Bu Eser Mardin Valiliği N eşriyatıdır. i. Baskı Temmuz 2012 İstanbul ISBN: 978-605-359-924-1 Editör: Kültür Konseyi adına Dr. Metin Eriş Redaksiyon: Recep Arslan Grafık Tasanm: Enes Teslim Esere Katkıda Bulunanlar: SELAMİ AKTAŞ GABRİYEL AKYÜZ MESUTALP EBRU BAYBARA İSA BEKLEVİç DAVUT BELİKTAY TOMASÇERME LOKMAN ÇİÇEKANA HADİ ÇOMAKTEKİN YUSUFDAG FESİHDİNç BEHZAT EKİNcİ NİHAT ERDOGAN SEYİTHAN KlZIL DOç. DR. HÜSEYİN H. GÜNEŞ GÜLNAZ GÜZEL KİNYAZKOLE MUAZZEZ KURTAY NURHAN ÖKTEM HANDAN ÖZMEN NURCAN SÜRER GANİTARKAN DİLEK TUBA TEKİN Baskı, Cilt: Acar Basım ve Cilt San. Tic. A.Ş. Tel:O.212.422 18 34 Tümhaklan Mardin Valiliği'ne aittir Katkılarıyla Basılmıştır.
81 ilde KÜLTÜR ve ŞEHiR T.C. MARDiN VAıiıiGi www.mardin.gov.tr
tr UJ -l Önsöz / Turhan Ayvaz / Mardin Valisi /13 Takdim / Kültür Konseyi Derneği /14 Mezopotamya'yı Seyreden Şehir /18 ~ UJ O Z Mardin'in Coğrafyası / 20 Platolar 122 Vadiler 122 Ovalarl23 Akarsular 124 Orman Alanları 125 YerAltı Su Kaynakları 125 Göller ve Göletler 126 İklim ve Hava Şartları 126 çayır ve Meralar i 28 Bitki Türleri i 28 Hayvan Türleri i30 Doğal Ören Yerleri/3l çağ çağ Vadisi 131 Gürün Köyü 133 Aşe Şeyh Yerleşimi 133 Kelehe Kaya Mezarları 133 Kelehe 134 Sarreş Mevkii 134 Hop Baraj Yerleşimi 134 Hop Köyü Ve Kaya Mezarları 135 Şama Ören Yeri 135 Şeyh Ahmet Kalesi 136, Bazın Taka ve Kaya Mezarları 136 Beyaz Su Değirmeni 137 Beyaz Su Kaya Mezarları 137 Aynı Kalesi 137 Masare Kalesi i 38 Dırışkin Değirmeni 138 Dırışkin Yerleşim Yeri 139 Gera Nağmo 139 Gzrnavaz Höyük i 39
o: W...J :ıı:: w o z Mardin'de Tarihi Yaşamak /41 Kadim Kent Mardin / 43 Subariler Dönemi /44 Çeşitli Medeniyetlerin Geçit Noktasındaki Mardin /44 Roma Dönemi ve Sonrası /45 Mardin 'in İslam Coğrafyasına Katılışı /47 Taşınmaz Kültür Varlıkları ve Mimarisi İle Mardin / 49 Kültür Varlıkları /51 Artuklu Dönemi İle Başlayan İmar Faaliyetleri / 52 Taşınmaz Kültür Varlıkları / 52 Mardin Kalesi /53 Dara Antik Kenti /53 Çerme Ailesi Evi - Şah Kulu Bey Konağı /55 Gelüşke Ham - Midyat / 56 Mor Yakup Kilisesi - Nusaybin /56 Deyrulzajaran Manastırı /57 Süvari Kışlası /58 Ulu Cami (Cam-i Kebir) /59 Bab Es Sur Camii / 61 Abdullatif (Latifiye) Camii / 62 Molla Halil (Süleyman Paşa) Camii / 63 Şeyh Çabuk Camii / 63 Reyhaniye Camii / 64 Arap Camii / 64 Şeyh Muhammed Ez-Zerrar Camii / 65 Tekiye Camii / 65 Hamidiye Camii / 65 Necmettin Camii (Maristan Camii) /65 Emineddin Camii / 65 Dunayır Ulu Cami "Kızıltepe'' / 65 Cevat Paşa Camii "Midyat" / 67 Ulu Cami "Midyat" / 67 Zeynel Abidin Camii "Nusaybin" / 68 Kışla Camii "Nusaybin" / 68 Kasımiye Medresesi / 68
