İSTANBUL İLİ SU ÜRÜNLERİ KOOPERATİFLERİNİN YÖNETİM VE ORGANİZASYON YAPISI MANAGEMENT AND ORGANIZATION STRUCTURE OF FISHERIES COOPERATIVES IN ISTANBUL

İSTANBUL İLİ SU ÜRÜNLERİ KOOPERATİFLERİNİN YÖNETİM VE ORGANİZASYON YAPISI MANAGEMENT AND ORGANIZATION STRUCTURE OF FISHERIES COOPERATIVES IN ISTANBUL Kadir DOĞAN* Özet Türkiye de deniz ve içsu kaynaklarının bulunduğu 68 İlde örgütlenmiş 552 su ürünleri kooperatifi ve 30.817 balıkçı ortağı bulunmaktadır. İstanbul 48 birim kooperatif ve dört bine yakın balıkçı ortağıyla ülke genelinde öncü konumdadır. İstanbul da Marmara Denizi, Karadeniz ve İstanbul Boğazı na kıyısı olan 21 ilçede su ürünleri kooperatifi faaliyet göstermektedir. En fazla kooperatif ve ortak sayısı Sarıyer ilçesinde, en az balıkçı ortağın olduğu kooperatif ise Maltepe ilçesindedir. Anahtar kelimeler: Balıkçılık, İstanbul, Kooperatifçilik, Örgütlenme, Su Ürünleri Kooperatifi, Abstract In Turkey, there are 552 fisheries cooperatives and 30,817 fishermen associations organized in 68 provinces within the marine and inland water resources. Istanbul is a pioneer in the country with 48 cooperatives and over four thousand fishing associations. In Istanbul there are 21 fisheries cooperatives operating in the Marmara Sea, the Black Sea and the Bosporus. The largest number of cooperatives and partners can be found in the Sarıyer district, whereas Maltepe has the least number. Keywords: Fisheries, Istanbul, Cooperatives, Organization, Fisheries cooperatives, * Uzman Kadir DOĞAN, İstanbul Üniversitesi Su Bilimleri Fakültesi, Yetiştiricilik Bölümü. Eposta: kadogan@istanbul.edu.tr 448

GİRİŞ Türkiye coğrafi yapısı ve bulunduğu iklim kuşağı, üç tarafının farklı su karakterine sahip denizlerle çevrili uzun kıyı şeridinin olması, akarsuları ve doğal göllere sahip olması nedeniyle önemli balıkçılık potansiyeline sahiptir. Var olan bu potansiyeli değerlendirmek, geliştirmek ve ekonomik kazanç elde edebilmek için 1942 yılı sonlarında Halk Bankasının öncülüğünde Ticaret Bakanlığı ile birlikte bir çalışma programı hazırlanmıştır. Hazırlanan bu program kapsamında balıkçılık sektörünün geliştirilmesi ve organizasyonu ile görevlendirilen Halk Bankası girişimleri sonucu balıkçılık kooperatifi kurulması konusunda somut gelişmeler sağlanmıştır. Sektörde dağınık halde olan balıkçıları bir çatı altında toplayıp üretim gücünü arttırmak ve ortakların ekonomik kazanımlarına katkı sağlamak amacıyla ilk su ürünleri kooperatifi olan İstanbul Balık Avcıları İstihsal ve Kredi Satış Kooperatifi Bakanlar Kurulu onayınca 3 Mart 1943 tarihinde kurulmuştur (Özbilge, 1946:7; Arısoy, 1965:22; Arpa, 2015:164; Doğan, 2017:25). İstanbul da kurulan bu kooperatifin kuruluş amacı, balıkçıların örgütlenmelerinin yanısıra ikinci Dünya Savaşının yarattığı beslenme ve döviz zorluğu karşısında bir tedbir olmak ve Türkiye balıkçılığını geliştirmek amacı gütmektir (Arısoy, 1965:22). Kooperatifçilik hareketi ilk kooperatifin kurulduğu 1943 yılından itibaren bütün ülke düzeyinde organizasyon ve örgütlenmede canlılık kazanarak rakamsal olarak artış göstermiştir. 1943-1951 yılları arasında balıkçılık potansiyelinin ve kaynağın yoğun olduğu illerde su ürünleri kooperatifleri faaliyete geçmiştir. İlk kurulan balıkçılık kooperatifleri arasında 6 kooperatif ile Trabzon, 4 kooperatif ile İstanbul, 3 er kooperatif ile Balıkesir, 449

