ROMA DÖNEMİ DÖŞEME MOZAİKLERİNİN YAPIM TEKNİĞİ VE MALZEME ÖZELLİKLERİ

ROMA DÖNEMİ DÖŞEME MOZAİKLERİNİN YAPIM TEKNİĞİ VE MALZEME ÖZELLİKLERİ CONSTRUCTION TECHNIQUE AND MATERIAL CHARACTERISTICS OF ROMAN FLOOR MOSAICS Zişan KAPLAN 1, Başak İPEKOĞLU 2, Hasan BÖKE 3 ÖZET Roma döneminin etkileyici mozaikleri küçük küp biçiminde kesilmiş renkli cam, taş, seramik (tessera) kullanılarak yapılmıştır. Mozaikler tessera ların oluşturduğu tesselatum katmanı ile bu katmanın altında bulunan farklı harç katmanlarından oluşmaktadır. Bu çalışmada Antandros Antik kentinde bulunan Roma dönemi mozaik harçlarının yapım teknolojisi ve malzeme özellikleri belirlenmiştir. Harç katmanlarının temel fiziksel özellikleri, kireç/agrega oranları, agregaların tane dağılımı (granülometrik bileşim) ve puzolanik özellikleri, harçların hidrolik, mineralojik, kimyasal ve mikro yapısal özellikleri, tessera ların mineralojik, kimyasal ve mikro yapısal özellikleri; Avrupa standartları testleri (CEN), puzolanik aktivite testleri, XRD, XRF, SEM-EDS ve TGA analizleri ile belirlenmiştir. Mozaikler hazırlık harç katmanları ve tesselatum katmanından oluşmaktadır. Harç katmanları zeminden yüzeye, kaba (rudus), ince (nucleus) ve yatak harcı (bedding) olarak üç katman halinde sıralanmaktadır. Kaba ve ince harç katmanları hidrolik kireç ve puzolanik tuğla kırıklarından üretilmişlerdir. Tessera ların yerleştirildiği ince yatak harcı ise hidrolik olmayan kireç harcıdır. Tessera lar renkli cam, seramik ve taşlardan oluşmaktadır. Cam tesseralar Roma dönemi camları ile benzer özellikte natronlu camlar kullanılarak üretilmiş ve yine Roma dönemi camlarına benzer olarak kalsiyum ve kurşun antimonlar kullanılarak matlaştırılmış ve geçiş elementleri ile renklendirilmiştir. Taş tessera lar kireç taşı ve dolomitlerden seramik tessera lar ise yüksek sıcaklıkta farklı kil kaynakları kullanılarak üretilmiştir. Anahtar Kelimeler: Roma Dönemi, Mozaik, Harç, Teknik ABSTRACT Fascinating and colorful Roman period mosaics were constructed by small colored glass, stone and ceramic (tessera). Mosaics were composed of a tesselatum layer formed by tesserae with a filling mortar and there were different mortar layers under tesselatum. In this study, construction technology and material characteristics of Roman Period mosaics of Antandros Ancient city were determined. Basic physical properties lime/aggregate ratios, particle size distribution of aggregates and pozzolanic activities of mortar layers, hydraulic, mineralogical, chemical, microstructural characteristics of mortars, mineralogical, chemical and microstructural characteristics of tessera were investigated by European Committee for Standardization CEN test methods, pozzolanic activity tests, XRD, XRF, SEM-EDS and TGA analyzes. Mosaics are composed of preparatory layers and tesselatum layer. Preparatory mortar layers are rudus (coarse), nucleus (fine) and bedding mortars from bottom to surface. Rudus and nucleus layers are composed of hydraulic lime and pozzolanic crushed brick aggregates. The thin bedding layer which the tesserae are