Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Toprak Bilimi ve Bitki Besleme Bölümü Çanakkale Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü, 5. Ulusal Atatürk Bitki Çay ve Besleme Bahçe Kültürleri ve Gübre Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Rize Kongresi 15-17 Eylül 2010 İzmir
ÜLKELER KURU ÇAY ÜRETİMİ (Bin ton) Çay bitkisi; Dünya da 30 ülkede yetiştirilmektedir. ÜLKELER ÇAYLIK ALAN (Bin dekar) 1 ÇİN 12.150 2 HİNDİSTAN 4.740 3 SRİ LANKA 2.130 4 KENYA 1.580 5 ENDONEZYA 1.070 6 VİETNAM 1.290 7 TÜRKİYE 760 DİĞER ÜLKELER 4.340 Toplam 28.060 1 ÇİN 1.257 2 HİNDİSTAN 805 3 KENYA 346 4 SRİ LANKA 318 5 TÜRKİYE 211 6 VİETNAM 175 7 ENDONEZYA 152 DİĞER ÜLKELER 486 Toplam 3.750 ÜLKELER KİŞİ TÜKETİMİ (g/yıl) 1 İRLANDA 3.200 2 İNGİLTERE 2.460 3 KUVEYT 2.365 4 TÜRKİYE 2.300
ÇAY FABRİKASI SAYISI Artvin 4 Rize 34 + 1 Trabzon 8 Giresun 1 TOPLAM 48 (47 + 1 organik) ÇALIŞANLAR MEMUR 1262 İŞÇİ 12563 SATIN ALINAN YAŞ ÇAY MİKTARI ÇAY KUR ÖZEL SEKTÖR 594000 TON 510000 TON CÜZDAN SAYISI 200798
AMAÇ Ülkemizde yapılan ön deneme çalışmaları ile başka bölgelere adapte olamadığı anlaşılan çay bitkisinin yetiştirildiği toprakların makro bitki besin maddeleri yanında üzerinde az çalışma yapılan bazı mikro bitki besin madde özelliklerinin de bilinmesi amacı ile bu çalışma yapılmıştır. MATERYAL VE YÖNTEM İl İlçe Fabrika adı Örnek sayısı (adet) Rize Trabzon Derepazarı Derepazarı 17 Tersane 35 Güneysu Güneysu 15 Ulucami 13 Pazar Kirazlık 15 Gündoğdu 14 Ortapazar 9 Merkez Salarha 15 Selimiye 15 Taşlıdere 6 Of Bölümlü 17 Çamlı 15 Hayrat Hayrat 13 154 TOPLAM 199 45 Toprak reaksiyonu Organik madde Toplam azot Alınabilir fosfor Alınabilir potasyum Alınabilir demir Alınabilir bakır Alınabilir çinko Alınabilir mangan İstatistik
ARAŞTIRMA BULGULARI Toprak reaksiyonu Derecesi ph Toplam %Miktar %Miktar Kuvvetli asit < 4,00 2 1,01 4,00-4,50 60 30,15 31,16 Orta asit 4,50-5,00 82 41,21 58,30 5,00-5,50 34 17,09 64,33 Hafif asit 5,50-6, 00 12 6,03 6,00-6,50 5 2,51 8,54 Nötr 6,50-7,50 4 2,00 2,00 Toplam 199 100,00 Tüm alanların bütün değerleri 3,92-7,32 arasında değişmektedir.
1958-1961 yılları arasında alınan 1725 toprak örneği ile yapılan bir çalışmada örneklerin %87,76 sının ph değerlerinin 4,5-6,0 arasında yer aldığı belirtilmektedir (Ülgen, 1961). 1978-1982 yılları arasında alınan 1815 toprak örneğinin 4,5-6,0 değerleri arasında yer alan toprak örneklerinin %36,09 olduğu belirtilmektedir (Müftüoğlu ve Sarımehmet, 1993a). 1989-2008 yılları arasındaki 9999 adet toprak sonucu incelendiğinde 4,50-6,00 değerleri arasındaki toprak örneklerinin %59,31 olduğu tespit edilmiştir (Müftüoğlu ve ark., 2012b). Çay yetiştiriciliği için en uygun ph değerlerinin 4,5-6,0 olduğu dikkate alındığında elde edilen ph değerlerinin ortalama değerlerle uyumlu olduğu ancak 4,5-6,0 değerleri arasındaki örnek oranlarının değiştiği belirlenmiştir.