Çanakkale ve Ordu illeri balıkçıların kooperatifleşme konusunda öncü iller olmuşlardır. Ayrıca iç sularda var olan potansiyeli değerlendirmek ve iç bölgelerdeki balıkçılara ekonomik kazanç sağlamak için Ankara ve Isparta illerinde kurulan kooperatifler o yıllarda ayrı bir öneme sahip organizasyonlar olmuşlardır. Ülke düzeyinde ilk kurulduğu 1943 yılında bir adet olan su ürünleri kooperatif sayısı, 1965 yılında 36, 1967 yılında 44, 1969 yılında 88 ve 1970 yılında ise 112 seviyesine ulaşmıştır (Uras, 1972:9; Arpa, 2015:181; Doğan, 2017:27). Balıkçılık kooperatiflerinde esas örgütlenme konusundaki bilinçlenme ve kooperatif kuruluşu sayısındaki rakamsal artışlar öncelikle 1969 yılında 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununun çıkması ve 1971 yılında ise 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanununun çıkması ile gerçekleşmiştir. Adı geçen kanunların yürürlüğe girmesiyle birlikte ülkemizdeki birim kooperatifler ve üst örgütlenmede artışlar kaydedilmiştir. 1973 yılında 133 olan birim kooperatif sayısı 1980 yılında 227, 1989 da 421, 1995 yılında 312, 2000 yılında 379, 2005 yılında 479, 2010 yılında 550, 2015 yılında ise 547 seviyelerine ulaşmıştır (GTHBSÜGM, 1975:69; TOBSÜDB, 1982:23; Doğan ve Timur, 2010:857; GHBTRGMK; 2015: Elden; Doğan 2016:23; Doğan, 2017:28) Türkiye deki toplam su ürünleri kooperatifi günümüzde 2016 yılı verilerine göre deniz ve içsu kaynaklarının bulunduğu 68 ilde örgütlenmiş 552 birim su ürünleri kooperatifi ve 30.817 balıkçı ortağı sektörde faaliyet göstermektedir (tarim.gov.tr,2017). Çalışmanın ana konusunu oluşturan İstanbul ilinde balıkçılık sektörüne öncülük eden ilk kooperatifin kurulduğu günden itibaren balıkçıların örgütlenmesinde yıllar itibariyle artışlar kaydedilmiştir. İstanbul da 1943-1957 yıları arasında 6 adet olan kooperatif (Arısoy, 1957:15) sayısı 2002 yılında 34 adet kooperatif ve 2.427 balıkçı 450

