Eşref Atabey. 2015. Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyeli ve su kalitesi eserinden alınmıştır. BİTLİS İLİ SU KAYNAKLARI-POTANSİYELİ VE KALİTESİ DR. EŞREF ATABEY Jeoloji Yüksek Mühendisi Tıbbi Jeoloji Uzmanı Bitlis ili Türkiye akarsu havzalarına göre Van Gölü Havzası (25 nolu havza) ve Dicle Havzası (26 nolu havza) içinde kalmaktadır. YER ÜSTÜ SUYU KAYNAKLARI Akarsular Türkiye akarsu havzalarını gösteren harita Yer üstü suyu toplam yıllık hacmi 250,8 hm 3 /yıl ve 190,905 ha alana sahiptir. Van Gölü yakınlarından doğan il sınırları dışına çıkan Garzan, Botan, Keyburun ve Bitlis Çayları ile Karasu, Güzeldere, Küçüksu, Ağkiz, Hizan ve Oranz Dereleri başlıca akarsularıdır. Süfresor, Kömüs, Rabat, Tıkılban, Afih, Kurtikan, Kotim, Sor, Yam, Bığcık, Armuç, Çalağan, Mutki, Karza ve Kesan Dereleri diğer akarsulardır (Bitlis Çevre Durum Raporu, 2013). Süfresor Deresi nin yıllık hacmi 43,8 hm 3 /yıl, alanı 15 ha; Güzeldere Deresi nin yıllık hacmi 281,2 hm 3 /yıl, alanı 35 ha; Keyburun Çayı nın yıllık hacmi 276,6 hm 3 /yıl, alanı 175 ha; Hizan Deresi nin yıllık hacmi 1232,5 hm 3 /yıl, alanı 60 ha; Bitlis Çayı nın yıllık hacmi 607,0 hm 3 /yıl, alanı 70 ha; Küçüksu Deresi nin yıllık hacmi 66,7 hm 3 /yıl, alanı 8 ha dır. Akarsu yüzeyleri toplamı 363 ha dır (Bitlis Çevre Durum Raporu, 2013). Göller Türkiye nin en büyük gölü olan Van Gölü nün güneybatı batı, güneybatı bölümü (gölün 3/4 ü) Bitlis il sınırları içindedir. 1
Van Gölü: Van Gölü Doğu Anadolu Bölgesi'nde Van Kapalı Havzası nın ortasında yer alır. Toplam alanı 3765 km 2 olup, 1876 km 2 'si Bitlis ili sınırları içinde bulunmaktadır. Tektonik ve volkanik oluşumlu set gölüdür. Deniz seviyesinden yüksekliği 1700 m, derinliği 100 m yi aşmaktadır (http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html). Göl yüzeyinin yükseltisi 1,646 m, yüzölçümü 3,713 km 2 'dir. En geniş yeri Tatvan ile Bendimahi Suyu'nun göle döküldüğü kesim arasında 125 km'dir. Arpat Çayı nın ağzıyla İskele Burnu arasındaki genişlik 60 km dir (http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html). Van Gölü, çevredeki yüksek dağlardan inen çok sayıda akarsuyla beslenir. Göle dökülen en önemli akarsular, Karasu, Hoşap Suyu ve Bendimahi Suyu'dur. Gölün dışarıya akan bir ayağı olmadığından, suyu acı, tuzlu ve sodalıdır. Su düzeyi, ilkbahar ve yaz başlarında yükselir, sonbaharda düşer. Nemrut Krater Gölü: Dünyanın ikinci büyük krater gölüdür. Deniz seviyesinden yüksekliği 2442 m dir. Çevresinde Yeşil Göl, Ilık Göl ve buna benzer 4 göl bulunmaktadır. Bu göller yağan kar ve yağmur su ile beslenmektedir (http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html). 2002 yılında 1. Derece doğal sit alanı olarak belirlenen Nemrut Kalderası, Van Gölü Havzası nın batısında, Bitlis ilinin Tatvan, Ahlat ve Güroymak ilçeleri arasında yer almaktadır (http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html). Nazik Gölü: Ahlat ilçesinin kuzeybatısında yer alır. Van Gölü ne 25 km uzaklıkta olup, 30 km 2 alanı vardır. Nazik Gölü bir vadinin lav seddi ile tıkanması sonucunda oluşmuştur. Sularını Van Gölüne boşaltır. Denizden 1876 m yüksekliğe ve 40-50 m derinliğe sahiptir (http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html). Arin Gölü: Adilcevaz ilçe merkezinin 10 km doğusunda bulunur. Van Gölü nden bir alüvyon seddi ile ayrılmıştır. 