tt LU...ı Zinciriye Medresesi / 71 Hatuniye Medresesi (Sitti Radviye) / 73 Şehidiye Medresesi / 74 Valilik Konağı / 75 ~ LU O Z Mardin'in Sosyal Yapısı / 79 Sosyal Yapıyı Belirleyen Coğrafi Mekan /81 Kültürel Çeşitlilik / 81 Kültürel Çeşitlilikte Mekan /83 Mardin Evlerinin Genel Mimari Özellikleri / 84 Şehirleşme ve Göç Olgusu /85 Mardin'de İnanç Dünyası / 89 Dini Yapıdaki Çok Kültürlülük ve Şehrin Episkoposluk Merkezi Oluşu /91 Yahudilik ve Mardin Musevileri /94 Mardin Yezidileri /96 Mardin 'in Müslümanlar Tarafından Fethi /97 Mardin 'de Farklı Din Mensupları Arasındaki İlişkiler / 98 Mardin 'de Gelenekle Bütünleşen İslami Adetler / 99 Mardin'in Folklorik Dünyası /101 Mardin Efsaneleri/ 103 Efsane Nedir? /103 Melmetun Kızın Ejsanesi / 103 Mardin Giysileri/106 Kadın Giysileri / 107 Başa Giyilenler / 108 Bedene Giyilenler / 108 Ayağa Giyilenler / 110 Ziynet Eşyalan ve Takılar / 110 Erkek Giysileri / 111 Başa Giyilenler / 111 Bedene Giyilenler / 112 Ayağa Giyilenler / 113 Erkek Ziynet Eşyalan / 113 Kırsal Kesimdeki Yöresel Kıyafetler / 113 Folklorik Kadın Kıyafetleri / 114
cı: W...J ~ w cı z Mardin Müzik Kültürü ve Mıtrıblar / 117 Sözlü Anlatım Kültürü i 119 Mıtrıblar i 120 Kemançe i 121 Mıtrıbların Çıraklığı i 122 Reperetuarda Mardin Musikisi i 123 Mardin Halk Oyunları /123 Bütün Özel Günlere Halk Oyunlarımız Hayat Verir i 127 İl Merkezinde Oynan Halk Oyunları 1128 İlçelerde Oynanan Halk Oyunları i 129 Oyunlarımızdaki Temel Figürler i 132 Mezopotamya ve Mardin'de Tiyatro /133 Tiyatronun Doğuşu ve Gelişimi i 135 Mezopotamya 'da Tiyatro i 138 Mardin'de Tiyatro i 138 Mardin Mutfağı /141 Alluciye i 143 İkbibet i 143 Butl144 DavkeHamiğe i 144 Sembusek i 144 Selcemiye i 145 Sütlaçlı Zerde i 145 Nane Çuçe "Kuş Otu" i 146 Lebeniye i 146 Kibe "İşkembe Dolaması'' i 147 İrok "İçli Köfte" i 147 İsfiri i 148 Dolama Kemi i 148 Kişke i 148 Kitel Raha i 148 Et/i Ekmekl 149
CI: W...J Harire i 149 Kaburga Dolması i 149 Hindi Dolması i 150 :::.::: w O z Mardin'in Ekonomik Yapısı / 151 GenelOlarak 1153 Mezopotamya 'nın Ekonomik Merkezlerinden Biri " Mardin" i 153 Artuklu Döneminde Mardin Ekonomisi i 156 Osmanlı Döneminde Mardin Ekonomisi i 157 Cumhuriyet Sonrası Mardin Ekonomisi i 158 Sanayi Yatırımları ve Fos/at Yatakları 1160 Tarım 1162 Turizmi 163 Ulaştırma i 164 Sağlık/ 165 Eğitim 1165 Mardin'de Basın Hayatı /167 1913 tarihli Hikmet Dergisinden Günümüze i 169 Kaybolan Ve Yaşayan Zanaatlarımız / 173 Dokumacılık i 175 Dabakhaneler i 180 Ayakkabıcılık i 180 Demircilik i 180 Taş İşçiliği 1181 Semercilik i 182 Elekçilik i 182 Bakırcılık i 183 Telkdri i 183 Kuyumculuk i 184 Keçecilik i 184 İplik Eğirmeciliği i 185 Kök Boyamacdığı i 185 Dökümcülük i 186 Takunyacılık i 186