ortağa (Timur ve Doğan, 2003:73), 2009 yılında 50 kooperatif 3.793 ortağa (Doğan ve Timur, 2010:856), 2012 yılında 52 kooperatif ve 3.979 balıkçı ortağa (istanbul.tarim.gov.tr, 2017), 2013 yılında 51 kooperatif ve 4.044 balıkçı ortağa (istanbul.tarim.gov.tr, 2017; Doğan, 2015:637) ulaşmıştır. Kooperatif sayısı 2015 yılında azalarak 49 olmasına rağmen balıkçı ortak sayısı 4.045 e yükselmiştir (istanbul.tarim.gov.tr, 2017). İstanbul da su ürünleri kooperatifleri konusunda ilk kooperatifçilik hareketinin başladığı yıllardan itibaren birim kooperatifler ve ortak sayısında artış kaydedilmesine rağmen, 2016 yılı sonu itibariyle önceki yıllara göre düşüş görülmüştür. İstanbul günümüzde 2016 yılı sonu itibariyle 48 birim kooperatif ve 3.716 ortak balıkçısıyla ülkemizde ilk sırada yer alan il konumundadır. Su ürünleri kooperatiflerinin örgütlenme yapısı ve yaptıkları üretim faaliyeti nedeniyle balıkçılıktan ekonomik kazanım ve sürdürülebilir kaynak yönetiminde etkisi ve sorumluluğu bulunmaktadır. Bu çalışmada İstanbul da faaliyet gösteren su ürünleri kooperatiflerinin genel yapısı, kooperatiflerin yönetim ve organizasyon yapısı ve yöneticilerin sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik yapıları araştırılmıştır. sadece su ürünleri kooperatif ve yöneticilerinin özelliklerini ortaya koyan bir çalışmanın olmaması araştırmanın önemini ortaya koymaktadır. MATERYAL VE YÖNTEM Araştırmanın materyalini İstanbul da faaliyet gösteren su ürünleri kooperatifleri (Şekil 1) yönetim kurulunda görev yapan balıkçı ortaklardan anket yoluyla ve mülakatla elde edilen birincil veriler oluşturmaktadır. Araştırmada ana kitle, İstanbul İli su ürünleri kooperatifleri ve kooperatif yönetiminde görev yapan yöneticilerden oluşmaktadır. 451

Şekil 1. Çalışmanın yapıldığı İstanbul ili ve ilçeleri (cografyaharita. com,2017) İstanbul İli kooperatiflerin ilçelere göre listesi Gıda, Tarım ve Hayvancılık İstanbul İl Müdürlüğü kayıtlarından alınmıştır. Araştırmada tam sayım yöntemine göre 48 su ürünleri kooperatif yöneticileri ile kooperatiflerin yönetim mekânında yüz yüze görüşme ile anket yapılmıştır. Ankette, kooperatifin genel durumu, balıkçılık durumu, kooperatifte yönetim ve organizasyon yapısı, balıkçılık yönetimine katkıları ve kooperatif yöneticilerinin sosyo-ekonomik yapılarının ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Anketler 2016 yılı Kasım ve 2017 yılı Mart aylarında uygulanmış ve elde edilen veriler bilgisayar ortamına aktarılarak analiz edilmiştir. BULGULAR VE TARTIŞMA Kooperatiflerin Genel Durumu ve İlçelere Göre Dağılımı Araştırmadan elde edilen bulgulara göre İstanbul İli Marmara 452

Denizi, Karadeniz ve İstanbul Boğazı na kıyısı olan 21 ilçede 48 su ürünleri kooperatifinin faaliyet gösterdiği saptanmıştır. İstanbul su ürünleri kooperatiflerinin ilçelere göre dağılımları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1. İstanbul Su Ürünleri Kooperatiflerinin İlçelere Göre Dağılımları İlçeler Kooperatif Sayısı % Dağılımı Ortak Sayısı % Dağılımı Sarıyer 7 14,6 781 21,1 Beykoz 6 12,5 419 11,3 Fatih 5 10,3 312 8,4 Adalar 4 8,2 246 6,6 Büyükçekmece 3 6,3 199 5,4 Üsküdar 3 6,2 161 4,3 Kadıköy 3 6,2 149 4 Şile 2 4,2 154 4,1 Silivri 2 4,2 130 3,5 Bakırköy 2 4,2 121 3,3 Küçükçekmece 1 2,1 217 5,8 Zeytinburnu 1 2,1 144 3,9 Arnavutköy 1 2,1 138 3,7 Avcılar 1 2,1 125 3,4 Tuzla 1 2,1 102 2,7 Kartal 1 2,1 85 2,3 Pendik 1 2,1 53 1,4 Beyoğlu 1 2,1 52 1,4 Maltepe 1 2,1 50 1,3 Beşiktaş 1 2,1 40 1,1 Eyüp 1 2,1 38 1 TOPLAM 48 100 3716 100 453