ph 1958-1961 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 4,5-6,0 87,76 36,09 40,15 40,21 59,57 60,64 58,88 76,82 69,39 57,10 30,00 63,55 30,61 Örnek sayısı 1725 1815 132 1507 1447 1565 1464 1700 980 655 90 214 245 13539 4,5-6,0 ph aralığındaki % toprak örneği sayısı 100 90 80 70 60 87,76 59,57 60,64 58,88 76,82 69,39 57,10 63,55 50 40 30 36,09 40,15 40,21 30,00 30,61 20 10 0 1 9 5 8-1 9 6 1 1 9 7 8-1 9 8 2 1 9 8 9 1 9 9 5 1 9 9 6 1 9 9 7 1 9 9 8 1 9 9 9 2 0 0 1 2 0 0 2 2 0 0 5 2 0 0 6 2 0 0 8
Azot Derecesi Azot Toplam %Miktar Çok az <0,05 - - Az 0,05 0,07 5 2,50 Orta 0,07 0,15 42 21,11 Fazla 0,15 0,25 78 39,20 Çok fazla 0,25< 74 37,19 Toplam 199 100,00
1978-1982 yılları arasında alınan 1677 toprak örneğinin azot bakımından %20,81 inin orta gurupta, %73,41 inin ise fazla ve çok fazla gurupta olduğu bildirilmiştir (Sarımehmet ve Müftüoğlu, 1993b). Müftüoğlu ve ark., (2010) tarafından tüm çay bahçelerindeki toprakların azot bakımından orta, fazla ve çok fazla gurupta yer aldığı belirtilmektedir. Müftüoğlu ve ark., (2012b) tarafından yapılan bir çalışmada toprak örneklerinin azot bakımından %3,78 inin çok az ve az, %16,09 unun orta, %40,59 unun fazla ve %39,53 ünün çok fazla gurupta yer aldığı belirtilmiştir. Ayrıca bölge topraklarında azot değerlerinin orta grubun üzerinde yer aldığı, orta, fazla ve çok fazla olduğu saptanmıştır (Müftüoğlu ve ark., 2012a). Bu değerler ile çalışma sonuçları ile uyumlu olduğu ancak fazla ve çok fazla grupta artış olduğu saptanmıştır.
Azot Derecesi 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 0,07-0,15 Orta 20,81 37,12 19,04 16,72 10,42 8,20 15,94 21,63 23,51 6,67 21,96 23,67 0,15< Fazla ve çok fazla 73,41 42,42 77,50 79,96 88,05 91,12 82,41 64,18 71,45 93,33 76,64 70,61 Genel Toplam 1677 132 1507 1447 1565 1464 1700 980 655 90 214 245 11676 Azot 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 0,07-0,15 Orta 0,15< Fazla ve çok fazla
Fosfor Derecesi Fosfor Toplam %Miktar Çok az < 3 18 9,05 Az 3-7 29 14,57 Orta 7-20 87 43,72 Fazla > 20 65 32,66 Toplam 199 100,00
1815 toprak örneğinin fosfor bakımından %63,47 sinin çok az, %17,08 inin az, %12,89 unun orta, %6,56 sının ise fazla seviyede fosfor bulunduran gurupta yer aldığı saptanmıştır (Müftüoğlu ve Sarımehmet, 1993b). Fosfor bakımından fabrikalara ait olan alanların çok azdan fazlaya kadar olan guruplara dağılmış olduğu, %50 sinin orta gurupta, %22 sinin fazla gurupta yer aldığı görülmektedir (Müftüoğlu ve ark., 2010). Bölgede 9999 toprak örneği ile yapılan bir çalışmada fosfor bakımından %14 ünün çok az, %19 unun az, %37 sinin orta ve %30 unun fazla gurupta yer aldığı saptanmıştır (Müftüoğlu ve ark., 2012b). Bir başka çalışmada topraktaki fosfor değerlerinin yaklaşık %92 sinin orta ve fazla gurupta olduğu belirtilmiştir (Müftüoğlu ve ark., 2012a). Bu değerler ile çalışma sonuçlarının uyumlu olduğu ancak fazla grupta artış olduğu belirlenmiştir.
