EKONOMĐ NOTLARI Tütün Ürünlerinde Özel Tüketim Vergisi Uygulaması Oğuz Atuk Cem Çebi M. Utku Özmen Özet: Bu notta tütün ürünlerinden alınan dolaylı vergilerin hesaplanma yöntemi ve bu yöntemin nihai tüketici fiyatları üzerine etkileri incelenmektedir. Tütün ürünlerinden alınan dolaylı vergiler Katma Değer Vergisi (KDV) ile Özel Tüketim Vergisidir (ÖTV). ÖTV nin hesaplanış biçimi zaman içinde değişirken, güncel uygulamada ÖTV tutarı, belirli maktu tutardan az olmamak koşuluyla nihai ürün fiyatının nispi bir oranı olarak hesaplanmaktadır. Bu uygulama ile tütün ürünleri ÖTV ye tabi diğer ürünlerden farklılaşmaktadır. Son dönemde TÜFE de yer alan tütün ürünleri fiyat seviyeleri bakımından büyük ölçüde nispi hesaplamaya tabi olmaktadır. Bu durumda, ÖTV oranı ile nihai tüketici fiyatı arasındaki doğrusal olmayan ilişki neticesinde nispi ÖTV oranın seviyesi yükseldikçe, orandaki her bir birimlik artış nihai tüketici fiyatlarını öncekine kıyasla daha yüksek oranda artırmaktadır. Dolayısıyla, tütün ürünlerinde ÖTV ayarlaması yapılırken bu noktanın dikkate alınması önemlidir. Bu notta ayrıca tütün ürünlerindeki ÖTV uygulamasının kronolojik gelişimi de sunulmaktadır. Abstract: In this note methodology of indirect taxes on tobacco products along with its implications on final consumer prices is analyzed. Two indirect taxes are exercised on tobacco products: Value Added Tax (VAT) and Special Consumption Tax (SCT). SCT methodology has been changed several times, while currently the SCT tax is calculated as a proportion of the final consumer price on condition that it is not less than the fixed amount. In this manner, tobacco products differentiate from rest of the products subject to SCT. Recently, tobacco products included in the CPI basket are mostly subject to proportional rate. In this regard, owing to the non-linear relation between the SCT rate and final consumer price, as the level of the proportional rate increase, any unit increase of the rate rises the final prices more than the previous one. Consequently, this point should be taken into consideration when the SCT rates for tobacco products are adjusted. In this note the chronology of the changes made to SCT on tobacco products is also presented. Ekonomi Notları 1
1. Giriş Dolaylı vergilerde etkinliği sağlamaya ve sistemi basitleştirmeye yönelik olarak 1 Ağustos 2002 tarihinden itibaren, aralarında akaryakıt tüketim vergisi, ek vergi ve taşıt alım vergisi gibi önemli vergi unsurlarının da yer aldığı 16 adet vergi, harç, fon ve pay yürürlükten kaldırılmış ve bunların yerine özel tüketim vergisi alınmaya başlanmıştır. Özel Tüketim Vergisine (ÖTV) geçilmesiyle birlikte dolaylı vergilerde etkinlik ve basitlik sağlamanın yanı sıra Avrupa Birliği düzenlemelerine uyum sağlanması da hedeflenmiştir. Bu notta diğer ürünlerden farklı olarak tütün mamullerinden alınan ÖTV nin kendine özgü hesaplama yöntemi ve söz konusu vergilendirmenin nihai tüketici fiyatları üzerindeki etkisi incelenmektedir. 