Balıkçılık faaliyetinde bulunan kooperatiflere ortak toplam 3.716 balıkçının ve çeşitli boylarda toplam 2.643 teknenin olduğu, ortaklardan 2.148 ortağın aktif balıkçılık yaptığı geri kalan kooperatif ortaklarının ise balıkçılığı ikinci bir iş ve bir kuruma ait olma duygusuyla yaptığı tespit edilmiştir. Tablo 1 de görüldüğü gibi ilçelere göre kooperatif dağılımında 7 kooperatif ve 781 balıkçı ortağıyla Sarıyer ilçesinin ilk sırada yer aldığı görülmektedir. Sarıyer ilçesini kooperatif sayısı ve kooperatiflere ortak balıkçı sayısıyla 6 kooperatif ve 419 balıkçısıyla Beykoz, 5 kooperatif ve 312 balıkçısıyla Fatih, 4 kooperatif ve 246 balıkçısıyla Adalar, 3 kooperatif ve 199 balıkçısıyla Büyükçekmece, 3 kooperatif ve 149 balıkçısıyla Kadıköy, 3 kooperatif ve 161 balıkçısıyla Üsküdar ilçeleri takip etmektedir. Geri kalan ilçeler ise bazılarında iki bazılarında birer kooperatifle temsil edilmektedir. En az kooperatif ve balıkçı ortağa sahip ilçe bir kooperatif ve 38 balıkçı ile Eyüp ilçesidir. İlçelerdeki kooperatif sayısı ve kooperatiflere ortak balıkçı sayılarının farklı olması ilçelerin coğrafi yapısı ve var olan balıkçılık potansiyeline sahip olmasından kaynaklanmaktadır. İstanbul da balıkçılık faaliyetine devam eden 48 su ürünleri kooperatifinin ilki 1949 (S.S. İstanbul Balık Müstahsilleri ve Üreticiler Su Ürünleri Kooperatifi) yılında, en son kooperatifin ise 2009 (S.S. Anadolufeneri Su Ürünleri Kooperatifi) yılında kurulduğu tespit edilmiştir. Bu kooperatifler ilk kurulduğu yıldan itibaren balıkçılık faaliyetini sürdürmektedirler. İstanbul su ürünleri kooperatiflerinin kuruluş yılı, ortak balıkçı sayısı ve tekne sayıları Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 nin incelenmesi sonucu İstanbul da balıkçılık faaliyetine 454

Tablo 2. İstanbul Su Ürünleri Kooperatifleri Kooperatif Adı Kuruluş Yılı Otak Sayısı İstanbul Balık Müstahsilleri Su Ürünleri Kooperatifi 1949 98 70 Poyraz Köyü Örnek Su Ürünleri Kooperatifi 1960 146 58 Küçük Çekmece Su Ürünleri Kooperatifi 1965 217 350 Büyük Çekmece Su Ürünleri Kooperatifi 1968 112 80 Rumelifeneri Su Ürünleri Kooperatifi 1971 316 150 Rumelikavağı Su Ürünleri Kooperatifi 1971 174 60 Garipçe Köyü Su Ürünleri Kooperatifi 1971 108 56 Sarıyer İlçesi Merkez Su Ürünleri Kooperatifi 1971 83 20 Adalar Su Ürünleri Kooperatifi 1972 45 45 Anadolukavağı Su Ürünleri Kooperatifi 1972 40 35 Ortaköy Su Ürünleri Kooperatifi 1978 40 30 Anadoluhisarı Su Ürünleri Kooperatifi 1978 36 25 Kınalıada Su Ürünleri Kooperatifi 1979 86 20 Pendik Su Ürünleri Kooperatifi 1979 53 48 Kadıköy Su Ürünleri Kooperatifi 1982 73 27 Üsküdar Su Ürünleri Kooperatifi 1982 65 44 Silivri Su Ürünleri Kooperatifi 1982 60 40 Kartal Su Ürünleri Kooperatifi 1985 85 55 Bostancı Su Ürünleri Kooperatifi 1988 34 22 Yeşilköy Su Ürünleri Kooperatifi 1991 82 82 Beykoz Su Ürünleri Kooperatifi 1993 66 60 Tuzla Su Ürünleri Kooperatifi 1995 102 55 Büyükada Su Ürünleri Kooperatifi 1995 61 65 Fatih Su Ürünleri Kooperatifi 1997 87 60 Burgazada Su Ürünleri Kooperatifi 1997 54 24 Zeytinburnu İlçesi Su Ürünleri Kooperatifi 1999 144 144 Avcılar İlçesi Su Ürünleri Kooperatifi 1999 125 60 Yeniköy Mahallesi Su Ürünleri Kooperatifi 1999 33 17 Kireçburnu ve Cumhuriyet Mahalleleri Su Ürünleri Kooperatifi 1999 31 52 Şile İlçesi Merkez Su Ürünleri Kooperatifi 2000 84 108 Karaburun Köyü Su Ürünleri Kooperatifi 2001 138 40 Eminönü İlçesi Su Ürünleri Kooperatifi 2001 78 63 Tekne Sayısı 455