embedded is a non-hydraulic lime mortar. Tesserae are colored glass, ceramic and stone in the form of small cubes. Glass tesserae were produced by using natron glasses, opacified with calcium and lead antimony and colored with transition elements similar to those of Roman period glass. Stone tesserae are limestone and dolomitic stones, ceramic tesserae were produced by using different clay sources at high temperature. Keywords: Roman, Mosaic, Mortar, Technique 1 Ar. Gör., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, kzisan@hotmail.com 2 Prof. Dr., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, basakipekoglu@iyte.edu.tr 3 Prof. Dr., Mim. Rest. Böl. İYTE, İzmir, hasanboke@iyte.edu.tr 237

GİRİŞ Roma Döneminde, küçük küp biçiminde renkli cam, taş, seramik ve mermer parçalar (tessera) kullanılarak etkileyici ve renkli mozaikler yapılmıştır. Mozaikler genellikle kamu binalarında ve villalarda süsleme elemanı olarak kullanılmıştır. Roma dönemi mozaiklerinin en erken örneklerinden biri Goridon ve Girit te bulunan MÖ 8.yy a tarihlenen mozaiklerdir (Haswell 1973). Korinth de Centaur Hamamında (Olynthos) bulunan MÖ 5.yy in son çeyreğinde yapılmış mozaikler Roma Dönemi mozaiklerinin öncüleri arasında yer almaktadır. Sicyon ve Eretria mozaikleri MÖ 4.yy in başında Geç Klasik dönemde çakıl taşları ile inşa edilmiştir. Bu dönemde tapınaklarda yaygın olarak kullanılan Arkaik Dönem mozaikleri ile karşılaştırıldığında özel evler mozaiklerle süslenmekteydi (Özügül 1996, Dunbabin 1999, Tabanlı 2007). Roma Döneminde gelişen teknoloji ile birlikte mozaik yapım teknikleri de gelişmiştir. Geometrik desenler oluşturmak, günlük hayatı, hayvan figürlerini resmetmek için başta siyah beyaz tesseralar mozaik desenine göre kesilerek yapılmıştır (Anthony 1968, Dunbabin 1999). MÖ 2.yy dan sonra ise mozaiklerde parlak mavi veya yeşil renkler gerektiğinde cam kullanımına başlanmıştır (Anthony 1968, Ödekan 1999). MÖ 1.yy ın ortalarında cam tesseralar tonoz mozaiklerinde de kullanılmıştır (Harden 1968, Von Saldern 1974, Davison 1989, Tait 1991). Roma döneminde yapılan mozaikler kullanılan tesseraların, boyutlarına, geometrisine ve malzemesine göre beş kategoriye ayrılabilir. Bunlar; Opus tesselatum, opus vermiculatum, opus signinum, opus sectile ve opus musivumdur (Strong 1929, Anthony 1968). Opus Tesselatum: MÖ 2.yy ve 1.yy da Roma da yaygın olarak duvarlara ve zemine uygulanan mozaik yapma tekniğidir. Bu teknikte düzgün kesilmiş renkli taşlar, mermer ve seramik tesseralar kullanılmıştır (Anthony 1968, Gauckler 1987, Tabanlı 2007). Bu mozaikler genelde Roma hamamlarında kullanılmıştır. (Genç 1984, Dunbabin 1999). Opus Vermiculatum: Bu teknikte lapis lazuli, kornea ve alabaster gibi renkli küçük taş tesseralar kullanılmıştır. Parlak renkler gerektiğinde kırmızı, sarı ve turkuaz renkli camlar kullanılmıştır. Bu teknik genellikle banyolarda, havuzlarda ve çeşmelerde kullanılmıştır. Opus Signinum: Bu teknikte, mozaiğin uygulanacağı yüzeye tuğla kırığı ile hazırlanan kırmızı kireç harcı dökülür. Daha sonra bu harcın içine seramik ve mermer