasında bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdüren Karadağ, ismini yüksek kıraç karst siyah renkli volkanik oluģumlardan almıģtır. BaĢka bir iddiaya göre ise Karadağ ismi Crnojeviç ten gelmektedir 5. Bu ismin ilk kullanımının 15. yy Venedik Cumhuriyeti ndeki kaynaklara dayandığı söylense de kimi kaynaklarda 1276 yılında kullanıldığının tahmin edildiği belirtilmektedir. Daha sonraları bu isim yerini Duklja ve 1 Güneydoğu Avrupa ya verilen tarihi ve coğrafik bir terim olarak tanımlanan Balkanlar ın Antik Yunan daki ismi Peninsula of Haemus tur. William Miller 1898 yılında basılan Ġngilizce eserinde, gezdiği Dalmaçya, Karadağ, Bosna-Hersek, Ragusa Arnavutluk, Yunanistan, Girit, Bulgaristan ve Ġstanbul u Near East (Yakın Doğu) olarak adlandırmaktadır. William Miller, Travels And Politics in The Near East, T. Fisher Unvin, London 1898. 2 Nenad Moacanin, Karadağ DĠA, C. 24, TDVY, Ġstanbul 2001, s. 384 3 Marian Cruger Coffin, Where East Meets West, A Visit To Picturesque Dalmatia, Montenegro And Herzegovina The National Geographic Magazine, Vol. XIX, No: 5, May 1908 Washington DC, s. 319 4 21 Mayıs 2006 da yapılan referandum neticesinde 3 Haziran 2006 da bağımsızlığını ilan etmiģtir. 21 Ģehirden oluģmaktadır. Andrijevica, Bar (Antivari), Berane, Biyele Polye (Bijelo Polje), Budva, Çetine (Cetinje), Danilovgrad, Hersek Novi, KolaĢin (Kolašin), Kotor, Moykovaç (Mojkovac), NikĢik (Nikšić), Plav, Pluţine, Pljevlja, Podgorica, Rojaye (Roţaje), ġavnik (Šavnik), Tivat, Ülgün (Ulcinj), Ţabljak CIA- The World Factbook, Montenegro <https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ geos/mj.html e.t. 06.12.2008 5 Bu iddiaya göre dağlar, kara (siyah) değildir. Crna Gora ismi Kara dağ anlamına gelmektedir. Fakat Crna Gora ismi Crnojeviç (Kara Prens) döneminden önce bilinmiyordu. 400 yıl önce bu dağlara Kara denmesinin nedeni Crnojeviç tir. Dolayısıyla prens ismini dağdan değil, dağ ismini prensten almıģtır. W. H. Cozens-Hardy, Montenegro and Its Borderlands The Geographical Journal, Vol. 4, No:5, (Nov. 1894), s. 397 1