Tekerleme Özel Bölümü Tekerleme Nedir? Tekerlemelerin Konuları Tekerleme Türleri Masal Tekerlemesi Tekerlemelerin Özellikleri Tekerleme Örnekleri Örnek Tekerleme İncelemesi Tekerleme Nedir? Tekerlemenin Tanımı: Uyaklarla elde edilen ses ve söz oyunlarıyla ve çeşitli çağrışımlarla birbirine bağlanmış, çoğunlukla, iç ahenk olarak şiir, şekil olarak düzyazı görünümlü, birbirini tutmaz gerçekdışı düşüncelerin sıralanmasıyla meydana getirilmiş sözlü bir halk edebiyatı ürünüdür. Tekerlemelerin Konuları: Tekerlemenin belirli bir ana konusu yoktur. Birbirine aykırıdüşünceleri, gerçekdışı, olmayacak durumlarıbiraraya getirip mantık dışıbir takım sonuçlara vararak şaşırtıcıbir etki yaratır. Böyle olunca da dinleyenleri şaşırtmak, eğlendirmek, keyiflendirmek için başvurulan ahenkli bir söz kurgusu olarak karşımıza çıkar. Bu özellikleriyle tekerlemenin, ilgiyi sıcak tutup anlatılacak olan anlatıya veya yapılacak olan eyleme dinleyicileri, katılımcılarıhazırlamak gibi bir işlevi de vardır. Masal tekerlemelerinin bunun yanı sıra bir başka işlevi de masalın gerçekdışı, hayal ürünü olduğunu anımsatmasıdır. Tekerleme Türleri: 1. Masal tekerlemeleri 2. Oyun tekerlemeleri 3. Tören tekerlemeleri 4. Bağımsız (yalnızca söz oyunu değeri taşıyan) tekerlemeler Şimdi, bu türlerden en çok bilineni olan "masal tekerlemesi" üstünde duralım. 1 / 6
Masal tekerlemesi: Masalın başında, ortasında uygun yerlerde ve sonunda söylenen, yerine göre uzunca ya da çok kısa (kimi kez birkaç kelimelik) kalıplaşmışbir takım sözlere verilen addır. Masalların çoğunlukla başında ve sonunda, bazen de ortasında yer alan bu tekerlemeler, anlatıma ayrıbir renk vermek ve dinleyenlerin ilgisini çekmek için, anlatıcının en büyük yardımcısıdır. Bunlar bazen uzun (özellikle baştakiler), bazen de çok kısa söz kalıplarıdır. Masalcı, asıl masala başlamadan önce bir takım karışık, şaşırtıcı, akıldışı olayları sanki, kendisi yaşamışgibi anlatır ve bir dengine getirip asıl masalın konusuna geçiverir. Tekerlemeler temelde şu üç özellik üstüne kurulurlar: a. Söz yinelemeleri b. Uyaklar c. Olağanüstülükler Şimdi, aşağıdaki iki örnekten birincisini, bu üç açıdan inceleyelim. Örnek 1: "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, cinler cirit oynarken eski hamam içinde. Enteşeden menteşeden, bir karpuzcu çıktışu köşeden. Karpuzcudan karpuz aldım, baktım baktım bakakaldım. Sonra aldım bıçağı elime, karpuzun içine daldım. Başladım oymaya, ha oyuyorum, ha oyuyorum, ha oydum, ha oyuyorum, bir türlü sonunu bulamıyorum. En sonunda bir küçük delik yaptım o delikten içeri daldım. Aman efendim neler görüyorum neler... Adıyla sanıyla, yeşiliyle alıyla zümrüdü anka dedikleri durup durmuyor mu tam karşımda? Kafdağı'nın üzerinden süzülerek bana doğru geliyor, geliyor ha geliyor derken, tam yanıma inecekken, bir de baktım