parçaları rastgele konulup karıştırılarak hazırlanırdı (Saltuk 1999, Dunbabin 1999). Opus signinum mozaikleri, MÖ 2.yy dan MS 2.yy a kadar İtalya da yaygın olarak yapıların avlularında (atrium), odaların eşiklerinde, yemek odalarında (triclinium) ve avlunun etrafındaki odalarda kullanılmıştır (Dunbabin 1999, Üstüner 2002). Opus Sectile: Bu mozaik tekniği farklı renkte tessera ve mermer parçaları kullanılarak yapılmıştır. Mermerler üçgen, kare veya dikdörtgen biçiminde kullanılmıştır. Bu tür mozaikler, genelde avlularda (atrium), banyolarda ve yemek odalarında (triclinium) bulunmaktadır (Dunbabin 1999, Üstüner 2002). Opus Musivum: Bu teknik vermiculatum tekniğine benzerdir. Bu tekinde cam tesseralar kullanılmıştır. Genel olarak, yapılarda duvarlarda, tonozlarda ve kubbelerde uygulanmıştır (Dunbabin 1999, Üstüner 2002). Mozaiklerin yapım tekniği tarihte birçok yazar tarafından tanımlanmıştır. Pliny the Elder Naturalis Historia kitabında mozaiklerin statumen adı verilen kalın bir drenaj katmanının hazırlanması ile inşa edilmeye başlandığını belirtmektedir. Bu drenaj katmanının üzerine 6-7 cm kalınlığında çakıl veya kırık tuğla ile kirecin karıştırılması ile hazırlanan ikinci bir katman olan rudus katmanı dökülürdü. Bu katmanın üzerine 2-3 cm kalınlığında mermer tozu ve kum kullanılarak hazırlanan nucleus katmanı döküldükten sonra saf kireç ile hazırlanan son üst harç katmanı oluşturulurdu. Tesseralar bu harca yerleştirilerek mozaiğin üst yüzeyi tamamlanırdı (Pliny 1958/1962). 238

Vitruvius da De Architecture adlı kitabında mozaik yapım tekniğine de yer vermiştir. Vitruvius a göre, öncelikle bir avuçtan küçük olmayan taşlardan oluşan drenaj katmanı hazırlanır. Daha sonra kırık taş parçaları kireç ile 3 te 1 oranında karıştırılarak çeyrek ayak boyutlarında bir katman hazırlanarak drenaj katmanının üzerine dökülürdü (rudus). Bunun üzerine nucleus olarak adlandırılan 1 kireç ve 3 tuğla kırığından oluşan harç katmanı hazırlanır ve çeyrek ayak boyutunu geçmeyecek şekilde dökülürdü. Son olarak bu katmanının (nucleus) üstü düzeltilir ve mozaik desenine göre uygulama yapılırdı (Vitruvius 1914/1960). Alberti (1965), Roma mozaiklerinin doğal zemin üzerine inşa edildikleri durumda zeminden yükselen nemi önlemek için, kalın ve az gözenekli harç katmanları ile yapıldıklarını, ancak yapay olarak hazırlanmış zemin üzerine inşa edileceklerinde tek katmanlı olarak yapıldıklarını belirtmiştir. Ayrıca mozaik yapımında kullanılan harçların, su geçirmezlik gerektiren yüzeylerde tuğla kırığı veya volkanik kum kullanılarak üretildiğini, harç katmanlarının kalınlıklarının ise mekâna göre değişiklik gösterdiğini belirtmiştir. Getty Koruma Enstitüsünce hazırlanan bir sözlükte mozaiklerin harç katmanları tanımlanmaktadır (Bourguignon vd., 2003). Bu katmanlar hazırlık harç katmanları (alt katmanlar) ve tesselatum katmanı (üst katman) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Hazırlık harç katmanları dört katmandan oluşmaktadır. Zeminden yüzeye statumen (drenaj), rudus (kaba harç), nucleus (ince harç) ve bedding (yatak harcı) dır. Statumen (Drenaj katmanı): Zemin üzerine harçsız iri taşlar kullanılarak hazırlanmış ve düzleştirilmiş ilk hazırlık katmanıdır. Bu katman mozaik doğal zemine inşa edildiği durumda bulunmaktadır. Rudus (Kaba harç): Statumen üzerinde bulunan ikinci hazırlık harç katmanıdır. İri agrega (kum, taş, tuğla) ile kireçten oluşmaktadır. Rudus mozaik yüzeyine zeminden gelen nemin ulaşmasını önlemek üzere hazırlanmaktadır. Bu katmanın kalınlığı, statumenin ve kullanılan malzemenin nem tutma özelliğine göre değişmektedir. Nucleus (İnce harç): Bu katman rudus üzerinde bulunan üçüncü hazırlık katmanıdır. İnce agrega ve kireç kullanılarak hazırlanan bu harç katmanı rudus katmanından daha incedir. Bedding (Yatak harcı): Son hazırlık katmanı olarak hazırlanan kireç açısından zengin bir harç katmanı olan bedding, nucleusun üzerine ince bir şekilde uygulanır ve üzerine tesseralar yerleştirilir. Tesselatum katmanı, tesserae ve tesseraların arasındaki derzleri dolduran dolgu harcından oluşmaktadır ve mozaiğin en üst kısmını oluşturan katmandır. Tesseralar mozaik desenine göre kesilip, düzenlenen cam, taş, mermer, pişmiş toprak ve seramiklerdir. Tesseralar mozaik desenine göre yatak harcına farklı şekillerde yerleştirilir. Bunlar; - Harç ıslak iken tesseraların mozaik desenine göre yerleştirilmesi - Kuru harç üzerine mozaik deseni çizildikten sonra tesseraların yerleştirilmesi - Harca kurşun şeritlerin mozaik desenine göre uygulanmasından sonra tesseraların bu şeritlere göre yerleştirilmesidir. Bu çalışmada Antandros Antik kentinden bulunan Roma Dönemi mozaiklerinin (Şekil 1) yapım teknolojisi ve malzeme özellikleri belirlenmiştir. Antandros Türkiye nin batısında, Edremit Körfezinde bulunan İda (Kaz) Dağının kuzey sahilinde yer almaktadır. Kentin tarihi MÖ 6. yüzyılın sonlarından, Bizans Dönemine kadar uzanmaktadır. Kentte Roma Dönemine ait zeminleri mozaiklerle kaplı bir teras ev ve hamam kompleksi bulunmaktadır. 239

YÖNTEM Bu çalışmada, dokuz mozaik örneği Antandros Antik Kenti nde bulunan Roma Dönemi Teras Evi nden toplanmıştır. Mozaiklerin yapım teknolojisi ve malzeme özelliklerini belirlemeye yönelik olarak, mozaik harç katmanlarının temel fiziksel özellikleri ve kireç agrega oranları Avrupa Standartları test metotları (CEN testleri) ile hidrolik özellikleri ise termogravimetrik analizler (TGA) ile belirlenmiştir (Bakolas vd., 1998, Moropoulou vd., 2000). Bağlayıcıların, agregaların, tesseraların ve kireç topaklarının mineralojik özellikleri x-ışını kırınım analizi (XRD) ile mikro yapıları ise x-ray ile birleştirilmiş enerji dağılım sistemli (EDS), taramalı elektron mikroskopu (SEM) ile tespit edilmiştir. Ayrıca harçlarda kullanılan agregaların puzolanik özellikleri elektriksel iletkenlik analizi ile belirlenmiştir (Luxan vd., 1989). Tesseraların kimyasal yapıları ise enerji dağılımlı x-ışını floresans analizi (XRF) ile tespit edilmiştir. Şekil 1. Antandros Teras Evi nde bulunan yemek odasının (triclinium) mozaikleri (Kaynak: Antandros kazısı resmi web sitesi) BULGULAR ve TARTIŞMA Antandros mozaikleri hazırlık harç katmanları ve tesselatum katmanından oluşmaktadır. Hazırlık harç katmanları, rudus (kaba harç), nucleus (ince harç) ve bedding (yatak harcı) dir. Tesselatum katmanı ise tesseralar ve dolgu harcından oluşmaktadır (Şekil 2). Şekil 2. Antandros mozaiklerinin katmanları ve şematik çizimi 240