13 km 2 alana sahip olan gölün suyu sodalıdır. Göletler Aygır Gölü: Adilcevaz ilçesi ile Süphan Dağı arasında bulunan göl 3,5 km 2 alana sahiptir Ayrıca Tatvan da Karasu Çayı kenarında Haçlı Gölü vardır. Başlıca Güroymak ile Koçluköy Göletleri vardır. Güroymak Göleti sulama amaçlı olup, göl hacmi 1.025.000 m 3, sulama alanı 516 ha dır. Koçluköy Göleti ise sulama amaçlı olup, göl hacmi 1.605.000 m 3, sulama alanı 208 ha dır (Bitlis Çevre Durum Raporu, 2013). YER ALTI SUYU KAYNAKLARI Bitlis ilinde Güroymak-Tatvan hattının güneyi kahverengi alanlar gnays, fillit, şistten oluşan Paleozoyik yaşlı metamorfik kaya birimleridir. Kırmızı alanlar granit kayalarıdır. Bu kaya birimleri erimeli, az erimeli, kırıklı, çatlaklı kaya ortam akifer özelliği gösterir. İlin kuzey yarısı ise tamamen aglomera, tüf, bazalt, andezit türü volkanik kayalarla kaplıdır. Sarı alanlar Miyosen- Pliyosen yaşlı kırıntılı ve karbonat kayaları, gri alanlar alüvyonu temsil eder. Bunlar kaya ortam akiferlerdir. Gerek matamorfik ve gerekse volkanik kaya birimlerindeki yer altı suları genelde kaynaklar şeklinde yüzeye çıkmaktadırlar. 2
Bitlis ili toplam yıllık yer altı su kaynakları 41,83 hm 3 /yıl hacme sahiptir. İçme suları olarak kullanılabilecek nitelikte kaynak sularına her yerde rastlamak mümkündür. Şehir merkezi ve ilçelerin içme suları kaynak sularıdır. SU KALİTESİ Alemdar ve diğerleri (2009) araştırmaları fizikokimyasal bulgularına göre ise örneklerde ortalama sıcaklık düzeyi 11,35±0,24 C, ph değeri 7,41±0,06 olarak belirlenmiştir. Sodyum düzeyi Ahlat ilçesi sularında daha yüksek (13,43±0,17 mg/l) bulunmuş, en düşük değer Merkez (2,35±0,27 mg/l) ve Hizan (0,90±0,08 mg/l) ilçesinden alınan örneklerde belirlenmiştir. En yüksek Ca düzeyi (20,21±0,65 mg/l) Hizan ilçesi içme sularında belirlenmiş, en düşük değer (17,16±0,28 mg/l) Güroymak ilçesinden alınan örneklerde saptanmıştır. Magnezyum düzeyi Güroymak ilçesindeki içme suyu örneklerinde düşük (3,81±0,04 mg/l) bulunmuştur. En yüksek Mg değeri (8,06±0,17 mg/l) Adilcevaz ilçesindeki içme sularında tespit edilmiştir. Klorür düzeyi Ahlat ilçesindeki içme sularında en yüksek (12,21±0,52 mg/l) bulunmuş, en düşük Cl değeri (2,14±0,32 mg/l) Hizan ilçesinden alınan örneklerde tespit edilmiştir. Sülfat yönünden en yüksek değer (14,77±2,96 mg/l) ise Tatvan ilçesi içme sularında belirlenmiştir (Çizelge 28). İncelenen örneklerde ortalama ph, Na ve Mg düzeyleri ile E. coli dışında tüm bakterilerin pozitiflik oranı sonbahar mevsiminde daha yüksek bulunmuştur (Alemdar ve diğerleri, 2009). Bitlis ili jeoloji haritası (MTA, 2009). 3
Bitlis ili içme sularının bazı fizikokimyasal analiz sonuçlarının ortalama, minimum ve maksimum değerleri (Alemdar ve diğerleri, 2009). Bitlis ili içme sularının bazı fizikokimyasal analiz sonuçlarının kaynaklara (depo ve musluk) göre dağılımı (Alemdar ve diğerleri, 2009). Alemdar ve diğerleri (2009) tarafından Bitlis ilinde içme sularının bazılarında mikrobiyolojik ve fizikokimyasal özelliklere ilişkin araştırma yapılmıştır. Söz konusu araştırmacıların mikrobiyolojik bulgularına göre; Bitlis merkezdeki musluk sularının % 14'ünde enterokok, % 7'sinde koliform ve % 7'sinde E. Coli nin sayısal dağılımı 501-5000/100 ml aralığında belirlenmiştir. Merkez, Ahlat, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki musluk sularının sırasıyla % 7, % 6, % 10 ve % 3'ünde aerob mezofil bakteri dağılımı; Merkez, Adilcevaz, Güroymak, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki musluk sularının sırasıyla % 7, %17, % 8, % 10 ve % 3'ünde, Adilcevaz ve 4