c:: W...J ~ w o z o. Marangozluk / 187 Ahşap Oymacılığı / 187 Basmacılık / 188 Çömlekcilik / 189 Tenelkecilik / 189 Leblebicilik ve Badem Şekerciliği / 189 Mardin'in Kültür Hayatındaki Ünlüleri ve Kurumları /191 İlimizin Kültür Dünyasındaki Ünlüleri / 193 Mardinli İlim Adamları / 193 Mardinli Edebiyatçılar / 198 Sosyo-Kültürel Sahada Mardin 'in Ünlüleri /203 Ilimizin Kültür Hayatına Yön Veren Kurumlar /209 Kütüphanelerimiz /211 Müzeciliğimiz ve Mardin Müzeleri /213 Mardin Müzeleri /214 Arkeoloji Müzesi /214 Sakıp Sabancı Mardin Kent Müzesi /215 El Cezeri Bilim Ve Teknoloji Müzesi "Kasımiye Medresesi'' /216 Tezyini El Sanatları ve Kültür Merkezi (Eski Halk Eğitim Binası) /218 Mardin'de Spor / 223 Atıcılık / 223 Otomobil Rallisi /224 Satranç /224 Masa Tenisi /225 Diğer Branşlar /225 İzcilik / 225 Kaynakça / 227
ONSÖZ Mardin; Türkiye'de kimliğini muhafaza eden nadir kentlerden biri olup taşların inançla şekil aldığı, inançların ddeta sırt sırta vererek yükseldiği, kültür, sanat ve medeniyetlerin buluştuğu, tarihe meydan okureasına ayakta kalmayı başarmış bir dünya kentidir. Tarihten günümüze bir bütün olarak ele aldığımızda; şehir ve kültür kavramlarının birbirine yakıştığı yegane şehirlerden biri olarak Mardin 'i görmek bizler için de mutluluk verici bir durumdur. İnsanların olduğu gibi, yaşadığımız şehirlerin de birer kimliği ve ruhu vardır. Bir şehrin binaları, cadde ve sokakları, tabii varlıkları, havası, en önemlisi de tarihi ve kültürü o şehre kimlik kazandıran ve şehrin ruhunu yansıtan değerlerdir. Şehre kimliğini kazandıran en önemli unsurlardan biri kültür ise, bu kültürü korumak, geliştirmek ve devam etıirmek bizlerin görevidir. Bu görevi layığıyla yerine getirebilmenin en temel çözüm yolu ise şehrimizin kültürünü bireylere kazandırmamızdan geçmektedir. Özellikle gençlerimizde bu konuda farkındalık oluşturarak, daha bilinçli ve ôzverili bir bakış açısı kazandırmanın yolunun eğitimden geçtiği hepimizin kabul ettiği bir gerçektir. Şehrimizi ve kültürümüzü tanıtmak, korumak ve geliştirmeye yönelik sorunlara yaklaşma ve onları çözme konusunda, alanında uzman kişilerce titiz bir çalışmanın sonucunda bu kıymetli eser hazırlanmıştır. Bir tarih ve kültür kenti olan Mardin 'in tarihi dokusu, kültürü ve sanatının tanıtilması ve yaşatılmasına yönelik çalışmalarından dolayı başta Kültür Konseyi Derneği ve Dr. Metin Eriş hocamız ile şahsında bu eserde emeği geçen, katkıda bulunan bütün yazarlartmıza teşekkürlerimi sunuyorum. Turhan AYVAZ Mardin Valisi