Fosfor Derecesi 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 <3 Çok az 63,47 43,2 13,4 16,4 10,4 12,0 14,8 17,1 12,4 7,8 10,3 1,6 3,0-7,0 Az 17,08 11,4 28,2 19,4 16,6 17,7 16,5 22,3 19,4 16,7 15,4 6,5 7,0-20,0 Orta 12,89 19,7 41,9 37,2 32,9 36,1 37,1 35,8 42,1 48,9 41,6 38,0 20< Fazla 6,56 25,8 16,5 27,0 40,1 34,2 31,6 24,7 26,1 26,7 32,7 53,9 Genel Toplam 1815 132 1507 1447 1565 1464 1700 980 655 90 214 245 11814 Fosfor 70 60 50 40 30 20 10 0 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 <3 Çok az 3,0-7,0 Az 7,0-20,0 Orta 20< Fazla Doğrusal (20< Fazla)
Potasyum Derecesi Potasyum Toplam %Miktar Az < 100 28 14 Orta 100-300 110 55 Fazla 300 < 61 31 Toplam 199 100,00
Kacar ve ark., (1978) tarafından potasyumun orta derecede bulunduğu sonucuna varılmıştır. 1678 toprak örneğinin potasyum bakımından %31,20 sinin az, %43,92 sinin orta, %24,32 sinin fazla olduğu belirtilmektedir (Sarımehmet ve ark., 1982). Yapılan bir çalışmada tüm alanların bütün değerleri 50-650 ppm K arasında değişmekte olup potasyum bakımından yaklaşık tüm çay alanlarının orta ve fazla gurupta yer aldığı belirtilmektedir (Müftüoğlu ve ark., 2010). Bir başka çalışmada topraktaki potasyum değerlerinin yaklaşık %84 ünün orta ve fazla gurupta olduğu belirtilmiştir (Müftüoğlu ve ark., 2012a). Bölgede 9999 toprak örneği ile yapılan bir çalışmada potasyum bakımından yaklaşık %83 ünün orta ve fazla gurupta yer aldığı saptanmıştır (Müftüoğlu ve ark., 2012b). Bu değerler ile çalışma sonuçları uyumlu olup orta grupta artış olduğu saptanmıştır.
Potasyum Derecesi 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 <100 Az 31,2 90,91 31,59 8,02 23,77 7,79 7,82 20,41 18,93 6,67 16,36 15,92 100-300 Orta 43,92 9,09 51,82 40,22 59,42 63,18 42,71 61,02 59,39 66,67 54,21 60,00 300< Fazla 24,32 16,59 51,76 16,81 29,03 49,47 18,57 21,68 26,67 29,44 24,08 Genel Toplam 1678 132 1507 1447 1565 1464 1700 980 655 90 214 245 11677 Potasyum 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1978-1982 1989 1995 1996 1997 1998 1999 2001 2002 2005 2006 2008 <100 Az 100-300 Orta 300< Fazla Doğrusal (100-300 Orta)
Organik madde Derecesi Organik madde Toplam %Miktar Çok az 0-1 1 0,50 Az 1-2 10 5,03 Orta 2-3 15 7,53 Fazla 3-6 98 49,25 Çok fazla 6< 75 37,69 Toplam 199 100,00
Bölgede yapılan başka bir çalışma da aynı sonuçları vurgulamaktadır (Sarımehmet ve Müftüoğlu, 1993a). Çay bahçelerindeki toprakların yaklaşık tamamının organik maddece orta, fazla ve çok fazla gurupta yer aldığı görülmektedir (Müftüoğlu ve ark., 2010). Organik madde değerlerinin fazla ve çok fazla olduğu belirtilmektedir (Müftüoğlu ve ark., 2012a). Yapılan çalışmalar ile bu çalışmanın sonuçlarının uyum içinde olduğu görülmektedir.