Küçükyalı Su Ürünleri Kooperatifi 2002 50 45 Zeytinlik Ataköy 2-5-6 Sakızağacı Cevizlik Mah. Su Ürünleri Kooperatifi 2002 39 26 Çengelköy, Kuleli, Bahçelievler, M.A.Ersoy, Küçüksu, Güzeltepe, Beylerbeyi ve Küplüce Mahalleleri Su Ürünleri Kooperatifi 2003 52 35 Selimiye Mahallesi Su Ürünleri Kooperatifi 2003 44 40 Güzelce Mah. Su Ürünleri Kooperatifi 2004 50 50 Mimarsinan Merkez Mahallesi Su Ürünleri Kooperatifi 2004 37 30 Selimpaşa Beldesi Su Ürünleri Kooperatifi 2005 70 35 Beyoğlu Su Ürünleri Kooperatifi 2005 52 45 Eyüp Su Ürünleri Kooperatifi 2005 38 38 Küçükmustafapaşa Su Ürünleri Kooperatifi 2005 36 45 Riva ve Öğümce Köyleri Ürünleri Su Ürünleri Kooperatifi 2006 94 90 Ağva Su Ürünleri Kooperatifi 2006 70 45 İstinye Mahallesi Su Ürünleri Kooperatifi 2006 36 36 Caddebostan, 19 Mayıs, Göztepe, Suadiye Mahalleleri Su Ürünleri Kooperatifi 2007 42 25 Ahırkapı Su Ürünleri Kooperatifi 2007 13 26 Anadolufeneri Köyü Su Ürünleri Kooperatifi 2009 37 22 TOPLAM 3716 2698 devam eden su ürünleri kooperatiflerinin, onar yıllık kuruluş süreçlerine bakıldığında 1940 lı yıllarda 2 kooperatif (03.03.1943 yılında Türkiye de ilk kurulan Balık Avcıları İstihsal ve Kredi Satış Kooperatifi daha sonraki yıllarda faaliyetini sonlandırmıştır), 1950 li yıllarda 2 kooperatif (06.04.1951 yılında kurulan İstanbul Küçük Balıkçılar İstihsal ve Satış Kooperatifi ve 01.08.1951 yılında kurulan İstanbul Marmara Balık İstihsal ve Satış Kooperatifi faaliyetlerini daha sonraki yıllarda sonlandırmışlardır), 1960 lı yıllarda 3 kooperatif, 1970 li yıllarda 10 kooperatif, 1980 li yıllarda 5 kooperatif, 1990 lı yıllarda 10 kooperatif ve 2000 li yıllarda ise 19 kooperatifin kurulduğu görülmektedir. İncelenen kooperatiflerde uzun yıllardan beri başarılı bir şekilde balıkçılık konusunda faaliyetlerini çeşitli olumsuzluklara rağmen sürdürmeye devam ettirdikleri anlaşılmaktadır. Tarihi süreçte kooperatiflerin kuruluşlarına bakıldığında organizasyon yapısının ve örgütlenmenin sayısal olarak 2000 li yıllarda 456