Tatvan ilçelerindeki depo sularının ise ssırasıyla % 29 ve % 9'unda psikrofil dağılımı 101-500/ml aralığında saptanmıştır. www.esrefatabey.com.tr Bitlis ili Nemrut, Güroymak (Çukur) ve Germap-Şimek te sıcak su (jeotermal) kaynakları bulunmaktadır (MTA, 2009). Sıcak suların bünyesinde sınırı aştığında, sağlık için istenmeyen arsenik, bor ve florürün yer altı sularını kirletmemesi için, alıcı nehir, çay, derelere karışmaları önlenmelidir. Sıcak su kaynakları haritası) (MTA, 2009). Bitlis ilinde toplam 6,650 kg/l pestisit kullanılmıştır (Bitlis Çevre Durum Raporu, 2013). (Bitki hastalık ve zararlılarına karşı kullanılan pestisitler yağmur, rüzgar gibi çeşitli etkenlerle toprağa dolaylı yolla ulaşabilmektedir. Topraktaki zararlı böceklere, nematodlara ve tohum ilaçlamaları sırasında tohuma uygulanan pestisitler ise doğrudan toprağa karışmaktadır. Bu şekilde toprakta devamlı birikim halinde olan pestisitler, tüketilen ürünler aracılığı ile insan, evcil hayvanlar ve yaban hayatına ulaşarak çevre sağlığını olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Pestisitlerin toprakta kalıcı olması; kullanılan ilacın grubuna, kimyasal bileşimine, toprağın dokusuna, ilacın emilme durumuna, toprağın nemi ve sıcaklığına, ilacın yağmur, sulama veya drenaj suları ile yıkanma özelliğine göre değişmektedir (Bitlis Çevre Durum raporu, 2013). 5
2012 yılı kullanılan pestisitler ve miktarları (Bitlis Çevre Durum raporu, 2013). İnsektisit Fungusit Herbisit Akarisit Rodentisit kg lt kg lt kg lt kg lt kg lt 62 2,622 1,057 153 475 2,055-145 81 - Çizelgede görüldüğü üzere toplam 1,675 kg ve 4,995 litre olmak üzere, genel toplamda 6,650 kg/lt pestisit kullanılmıştır. İçme suyu temin edilen kaynağın adı, mevcut durumu, potansiyeli: İlin içme suyu ihtiyacı Sapkor, Kamiyan, Çelikhan, Başhan, Duap ve Şelale kaynaklarından isale edilen sularla giderilmektedir. İl merkezinden 18 km mesafede bulunan kaynak üzerinde kaptaj yapılarak, 400 mm çapındaki asbest borularla isalesi sağlanmış ve şehir merkezinde kot bakımından uygun olan yerde yapılan 5000 m 3 lük depoya aktarımı sağlanmıştır. Duap Yaylası ndan depoya gelen suyun debisi 54 l/s dir. İçme suyu ihtiyacının % 40 ı Duap Yaylası ndaki kaynaktan sağlanmaktadır. İlde içme suyu arıtma tesisi mevcut değildir (Bitlis Çevre Durum Raporu, 2013). İlin içme suyunun % 48,9 u barajlardan, % 28,3 ü kuyulardan, % 19,2 si kaynaklardan, % 2 si göl ve göletlerden, % 1,6 sı akarsulardan temin edilmektedir. Değinilen belgeler Alemdar, S., Kahraman, T., Ağaoğlu, S. ve Alişarlı, M. 2009. Bitlis ili içme sularının bazı mikrobiyolojik ve fizikokimyasal özellikleri. Ekoloji 19, 73, 29-38. Atabey, E. 2015.(bas.) Türkiye de illere göre su kaynakları-potansiyelive su kalitesi Bitlis İl Çevre Durum Raporu. 2013. T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Bitlis Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğü. http://www.bigiad.org.tr/index.php/bitlis_cografya.html MTA. 2009. Türkiye Yer Altı kaynakları (illere göre). Yerbilimleri ve Kültür Serisi-5, ISBN: 975-605-4075-32-4. Ankara. MTA. 2010. Türkiye Linyit Envanteri. Envanter Serisi-202, ISBN: 975-605-4075-76-8. www.esrefatabey.com.tr 6