uzaklaştı, yeniden uçuşa vardı. O uçarken ben koşarken, ben koşarken o uçarken vara vara bir dağa vardık... Bir ulu dağki, aman efendim ne dağ, ne dağ... Dağ üstünde bir bağ, bağ dibinde bir dağ, daha nice tepe nice dağ. Derken derken bir de baktım ki bir değirmen, değirmende var üç merdiven. Merdivenlerden bir tanesi taş, bir tanesi toprak, bir tanesi tahta. Taşmerdivenlerden çıktım, tahta merdivenlerden indim, toprak merdivenlere basa basa değirmene girdim. Girdim ki ne göreyim... Değirmencinin biri değirmen dönderiyor, karısıda oturmuşyün eğiriyor. İkisinin arasında var bir kara kedi, aman ne kedi, ne kedi... O kedideki gözler, o kedideki kaşlar, o kedideki burun, o kedideki tüyler ve o tüylerdeki pırıltı. Öyle bir pırıltıki, burdan bakan ötelerdeki öteyi, Çini maçini görüyor. Kara kedinin boynunda da bir kocaman ben var. Aman efendim o nasıl bir ben ki ne ben... O bene baktıktan sonra, artık ne değirmenciyi gördüm, ne karısını gördüm, ne ona baktım ne buna, çıktım çardağa, taşattım 2 / 6
çaylağa, sonra da aldım benli kediyi, düştüm yollara. Yollarda tozu dumana kattım, kedinin de ensesine bir toka attım, başladı miyavlamaya, öyle bir miyavladı öyle bir miyavladıki, cümle alemi başına topladı. Kadın erkek, çoluk çocuk her biri başıma bir taşattı, tümü bir ağızdan bağrıştı, korkudan şaşırdım, Kafdağı'ndan aşırdım. Göründü dağlar, üzümlü bağlar. O bağlara varalım, dağa taşa konalım, hemen şimdi şuracıkta duyulmadık, işitilmedik güzelce bir masal kuralım..." Bir masal başlangıç tekerlemesi olan bu tekerlemeyi, anlatım yönünden canlı ve ilginç kılan başlıca ögeler, şöyle saptanabilir: a. Yinelemeler: içinden, içinden, içinden - 3 karpuz, karpuz - 2 baktım, baktım - 2 ha oyuyorum, ha oyuyorum - 2 neler, neler - 2 geliyor, geliyor - 2 o uçarken, o uçarken - 2 ben koşarken, ben koşarken - 2 vara, vara - 2 ne, ne - 2 dağ, dağ - 2 nice, nice - 2 bağ, bağ - 2 dağ, dağ, dağ, dağ, dağ - 5 derken, derken - 2 bir tanesi, bir tanesi, bir tanesi - 3 merdivenlerden, merdivenlerden - 2 basa, basa - 2 kedi, kedi, kedi - 3 kedideki, kedideki, kedideki, kedideki - 4 o, o, o, o, o - 5 ben, ben, ben, ben, ben - 5 ne, ne, ne, ne - 4 gördüm, gördüm - 2 miyavladı, miyavladı - 2 b. Uyaklar: enteşeden-menteşeden-köşeden aldım-bakakaldım-daldım 3 / 6
oyuyorum-bulamıyorum adıyla-sanıyla-yeşiliyle-alıyla derken-inecekken uçarken-koşarken bağ-dağ derken-değirmen-merdiven çıktım-indim-indim-girdim döndürüyor-eğiriyor çardağa-çaylağa-yollara çıktım-attım-kattım-attım miyavladı-topladı-attı şaşırdım-aşırdım dağlar-bağlar varalım-konalım-kuralım c. Olağanüstülükler: Eski hamamda cinlerin cirit oynaması. Karpuzun içinde, Zümrüdüanka'nın durması. Karpuzun içinde çıkılan yolculuğun, bir dağda sonuçlanması. Kara kedinin tüylerinin parıltısından, Çin'in maçinin görülmesi. Ensesine vurulan kedinin, cümle