4760 sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanununun 1/8/2002 tarihinde yürürlüğe girmesinden itibaren tütün mamullerinin vergilendirilmesinde verginin matrahı olarak nihai tüketicilere perakende satış fiyatı esas alınmış ve nispi vergi oranı da %49,5 olarak belirlenmiştir 1. ÖTV Kanunu Bakanlar Kuruluna belirli limitler dahilinde vergi oranlarını değiştirme ve söz konusu ürünler için maktu vergi tutarlarını belirleme yetkisi de vermiştir. Bu hükme uygun olarak Bakanlar Kurulunun zaman içinde ÖTV oranlarında ve maktu vergi tutarlarında bazı değişiklikler yaptığı gözlenmiştir. Nitekim ÖTV Kanunu yürürlüğe girdiğinde tütün mamulleri üzerinden sadece nispi vergi yoluyla vergi alınmakta iken, daha sonraki dönemlerde nispi vergiye ek olarak maktu vergi uygulaması da getirilmiş ve hem nispi vergi yoluyla hem de maktu vergi tutarlarına göre hesaplanan vergilerin birlikte ödenmesi esas kılınmıştır. Nispi ve maktu vergilemenin bir arada uygulandığı bu dönemin başlangıcında tütün içeren sigaraların perakende satış fiyatları baz alınmak suretiyle maktu vergi tutarları tespit edilmekte iken, daha sonraki dönemlerde sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranları dikkate alınmak suretiyle maktu vergi tutarlarının belirlendiği gözlenmektedir. 25/7/2005 tarihli ve 2005/9145 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 28/7/2005 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere tütün içeren sigaraların vergilendirilmesine ilişkin olarak bazı değişiklikler yapılmış ve eski düzenlemelerde yer alan nispi ve maktu vergileme yoluyla hesaplanan vergilerin birlikte ödenmesi uygulaması kaldırılmıştır. Bu düzenleme ile paket başına belirli bir maktu tutardan az olmamak kaydıyla nispi oran üzerinden hesaplanan verginin ödenmesi esası getirilmiştir. Günümüzde de tütün mamullerinin vergilendirilmesinde bu esaslar geçerlidir. ÖTV Kanununun 1/8/2002 tarihinde yürürlüğe girmesinden itibaren tütün içeren sigaralara ilişkin olarak yapılan düzenlemelerin kronolojik gelişimi ekte sunulmaktadır. 1 ÖTV Kanununun yürürlüğe girmesinden önce de alkollü ve alkolsüz içecekler ile tütün mamulleri üzerinden değişik türde çeşitli vergiler alınmaktaydı. ÖTV Kanununun 1/8/2002 tarihinden itibaren yürürlüğe girmesiyle birlikte bu vergiler ÖTV adı altında toplandı. Ekonomi Notları 2
ÖTV ye tabi ürünlerin genelinde, 4760 sayılı Özel Tüketim Vergisi Kanunu nun 11. maddesinde belirtildiği üzere, ÖTV hesaplanmasında kullanılacak matrah söz konusu malların hesaplanacak özel tüketim vergisi hariç, katma değer vergisi matrahını oluşturan unsurlardan teşekkül eder şeklinde tanımlanmıştır. Bir başka deyişle, üreticinin belirlediği fiyatın üzerine ÖTV ve daha sonra KDV eklenmesi suretiyle nihai tüketici fiyatına ulaşılmaktadır. Ancak, tütün ürünleri için yapılan uygulama bu genellemeden farklılaşmaktadır. Yukarıda bahsedildiği üzere tütün ürünlerinde ÖTV matrahı, üreticinin fiyatı 2 değil, ürünün nihai tüketicilere perakende satış fiyatıdır. Dolayısıyla, bu yöntemle, hesaplanan ÖTV den KDV alınmasının yanında, KDV nihai tüketici fiyatına dahil olduğundan hesaplanan KDV tutarından da ÖTV alınmasıyla doğrusal olmayan bir vergileme şeması ortaya çıkmaktadır. 