TAKDİM Uzun yıllar boyu bir 'tanm ve köy toplumu' olarak nitelenen ülkemiz, 19S0'lerden itibaren başlayan sanayileşme ve kalkınma hamlelerinin ardından hızlı bir değişimle şehirleşmeye başladı. Özellikle 1980 sonrasında bu değişimhız kazandı ve Türkiye'nin demografik yapısı şehirleşme olgusuna doğru şekil değiştirdi. Ancak, büyüyen şehirlerin çoğalan nüfuslarıyla paralelolarak sayıları artan eğitim kurumlarının, insanımızın içinde yaşamaya başladığı şehre yabancılaşmasına ne yazık ki engelolamadığı gerçeği karşımıza ciddi bir sorun olarak çıktı. Böylece yaşanılan şehre yabancılaşma, beraberinde ilgisizliği ve sevgisizliği getiriyordu. Bu tespiti yapan Kültür Konseyi Derneği, özellikle okuma çağında olan gençlerden oluşangenç ve dinamik kitleyihedef alarak, öncelikle geleceğin büyüklerinin, yaşadıkları şehirlere ait kültürel varlıkları ve değerleri tanımaları için, başucu eseri niteliğinde bir başvuru kaynağı oluşturabilmek için çalışmaya karar verdi. Bu çalışmanın en önemliözelliklerinden biri de.üretilecek kitapların alışılagelmiş 'ders kitabı' anlayışıyla değil, yaşanılan şehri öğrenip tanımayı ve tanıdıkça sevip bağlanmayı, en sıcak şekilde sağlayacak bir anlayışla oluşturulacak olmasıdır. Böyle bir çalışmayı elbette ki tek başımıza yapamazdık. O halde atılması gereken ilk adım, üzerinde çalışılacak şehirlerin valileriyle, belediye başkanlarıyla ve şehrin ilim ve fikir adamlarıyla temaslar kurarak görüşlerinden ve desteklerinden yararlanmaktı, Bu adımı attıktan sonra, ülke çapında çalışma gruplarımızın koşuşturmaları başladı. Kurulan temasların büyük çoğunluğu olumlu sonuç verdi ve projenin mutlaka hayata geçirilmesi konusunda alınan cesaret verici cevapların yanı sıra, yerel dinamiklerle birlikte hareket imkanlarına da kavuştuk.
Şurası muhakkak ki, başlatılan projenin hedefi her ne kadar genç nesiller olsa da, genelolarak yörelerinde yaşayanların tamamının ilgisine mazhar olmaktır. Eserde, yaşanılan şehrin sınırları içindeki kültürel unsurların, ayrıntılarda boğulmadan ve kolay algılanabilir şekilde aktanlması amaçlanmıştır. Bir başka hedef ise, okuyucu olarak düşünülen kitlenin sıkılmadan okuyacağı bir eser ortaya koymak ve edineceği bilgileri derinleştirme ihtiyacı hissettirecek bir merak uyandırmaktır. Bu sebeple, çalışmanın bol görsel malzeme desteğiyle, içine daha kolay girilebilir hale getirilmesine çalışılmıştır. Bugüne kadar "Şehir ve Kültür" projemizi sunduğumuz ve aralarında Mardin'in de bulunduğu valilik makamları, projeden ilgilerini ve desteklerini esirgememişlerdir. Şehir ve Kültür projemizin bütün ülke çapına yaygınlaştırılmak suretiyle, gelecek nesillerin şehirlerinde yaşanacak hayatlarda sevgi halelerinın çoğalmasına vesile olmasını ümit ve temenni ediyoruz. KÜLTÜR KONSEYİ DERNEGİ
ISBN:978-605-359-924-1 9 Jll~1mıı~