daha çok olduğu görülmektedir. Bu da kooperatifçiliğin ve örgütlenmenin ortaklar açısından üretim ve ekonomik kazanç açısından avantajlar getirdiği ve uzun süreli başarılı faaliyet gösterdikleri söylenebilir. İstanbul Su Ürünleri Kooperatifleri Yönetim ve Organizasyon Yapısı Kooperatif 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu gereği genel kurulun yönetim kurulu ve denetçilere verdiği yetkiler çerçevesinde faaliyetlerini devam ettirmektedir. Kooperatif yönetimi genel kuruldan aldığı yetkilerle kooperatif ortaklarının ve kooperatifin sürdürülebilir projelerini geliştirmeye çalışır. Sürdürülebilir balıkçılık yönetimi için kooperatiflerin etkin rolü bulunmaktadır. Balıkçılık örgütünde ortağının ekonomik kazanımları için faaliyet gösteren kooperatifin başarı ve başarısızlıklarının merkezinde yer alan yöneticilerin kooperatifçilik ve işletmecilik konusunda bilgisi ve beceri sahibi olması, yönetim ve organizasyonu ona göre düzenlemesi başarıyı sağlayacaktır. Yöneticinin yönetim fonksiyonunu yerine getirebilmesi için belirli özellikleri taşıması gerekir. Bu özelliklerin başında yönetim ve organizasyon becerisinin olması gerekmektedir. Kooperatiflerde yönetim ve organizasyon yapısı işletmenin başarısı için önemli bir faktördür. Yönetim, örgütü amacına ulaştırmak için elde bulunan bütün kaynakları ve imkanları en iyi şekilde kullanma bilimi ve sanatıdır. Organizasyon ise kişilerin tek başına gerçekleştirilemeyecek faaliyetleri uygulamaya geçirmek için ortaya çıkan bir örgütlenmedir. Örgütleme; yönetimin planlama, örgütleme, yürütme, motivasyon, koordinasyon ve kontrol olarak sıralanan altı işlevinden birini ifade etmektedir (Eren, 1998:14). İşletme yönetiminde planlamadan sonra en önemli işlev olarak kabul edilen örgütleme, işletmenin faaliyetlerini gruplandırmanın yanında, hedeflere ulaşmayı sağlayacak kararların alınacağı mevkileri, farklı düzeydeki yetki ilişkilerini ve işletme yapısı içindeki iletişim ağını en iyi şekilde organize etmek durumundadır (Akat ve Budak, 2002:220). İstanbul su ürünleri kooperatiflerinde yöneticilik yapanların da 457

bu kurallar doğrultusunda çalışıyor olmasının işletmelerin geleceği için önemli bulunmaktadır. Kooperatif yöneticileri ortaklarının üretimlerini geliştirmek ve ihtiyaçları ile ilgili temin, tedarik, işletme, pazarlama, değerlendirme v.b. gibi faaliyetlerle ortaklarına hizmet vermekle birlikte bu kooperatiflere ortak balıkçıların sorunları ile ilgili çözüm önerilerinin belirlenmesi ve sorunların çözümlenmesi kooperatif yönetim kurulu tarafından yapılmaktadır. Yöneticiler, kooperatifin başarısında kritik rol oynarlar. Kooperatif ortakları arasındaki birlikteliğin sağlanması, ortakların ihtiyaçlarının karşılanması gibi konularda kooperatif yöneticileri sorumluluk almaktadırlar. Ortakların sorunlarının çözümü ölçüsünde başarı ve başarısızlıkları ortaklar açısından önem arz etmektedir. İstanbul da faaliyet gösteren su ürünleri kooperatiflerinin organları; genel kurul, yönetim kurulu ve denetim kurulundan oluşmaktadır. İstanbul su ürünleri kooperatiflerinin teşkilat yapısı Şekil 2 de verilmiştir. Genel kurul, kooperatiflerde bütün ortakları temsil eden en yetkili organdır. Kooperatiflerde genel kurulda seçilen yönetim kurulu ve denetim kurulu tarafından anasözleşmeye göre yapacakları işler ve görevler verilmiştir (mevzuat.gov.tr, 2017). Yönetim Kurulu, kanun ve anasözleşme hükümleri içinde Genel Kurul Yönetim Kurulu Denetleme Kurulu Müdür Muhasebeci Avukat Personel Şekil 2. Su Ürünleri kooperatiflerinin teşkilat şeması 458