2. Nispi ÖTV Hesabı Bu yöntemle birim üretici fiyatı ile ürünün nihai satış fiyatı arasındaki ilişki Nihai Satış Fiyatı = Üretici Fiyatı + ÖTV Tutarı + KDV Tutarı şeklinde gösterilebilir. Matematiksel gösterim ile bu ilişki şu şekilde ifade edilebilir 3 : Nihai Satış Fiyatı (NSF): ÖTV Tutarı: KDV Tutarı: Üretici Fiyatı: NSF: ö ö ö ö Yukarıda verilen denklemden nihai satış fiyatı (Y); üretici fiyatı (X), ÖTV oranı (ötv) ve KDV oranının (kdv) bir fonksiyonu olarak şu şekilde yazılabilir: 1 11 ö Görüldüğü üzere, üretici fiyatı (X) ile KDV oranı (kdv) sabit tutulduğunda, ÖTV oranındaki (ötv) artış nihai satış fiyatını (Y) yükseltmektedir. Ancak, fonksiyonun yapısı itibarıyla söz konusu ilişki doğrusal değildir. Bu doğrusal olmayan ilişki, sabit üretici fiyatı ve KDV oranı altında, ÖTV oranındaki bir birimlik artışın nihai tüketici fiyatını yüzde kaç oranında artıracağını gösteren grafikte net biçimde görülmektedir (Grafik 1). Örneğin, söz konusu varsayımlar altında, ÖTV oranının %50 den %51 e yükselmesi, nihai tütün ürünleri fiyatlarını 2 Bu notta üretici fiyatı vergisiz net fiyata işaret etmekte olup üreticinin eline geçen miktar ile bayi payı gibi unsurları içerdiği varsayılmıştır. 3 Tabloda ÖTV oranı ötv, KDV oranı da kdv şeklinde gösterilmiştir. Tutarlar ise söz konusu vergi kalemine denk gelen maddi tutarı ifade eder. ÖTV matrahı nihai satış fiyatıdır. KDV matrahı ise üretici fiyatı ile hesaplanan ÖTV tutarının toplamıdır. Hesaplama yöntemi nispi ÖTV ye tabi ürünler için gösterilmiştir. Ekonomi Notları 3
yüzde 2,96; %69 dan %70 e yükselmesi, yüzde 6,78; %79 dan yüzde %80 e çıkarılması da yüzde 21,07 artırmaktır. Dolayısıyla, oran yükseldikçe ÖTV oranı-fiyat artış eğrisi daha da dikleşmektedir. Grafik 1: Tütün Ürünleri Fiyatlarının ÖTV Oranlarına Duyarlılığı* (% Değişim) 60 50 40 % Artış 30 21,07 20 10 2,96 6,78 0 0,50 0,51 0,52 0,53 0,54 0,55 0,56 0,57 0,58 0,59 0,60 0,61 0,62 0,63 0,64 0,65 0,66 0,67 0,68 0,69 0,70 0,71 0,72 0,73 0,74 0,75 0,76 0,77 0,78 0,79 0,80 0,81 0,82 0,83 ÖTV Oranı (%) *ÖTV oranındaki bir birimlik artışın nihai tütün ürünleri fiyatlarını ne oranda artıracağını göstermektedir. 3. Maktu ÖTV Hesabı Maktu vergilendirmede ise nihai satış fiyatı, üretici fiyatı ile maktu ÖTV tutarının toplamından KDV alınmasıyla elde edilmektedir. Benzer matematiksel gösterim aşağıdaki şekilde ifade edilebilir: Nihai Satış Fiyatı (NSF): ÖTV Tutarı: KDV Tutarı: Üretici Fiyatı: NSF: 1 1 Nispi vergilendirmenin aksine, belirlenen ÖTV tutarı ile nihai satış fiyatı arasındaki ilişki doğrusaldır. Dolayısıyla fiyat ve ÖTV seviyesinden bağımsız olarak, maktu ÖTV tutarında yapılan her bir TL lik artışın nihai satış fiyatı düzeyindeki etkisi eşittir. Örneğin, sabit üretici ve KDV oranı altında, maktu ÖTV tutarı 1 TL artırıldığında nihai fiyat 1*(1+kdv), 2 TL artırıldığında ise 2*(1+kdv) tutarında artacaktır. Ekonomi Notları 4
4. TÜFE Kapsamındaki Tütün Ürünlerinden Alınan ÖTV 2005 yılı Temmuz ayından itibaren geçerli olan güncel uygulama dahilinde paket başına belirli bir maktu tutardan az olmamak kaydıyla nispi oran üzerinden ÖTV tutarı hesaplanmaktadır. Grafik 2 de TÜFE de yer alan tütün ürünleri için hesaplanan nispi ÖTV tutarları ile paket başına alınan minimum maktu tutar gösterilmiştir. Görüldüğü üzere, TÜFE deki tütün ürünlerinin büyük bir kısmı, son dönemde de tamamı, nispi ÖTV hesaplamasına tabidir. Dolayısıyla, bu dönemde maktu