Harç Katmanlarının Özellikleri Rudus ve Nucleus Katmanları Rudus ve nucleus katmanları bağlayıcı olarak saf kireç ve tuğla agregalar kullanılarak hazırlanmıştır. Harç içinde bulunan karbonatlaşmış kireç topaklarının SEM-EDS ile yapılan analizlerinden, kullanılan kirecin yaklaşık %95 oranında saflığa sahip olduğu belirlenmiştir (Tablo 1). Rudus ve nucleus harçlarının yoğunluk değerleri sırası ile 1,6 gr/cm 3 ve 1,5 gr/cm 3 dir. Bu iki katmanın gözeneklilik değerleri ise hacimce %40 dır. Bu katmanların kireç agrega oranları yaklaşık ağırlıkça 1:1 dir. Rudus katmanında bulunan agregaların tanecik boyutları ortalama 4.75mm den büyüktür. Nucleus katmanında ise 1180 mikrometredir. Sonuç olarak, rudus ve nucleus katmanları aynı agrega/kireç oranına sahip olmalarına rağmen, rudus katmanında kullanılan agregalarının parçacık boyutları daha büyüktür. Harçlarda kullanılan tuğla agregalar kuvars, albit, muskovit ve hematit minerallerinden oluşmaktadırlar ve puzolanik özelliğe sahiptirler (Şekil 3). Kimyasal analiz sonuçlarına göre agregalar % 59 SiO 2, %25 Al 2 O 3, %8 MgO, %5 FeO, %2 K 2 O ve %1 P 2 O 5 içermektedir (Tablo 1). Küçük taneli agrega (<53 mikron) ve kireç karışımından oluşan rudus ve nucleus harç katmanları puzolanik tuğla kullanımından dolayı hidrolik özelliğe sahiptir. Hidrolik özellik gösteren bu katmanlar karbonatlaşmış kireç (kalsit), kuvars ve albit minerallerinden oluşmaktadır (Şekil 4). Kalsit karbonatlaşmış kireçten, kuvars ve albit ise tuğla agregalardan kaynaklanmaktadır. Bu katmanların SEM-EDS ile yapılan kimyasal analiz sonuçları Tablo 1 de verilmektedir. İnce agregalar ve kireçten oluşan harç katmanları yaklaşık %55 CaO, %26 SiO 2 ve % 11 Al 2 O 3 den oluşmaktadır. CaO karbonatlaşmış kireçten, SiO 2 ve Al 2 O 3 ise agrega olarak kullanılan tuğladan kaynaklanmaktadır. Rudus ve nucleus harçlarında agrega olarak kullanılan tuğla agregalar kireç ile iyi bir şekilde bağlanmışlardır. Bu, kireç ve agregaların ile çok iyi karıştırılarak harçların hazırlandıklarını göstermektedir. Tablo 1. Mozaik harç katmanlarının mineralojik kompozisyonları ve % temel elementleri Mineraller CaO SiO 2 Al 2 O 3 MgO FeO K 2 O P 2 O 5 Kireç Topağı Kalsit 95±4 3±3 1±0,9 1 - - - Tuğla agrega Kuvars, Albit, Muskovit, - 59±4 25±2 8±0,7 5±1 2±0,7 1±0,9 Hematit Rudus (kaba harç), Nuclues (ince harç) Kalsit, Kuvars, Albit 55±4 26±2 11±1 4±0,3 2±0,7 1±0,3 1±0,4 Bedding (yatak harcı) Kalsit, Kuvars 89±5 5±3 3±1 2±0,8 1±0,5 - - Şekil 3. Tuğla agregaların XRD grafiği 241