alemi başına toplaması. Masal kahramanının Kafdağı'nı aşması. Bu tekerlemede yer alan toplam sözcük sayısı: 314 Yinelenen sözcük sayısı: 61 Kendi içlerinde uyaklanan sözcük sayısı: 44 Olağanüstü olay sayısı: 6 Bu sayısal veriler, tekerlemedeki anlatımın neden bu kadar renkli ve canlı olduğunu, yeterince açıklıyor sanırız. Örnek 2: "Bir varmış bir yokmuş, evvel zaman içinde kalbur saman içinde, o zaman idi ki bitten binek, pireden yedek, çavdardan kalkan, çöpten kargıolurmuş. Bu hal ile düştüm yola, vara vara vardım bir Çamlıbel'e. Çamlıbel'de çamur dizde, yetmişkarga beni görünce hep bir ağızdan, gelen ağamız giden ağamız demezler mi? Armudu taşlayalım, dibinde kışlayalım, uzun sözden birisi, ala tavşan derisi, müsaade ederseniz masala başlayalım." "Bir varmışbir yokmuş" veya "evvel zaman içinde kalbur saman içinde" diye başlayan bu tekerlemeler, masal olaylarının geçtikleri zamanın bir "bilinmeyen zaman" olduğunu ve çok 4 / 6
eskilere dayandığınıanlatmasıbakımından işlevseldir. Ayrıca, yine baştan söylenen bu tür tekerlemeler masalın gerçek olmadığını, eğlendirmek, ders vermek amacıyla uydurulduğu konusunda dinleyenleri uyarmak işlevini de amaçlar. Sonunda söylenenlerin işlevi ise, her şeyin olumlu, masal kahramanlarının gönlünce sonuçlanıp mutlu sona varıldığını belirtmek ve dinleyenlere de iyimserlik, umut aşılayıp "iyilerin iyilik, kötülerin kötülük bulacağı" iletisini vermektir.bu nedenle de çoğu zaman, özetleyici tek bir cümleden oluşur. "Onlar ermişmuradına, biz çıkalım kerevetine" gibi. Bazen de anlatıcı, masalın sonunda anlatan, dinleyen ve söyleyen arasında paylaşılmak üzere gökten üç elma düştüğünü varsayar. Ayrıca kendisinin de orada bulunarak, bu olaylara tanık olduğunu belirtir. Örneğin: "Bu masalıanlatan da düğünde oynaya oynaya, bugüne kadar gelmiş". Bu üç elmanın hepsini bir söz oyunuyla kendisine ayıran anlatıcılar da vardır. Örneğin: "Kırk gün kırk gece düğün ettiler. Geçen gün ben de uğradım. Bana da üç elma verdiler. Birini bana, birini Bölükbaşı'nın Yılmaz'a (Bu masalı anlatanın kendi adıdır), birini masalı söyleyene". Bazımasallarda ise istenen bu üç elma, "28-Küçük kardeş" masalının sonuç tekerlemesinde olduğu gibi yerini "kuru üzüm"e bırakır. "Masalımız gitti şambayata, bir tabak kuru üzüm gele bu cemaata". Zaman zaman masalın ortasında yer alan ve kahramanların"derelerden sel gibi, tepelerden yel gibi" geçtiklerini veya"az gidip uz gidip dere tepe düz gittik"lerini belirten tekerlemeler ise masal olaylarının geçtiği o uzun zamanları kısaltmak içindir. Örneğin: "Az gidip uz giden, dere tepe düz giden oğlan, sonunda bilmediği bir ülkeye varmış". 5 / 6
Bazımasalların sonu da "Onlara kömür, bize uzun ömür"diye biter. Anlatıcının araya girip "ölenle ölünmez" gibi, kendi görüşlerini söyleyerek dinleyenleri yönlendirdiği de olur. 6 / 6