ayarlamalardan ziyade nispi oranlardaki değişim nihai ürün fiyatları üzerinde belirleyici olmaktadır. Örneğin, 31/12/2009 ile 13/10/2011 tarihlerinde yapılan vergi ayarlamalarında paket başına maktu tutar da artırılmış, ancak TÜFE kapsamındaki ürünlerin ulaştığı yüksek fiyat seviyeleri neticesinde, nihai fiyatlar belirlenirken maktu artışlar yerine nispi ÖTV oranındaki artışlar belirleyici olmuştur. Grafik 2: Hesaplanan Nispi ÖTV Tutarları ile Maktu ÖTV Miktarı* (TL) 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 07.05 09.05 11.05 01.06 03.06 05.06 07.06 09.06 11.06 01.07 03.07 05.07 07.07 09.07 11.07 01.08 03.08 05.08 07.08 09.08 11.08 01.09 03.09 05.09 07.09 09.09 11.09 01.10 03.10 05.10 07.10 09.10 11.10 01.11 03.11 05.11 07.11 09.11 * Noktalar TÜFE içinde yer alan tütün ürünleri için hesaplanan nispi ÖTV tutarlarını, siyah çizgi de geçerli olan paket başına maktu ÖTV tutarını göstermektedir. Hesaplamadaki en güncel veri Eylül 2011 TÜĐK verisidir. Ekonomi Notları 5
5. Sonuç ve Değerlendirme TÜFE de yer alan tüm tütün mamullerinden mevcut durumda nispi oran üzerinden hesaplanan ÖTV alınmaktadır. Üretici fiyatı ile KDV oranı sabit tutulduğunda, ÖTV oranındaki artış nihai satış fiyatını yükseltmektedir. Ancak, nispi ÖTV oranı ile nihai satış fiyatı arasındaki ilişkinin doğrusal olmaması nedeniyle, ÖTV oranındaki bir birimlik artış nihai tüketici fiyatını belirgin olarak yükseltebilmektedir. Özellikle son dönemde ÖTV oranının yüksek bir seviyeye ulaşması ile söz konusu oran-nihai fiyat ilişkisinin eğimi belirgin olarak yükselmiştir. Sonuç olarak tütün ürünlerinin vergilendirilmesinde özgün bir yaklaşım kullanıldığından, ÖTV oranlarının seviyesi yapılacak vergi ayarlamalarının fiyatlara yansıma oranını belirlemektedir. Dolayısıyla, mevcut vergilendirme şeması korunduğunda, ÖTV oranının seviyesi arttıkça tütün fiyatlarında hedeflenen yükselişe ulaşmak için oranlarda daha düşük bir ayarlama yeterli olacaktır. Ekonomi Notları, ekonomik gelişmelere dair tartışmalara zamanlı bir katkıda bulunmak ve TCMB bünyesinde Türkiye ekonomisi ve para politikası üzerine yapılan çalışmaların sonuçlarını kamuoyuyla paylaşmak amacıyla hazırlanan bir yayındır. Burada sunulan görüşler tamamıyla yazarlara aittir, dolayısıyla TCMB nin ya da çalışanlarının görüşlerini temsil etmeyebilir. Bu seri Yusuf Soner Başkaya nın editörlüğünde yayımlanmaktadır. Burada yer alan metnin tamamının başka bir yerde yayımlanabilmesi için TCMB den yazılı izin alınması gerekmektedir. Görüş ve öneriler için: Editör, Ekonomi Notları, TCMB Đdare Merkezi, Đstiklal Cad, No: 10, Kat:15, 06100, Ulus/Ankara/Türkiye. E-mail: ekonomi.notlari@tcmb.gov.tr Ekonomi Notları 6
Ek: 4760 Sayılı Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) Kanunu nda Tütün Ürünleri ÖTV Kanununun 1/8/2002 tarihinde yürürlüğe girmesinden itibaren tütün içeren sigaralara ilişkin olarak yapılan düzenlemeleri aşağıdaki şekilde belirtmek mümkündür: ÖTV Kanunu ile belirlenen oran %49,5 iken, 8/1/2003 tarihli ve 2003/5141 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı (BKK) ile bu oran %55,3 olarak yeniden belirlenmiştir. 