Bedding Katmanı Şekil 4. Rudus ve nucleus harç katmanlarının XRD grafiği Bedding katmanının mineralojik özellikleri XRD analizi ile belirlenmiştir. Analizler sonucunda bu katmanda kalsit ve kuvars gözlemlenmiştir (Şekil 5). SEM-EDS ile yapılan kimyasal analiz sonucunda ise XRD sonucunu destekler nitelikte %89 CaO ve %5 SiO 2 belirlenmiştir (Tablo 1). Tespit edilen SiO 2 inin kireçte bulunan safsızlıktan veya çok az miktarda harca karışan agregalardan kaynaklandığı söylenebilir. Bedding katmanının mikro-yapısal analizinde ise küçük boyutlu kalsit kristalleri gözlenmiştir. TGA ile yapılan analiz sonucunda bedding katmanının hidrolik olmadığı tespit edilmiştir. Şekil 5. Bedding katmanının XRD grafiği Tesselatum Katmanının Özellikleri Mozaiğin en üst kısmını oluşturan tesselatum katmanı tessera ve dolgu harcından oluşmaktadır. Dolgu harcı, tesseralar yatak harcına yerleştirilirken derz aralarına dolan bedding (yatak harcı) harcıdır. Tesseralar taş, seramik ve camlardan oluşmaktadır. Taş tesseralar bej, sarı, beyaz ve gri olmak üzere dört renktir. XRD analizine göre bej ve sarı renkli taş tesseralar sırası ile dolomit ve tridimit, beyaz ve gri renkli taşlar ise kalsit minerallerinden oluşmaktadır. SEM-EDS ile yapılan mikro-yapısal analizlerde de bej tesserada dolomit, sarı tesserada tridimit, beyaz ve gri renkli tesseralarda ise kalsit kristalleri tespit edilmiştir. XRF ile yapılan kimyasal analiz sonucuna göre bej ve sarı tesseralar CaO, SiO 2 ve MgO, beyaz ve gri tesseralar ise ağırlıklı olarak CaO içermektedir. Bu sonuçlardan bej ve sarı taşlar dolomitik kireç taşı, beyaz ve gri taşlar ise kireç taşı olarak belirlenmiştir. Seramik tesseralar pembe ve kırmızı renklidir. Bunların XRD grafiklerinde kuvars, kalsit, albit ve muskovit mineralleri tespit edilmiştir. Temel olarak SiO 2 ve Al 2 O 3 den oluşmaktadır. Mikro-yapısal analizler sonucunda, seramiklerde camsı fazlar gözlenmiştir. Bu faz seramiklerin yapımında kullanılan killerin yüksek derecelerde pişirilerek üretildiklerini göstermektedir. 242

Cam tesseralar, sarı, yeşil, mavi, camgöbeği, turkuaz, kahverengi, koyu kırmızı, siyah ve beyaz renklidir. Roma döneminde ham cam, birincil cam üretim merkezlerinde 1000 lik fırınlarda, kuvars içeren kumun (SiO 2 ), ergime sıcaklığını düşüren bileşikler (natron (Na 2 CO 3 )) ve bir stabilizatör (CaCO 3, MgCO 3 ) ile birlikte eritilmesi ile üretilirdi (Newton ve Davison 1989). Cam tesseraların XRF ile yapılan kimyasal analizlerinde Roma dönemi camlarına benzer olarak yüksek miktarda SiO 2, Na 2 O ve CaO içerdiği görülmüştür. Roma döneminde camların matlaştırılması ise iki şekilde gerçekleştirilirdi. Bunlar; ilk cam üretim merkezlerinde cam üretilirken ham maddelerinin içine matlaştırıcıların eklendiği ya da ikincil cam üretim merkezlerinde ham camın eritilmesinin ardından matlaştırıcıların eklenmesi ile gerçekleştirilirdi (Turner vd., 1959, Newton vd., 1980). Matlaştırıcıların hangi bileşiklerden olduğuna yönelik yapılan XRD analizlerinde ise ca-antimon (CaSb 2 O 6 ) ve pb-antimon (Pb 2 Sb 2 O 7 ) tespit edilmiştir (Şekil 6) (Kaplan vd., 2017). Bu bileşikler Roma Döneminde cam üretiminden kullanılan matlaştırıcılardır (Butler vd., 1950, Mass 1997). Üretilen camı renklendirmek için ise camlar ikincil cam üretim merkezlerine gönderilirdi. Burada ham cam eritilerek içine geçiş elementleri eklenerek istenilen renk verilirdir. Cam tesseralarda