Demir Derecesi Demir Toplam %Miktar Az < 2,5 - - Orta 2,5-4,5 1 0,50 Fazla 4,5 < 198 99,50 Toplam 199 100,00 Bölgede 1977 ve 1978 yıllarında 8 bahçede yapılan bir çalışmada 0,005 M DTPA yöntemi ile bulunan Fe değerlerinin 3,6-44,8 ppm arasında değiştiği belirtilmiştir (Kacar ve ark., 1979). Adiloğlu ve Adiloğlu (2006) yaptıkları bir çalışmada Fe değerlerinin 10,42-44,79 ppm arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
Bakır Derecesi Bakır Toplam %Miktar Yetersiz < 0,2 17 8,54 Yeterli 0,2 < 182 91,46 Toplam 199 100,00 Bölgede 1977 ve 1978 yıllarında 8 bahçede yapılan bir çalışmada 0,005 M DTPA yöntemi ile bulunan Cu değerlerinin 0,06-5,93 ppm arasında değiştiği belirtilmiştir (Kacar ve ark., 1979). Adiloğlu ve Adiloğlu (2006) yaptıkları bir çalışmada Cu değerlerinin 0,73-16,76 ppm arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
Çinko Derecesi Çinko Toplam %Miktar Çok az < 0,2 7 3,52 Az 0,2-0,7 31 15,58 Yeterli 0,7-2,4 97 48,74 Fazla 2,4-8,0 49 24,62 Çok Fazla 8,0 < 15 7,54 Toplam 199 100,00 Bölgede 1977 ve 1978 yıllarında 8 bahçede yapılan bir çalışmada 0,005 M DTPA yöntemi ile bulunan Zn değerlerinin 0,12-4,05 ppm arasında değiştiği belirtilmiştir (Kacar ve ark., 1979). Adiloğlu ve Adiloğlu (2006) yaptıkları bir çalışmada Zn değerlerinin 0,69-18,72 ppm arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
Mangan Derecesi Mangan Toplam %Miktar Çok az < 4 13 6,53 Az 4-14 41 20,60 Yeterli 14-50 96 48,25 Fazla 50-170 49 24,62 Çok Fazla 170 < - - Toplam 199 100,00 Bölgede 1977 ve 1978 yıllarında 8 bahçede yapılan bir çalışmada 0,005 M DTPA yöntemi ile bulunan Mn değerlerinin 1,9-40,5 ppm arasında değiştiği belirtilmiştir (Kacar ve ark., 1979). Adiloğlu ve Adiloğlu (2006) yaptıkları bir çalışmada Mn değerlerinin 14,80-82,42 ppm arasında değiştiğini belirtmişlerdir.
ph: Çay yetiştiriciliği için en uygun ph değerlerinin 4,5-6,0 olduğu dikkate alındığında elde edilen ph değerlerinin uzun yıllar ortalama değerleri ile karşılaştırıldığında azalma olduğu, Toplam azot, alınabilir fosfor: Uzun yıllar ortalama değerleri ile karşılaştırıldığında bir artma olduğu, Alınabilir potasyum: Uzun yıllar ortalama değerleri ile karşılaştırıldığında orta grupta bir artma olduğu, Organik madde: Bölge özelliği olarak yüksek değerlerde bulunduğu, Demir, bakır, çinko, mangan: İçerikleri yönünden bölgede bir yükseliş edilmiştir. olduğu tespit
Sonuç olarak: Çay bitkisi için en önemli özelliğin ph olduğu, denemeye konu olan mikro elementlerin yanı sıra diğer mikro elementlerin de incelenmesi ve bu elementlerden çay bitkisine ve içilen çay demine ne kadar geçtiğinin takip edilmesi gerekmektedir.
6. ULUSAL BİTKİ BESLEME VE GÜBRE KONGRESİ 03-07 HAZİRAN 2013 KAPADOKYA