26/2/2004 tarihli ve 2004/6885 sayılı BKK ile nispi vergiye ek olarak tütün içeren sigaraların perakende satış fiyatları baz alınmak suretiyle maktu vergi uygulamasına geçilmiş ve ayrıca hem nispi vergi yoluyla hem de maktu vergi tutarlarına göre hesaplanan vergilerin birlikte ödeneceği ifade edilmiştir. Bu düzenleme ile tütün içeren sigaralarda maktu vergi tutarları 1 paketinin perakende satış fiyatı: 1.600.000 liraya kadar olanlar için (1.600.000 lira dahil) 1.250 TL/Adet 1.600.000 lirayı geçen fakat 3.050.000 lirayı geçmeyenler için (3.050.000 lira dahil) 2.500 TL/Adet 3.050.000 lirayı geçenler için 4.000 TL/Adet olarak belirlenmiştir. 9/8/2004 tarihli ve 2004/7674 sayılı BKK ile hem nispi ÖTV oranında hem de maktu vergi tutarlarında değişiklik yapılmıştır. Bu çerçevede, %55,3 olan ÖTV oranı %28 olarak yeniden tespit edilmiş, maktu vergi tutarları ise sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranları dikkate alınmak suretiyle belirlenmiştir. Bu düzenlemeye göre sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranı: %0 ila %24 arasında olanlar (%24 dahil) 50.000 TL/Adet %25 ila %49 arasında olanlar (%49 dahil) 30.000 TL/Adet %50 ila %74 arasında olanlar (%74 dahil) 22.500 TL/Adet %75 ila %100 arasında olanlar (%100 dahil) 17.500 TL/Adet olarak belirlenmiştir. Bu düzenlemede de, nispi ve maktu vergileme yoluyla hesaplanan vergilerin birlikte ödeneceği ifadesi yer almıştır. 27/8/2004 tarihli ve 2004/7792 sayılı BKK ile 30/8/2004 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere tütün içeren sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranına ilişkin sınıflandırma yeniden tanımlanarak maktu vergi tutarları aşağıdaki şekilde belirlenmiştir: Sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranı: %0 ila %33 arasında olanlar (%33 dahil) 50.000 TL/Adet %34 ila %66 arasında olanlar (%66 dahil) 26.750 TL/Adet %67 ila %100 arasında olanlar (%100 dahil) 17.500 TL/Adet Bu Kararnamede nispi vergi oranına ilişkin bir değişiklik yapılmamış; daha önceki düzenlemelerde olduğu gibi hem nispi hem de maktu vergileme yoluyla hesaplanan vergilerin birlikte ödeneceği ifadesine yer verilmiştir. 31/1/2005 tarihli ve 2005/8410 sayılı BKK ile 1/2/2005 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere maktu vergi tutarları yeniden belirlenmiştir: Sigaraların içerdiği şark tipi tütün oranı : %0 ila %33 arasında olanlar (%33 dahil) 0,0675 YTL/Adet %34 ila %66 arasında olanlar (%66 dahil) 0,0400 YTL/Adet %67 ila %100 arasında olanlar (%100 dahil) 0,0188 YTL/Adet olarak belirlenmiştir. Bu Kararnamede de nispi vergi oranında bir değişikliğe gidilmemiş; daha önceki düzenlemelerde olduğu gibi hem nispi hem de maktu vergileme yoluyla hesaplanan vergilerin birlikte ödeneceği ifadesine yer verilmiştir. Ekonomi Notları 7
25/7/2005 tarihli ve 2005/9145 sayılı BKK ile 28/7/2005 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere tütün içeren sigaraların vergilendirilmesine ilişkin olarak kapsamlı değişiklikler yapılmıştır. Bu çerçevede içerdiği şark tipi tütün oranına göre maktu vergi tutarının belirlenmesi uygulamasına son verilmiş ve tütün içeren sigaralar için maktu vergi tutarı adet başına 0,06 YTL (paket başına 1,2 YTL) olarak tespit edilmiştir. Ayrıca, bu düzenleme ile nispi ÖTV oranı %28 den %58 e yükseltilmiş ve sigaraların vergilendirilmesinde nispi vergilemenin esas olduğu belirtilmiştir. Bir başka ifade ile eski düzenlemelerde yer alan hem nispi hem de maktu vergileme yoluyla hesaplanan vergilerin birlikte ödenmesi uygulamasına son verilmiş ve yeni düzenleme ile paket başına 1,2 YTL den az olmamak kaydıyla %58 oranında uygulanacak nispi vergi üzerinden hesaplanan verginin ödenmesi esası getirilmiştir. 