yapılan XRF analizinde renklendirici olarak PbO, CuO, CoO, Fe 2 O 3, pb-antimon ve ca-antimon kullanıldığı tespit edilmiştir (Kaplan vd., 2017). Şekil 6. Cam tesseralarda bulunan antimon kristallerinin SEM görüntüleri (solda kalsiyum antimon kristalleri, sağda kurşun antimon kristalleri) SONUÇ Antandros mozaikleri çok katmanlı bir sistemle inşa edilmiştir. Bu katmanlar hazırlık harç katmanları ve tesselatum katmanlarıdır. Mozaik harç katmanları zeminden yüzeye rudus, nucleus ve bedding harçlarından oluşmaktadır. tesselatum katmanı mozaiğin en üst katmanı olup tessera ve dolgu harcından oluşmuştur. Rudus ve nucleus harç katmanları, yüksek gözenekli, düşük yoğunluklu ve hidrolik özellikte harçlar olup, kireç ve puzolanik tuğla agregalardan oluşmaktadır. Rudus katmanı kaba tuğla kırıklarından oluşan en kalın harç katmanı iken, nucleus katmanı ise daha ince kırıklar içeren katmandır. Tesseraların yerleştirildiği son harç katmanı olan bedding ise hidrolik olmayan kireç harcıdır ve ince bir katmandır. Mozaik yapımında kullanılan tesseralar, taş, seramik ve camdır. Taşlar bej, sarı, beyaz ve gri renklidir. Bej ve sarı taşlar dolomitik kireç taşı, beyaz ve gri taşlar kireç taşıdır. Seramik tesseralar ise yüksek sıcaklıklarda killerin ısıtılması ile üretilen pembe ve kırmızı renklidir. Cam tesseralar, kum, natron ve kireç taşından üretilmişlerdir. Camlar ca-antimon ve pb-antimon bileşikleri ile matlaştırılmış ve geçiş elementleri ile renklendirilmiştir. Ayrıca Antandros mozaikleri kullanılan tesseraların çeşitleri ve geometrileri ile Roma dönemi opus tesselatum mozaik tekniğine benzerlik göstermektedir. 243

Teşekkür Antandros kazı başkanı sayın Prof. Dr. Gürcan Polat a mozaik örneklerin sağlanmasına yardımlarından dolayı ve SEM-EDS, XRD, XRF, TGA analizlerinin gerçekleştirildiği İYTE Malzeme Araştırma Merkezi nin uzman ve yöneticilerine teşekkür ederiz. KAYNAKLAR Alberti LB (1965). Of Pavements according to the Opinion of Pliny and Vitruvius, and the Works of the Ancients. Ten Books on Architecture, (Translated into English by J. Leoni) London, pp. 61-63. Anthony EW (1965). A History of Mosaics. New York, Hacker Art Books. Bakolas, A., Biscontin, G., Moropoulou, A., & Zendri, E. (1998). Characterization of structural byzantine mortars by thermogravimetric analysis. Thermochimica Acta, 321(1), 151 160. https://doi.org/10.1016/s0040-6031(98)00454-7 Bourguignon E, Neguer J, Francesca P, Roby T (2003). Mosaics In Situ Project-Getty Institute, (December), 1 17. Retrieved from www.getty.edu/conservation/ Böke H, Akkurt S, İpekoğlu B, Uğurlu E (2006). Characteristics of brick used as aggregate in historic brick-lime mortars and plasters. Cement and Concrete Research, 36(6), 1115 1122. https://doi.org/10.1016/j.cemconres.2006.03.011 Butler KH, Bergin MJ, Hannaford J (1950). Calcium antimonates. Journal of the Electrochemical Society 97, 117-122. Dunbabin KM (1999). Mosaics of the Greek and Roman World. Cambridge University Press, Cambridge. Davison S (1989). Conservation and Restoration of Glass. The Conservation