30/3/2006 tarihli ve 5479 sayılı Kanun ile 4760 sayılı ÖTV Kanununun 11. Maddesinde değişiklik yapılmış ve (III) sayılı listedeki mallar için asgari maktu vergi tutarlarına göre hesaplanacak vergi tutarından az olmamak üzere yalnızca nispi vergi uygulanacağı hükmüne yer verilmiştir. Aşağıda yer alan düzenlemelerde zaman içinde hem nispi ÖTV oranlarının hem de asgari maktu vergi tutarlarının değiştirildiği gözlenmektedir. Söz konusu düzenlemelerde asgari maktu vergi tutarlarına göre hesaplanacak vergi tutarından az olmamak üzere yalnızca nispi vergi uygulanacağı esası geçerlidir. Buna göre: 13/2/2007 tarihli ve 2007/11674 sayılı BKK ile 18/2/2007 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere maktu vergi tutarları adet başına 0,07 YTL (paket başına 1,4 YTL) olarak yeniden belirlenmiştir. 31/10/2007 tarihli ve 2007/12756 sayılı BKK ile 2/11/2007 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere asgari maktu vergi tutarı adet başına 0,075 YTL (paket başına 1,5 YTL) olarak yeniden belirlenmiştir. 9/1/2008 tarihli ve 2008/13061 sayılı BKK ile 24/1/2008 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere asgari maktu vergi tutarı adet başına 0,0775 YTL (paket başına 1,55 YTL) olarak yeniden belirlenmiştir. 4/6/2008 tarihli ve 5766 sayılı Kanun ile tütün içeren sigaralar için nispi vergi oranı %58 olarak, asgari maktu vergi tutarı da adet başına 0,0775 YTL (paket başına 1,55 YTL) olarak yeniden belirlenmiştir. 12/6/2009 tarihli ve 2009/15081 sayılı BKK ile 17/6/2009 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere asgari maktu vergi tutarı adet başına 0,1025 TL (paket başına 2,05 TL) olarak yeniden belirlenmiştir. 29/12/2009 tarihli ve 2009/15725 sayılı BKK ile 31/12/2009 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere asgari maktu vergi tutarı adet başına 0,1325 TL (paket başına 2,65 TL) olarak yeniden belirlenmiştir. Ayrıca, nispi ÖTV oranı 5 puanlık artışla %58 den %63 e yükseltilmiştir. 13/2/2011 tarihli ve 6111 sayılı Kanun ile tütün içeren sigaralar için nispi vergi oranı %63 olarak, asgari maktu vergi tutarı da adet başına 0,1325 TL (paket başına 2,65 TL) olarak yeniden belirlenmiştir. 12/10/2011 tarihli ve 2011/2304 sayılı BKK ile 13/10/2011 tarihinden itibaren geçerli olmak üzere asgari maktu vergi tutarı adet başına 0,145 TL (paket başına 2,90 TL) olarak yeniden belirlenmiştir. Ayrıca, nispi ÖTV oranı 6 puanlık artışla %63 den %69 a yükseltilmiştir. Son olarak, 21/10/2011 tarihli ve 2011/2343 sayılı BKK ile 12/10/2010 tarihli ve 2011/2304 sayılı BKK ya geçici bir madde eklenmiş ve nispi ÖTV oranının 31/12/2012 tarihine kadar %65 olarak uygulanacağı ifade edilmiştir. Bu geçici madde, 13/10/2011 tarihinden geçerli olmak üzere yayımı tarihinde yürürlüğe girmiştir. Ekonomi Notları 8