Studio, Thame, Oxfordshire. Gauckler P (1897). Domaine des Laberii a Uthina in Monuments Piot, III. Genç A (1994). Bizans ve Roma da Mozaik Sanatı, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, VIII-IX, p. 87-93. Haswell JM (1973). Mosaic. The Thames and Hudson, London, p. 184. Harden DB (1968). Ancient glass I: Pre-Roman. Archaeological Journal 125, pp. 46-72. Kaplan Z, İpekoğlu B, Böke H (2017). Physicochemical Properties of Glass Tesserae in Roman Terrace House from Ancient Antandros (Base Glass, Opacifiers and Colorants). Mediterranean Archaeology and Archaeometry 17(1):141 57. Kramar S, Zalar V, Urosevic M, Körner W, Mauko A, Mirtič B, Mladenović A (2011). Mineralogical and microstructural studies of mortars from the bath complex of the Roman villa rustica near Mošnje (Slovenia). Materials Characterization, 62(11), 1042 1057. https://doi.org/10.1016/j.matchar.2011.07.019 Luxan MP, Madruga F, Saavedra J (1989). Rapid evaluation of pozzolanic activity of natural products of conductivity measurement. Cement Concr Res; 19:63 8. Mass J L, Stone RE, Wypsyski M T (1997). An Investigation of the Antimony Containing Minerals Used by the Romans to Prepare Opaque Colored Glasses. Materials Issues in Art and Archaeology, (5), 193 204. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1557/proc-462-193 Moropoulou A, Bakolas A, Bisbikou K. (2000). Investigation of the technology of historic mortars. Journal of Cultural Heritage, 1(1), 45 58. https://doi.org/10.1016/s1296-2074(99)00118-1 Newton EG (1980). Recent views on ancient glass, Glass Tech., 21, 173-183. Newton RG and Davison S (1989). Conservation of Glass. Butterworth Heinemann, Oxford Ödekan A (1997). Mozaik. Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, 2.cilt, YEM Yayınları, pp. 1300-1302. Özügül A (1996). Antik Döşeme Mozaiklerinde Bordür Motifleri., Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. Pliny (1958-1962). Natural History, 10, Book XXXVI (Translated into English by Eicholz) Loeb Classical Library. Saltuk S (1997). Arkeoloji Sözlügü 3.b. İnkılap Kitabevi, İstanbul. Strong E (1929). Art in Ancient Rome, vol II, London. p. 33. Tabanlı D (2007). Roma Dönemi Mozaiklerinin Efes Örneğinde incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. 244

Turner WES, Rooksby HP (1959). A study of the opalising agents in ancient opal glasses throughout three thousand four hundred years. Glastechnische Berichte Heft 8, Sonderband: V. Internationaler Glaskongress, pp. 17-28. Tait H (1991). Five Thousand Years of Glass. BMP, London. Uğurlu E, Böke H (2009). The use of brick lime plasters and their relevance to climatic conditions of historic bath buildings. Construction and Building Materials, 23(6), 2442 2450. https://doi.org/10.1016/j.conbuildmat.2008.10.005 Üstüner AC (2002). Mozaik Sanatı, Engin Yayıncılık, First Edition İstanbul. Vitruvius P (1960). The Ten Books on Architecture, Translated by Morgan (First published in 1914), Morris Hicky. Dover Publications, INC., New York. Von Saldern A (1974). Gläser der Antike. Museum fur Kunst und Gewerbe, Hamburg. 245