kooperatifin faaliyetini yöneten ve onu temsil eden icra organıdır (mevzuat.gov.tr, 2017). Yönetim kurulu kooperatif ortakları arasından genel kurulda seçilir ve kooperatif işlerinin yönetimi, kooperatifin başarısı, kooperatifin gelişmesi için çaba göster. Yapılan çalışmada incelenen İstanbul su ürünleri kooperatiflerinde yönetim kurulu üye sayısı 3 ile 5 arasında değişmektedir. İncelenen toplam 48 kooperatifin yönetim kurulunun % 58,3 ü 3 üyeden, % 41,7 i ise 5 üyeden oluşturulduğu tespit edilmiştir. Denetçiler: genel kurul namına kooperatifin bütün işlem ve hesaplarını tetkik eden denetleme organıdır. Denetçiler, görevleri çerçevesinde işlerin yürütülmesinde gördükleri noksanlıkları, kanun veya anasözleşmeye aykırı hareketleri bundan sorumlu olanların bağlı bulundukları organa ve gerekli hallerde aynı zamanda genel kurula haber vermekle yükümlüdürler (mevzuat.gov. tr, 2017). Yapılan çalışmada incelenen 48 birim kooperatifin hepsinde denetim kurulu üye sayısı 3 olarak tespit edilmiştir. Kooperatif müdürleri ve diğer temsilciler; Yönetim kurulu, işlerin görülmesi ile ilgili kooperatif müdürü ve temsilci atayabilir ve görevlendirdiği kimseleri ve atadığı müdürleri ve diğer temsilci ve vekilleri her zaman azledebilir. Kooperatif müdürleri yönetim kurulunca seçilen başkana karşı sorumludurlar. Başkanda Genel Kurula karşı sorumludur. Ayrıca müdür kooperatifin diğer personelinin görevlendirilmesi ve bunların yönetiminden sorumludur. Yapılan çalışmada incelenen İstanbul su ürünleri kooperatiflerinde kooperatif müdürü ve diğer personel çalıştıran kooperatif sayısı % 12,5 oranındadır. Geri kalan %87,5 oranındaki kooperatifler ise yeterli ekonomik kazanca sahip olamadıkları ve bu tür personelin yapacakları işlerin kooperatif yönetim kurulu üyeleri tarafından yapıldığından personel istihdam edemediklerini ifade etmişlerdir. Su ürünleri Kooperatif Yöneticilerinin Sosyo-Ekonomik 459

Özellikleri Kooperatif yöneticileri genel olarak kooperatiflerini başarılı görmek eğilimindedirler. Bu yüzden yöneticilerin sosyo-ekonomik yapıları başarı ve başarısızlıkta önemli bir faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Kooperatif yöneticileri bir lider olarak, strateji ve politikalar geliştirerek kooperatifin amaçlarını gerçekleştirmeye çalışırlar. Yöneticiler diğer kooperatif ortaklarına göre kooperatif sorunları ile daha yakından ilgilenirler ve kooperatifin gelişmesi için liderlik yaparak daha fazla çaba harcarlar. Yöneticiler kooperatifin amaçlarına ulaşmasında ve amaçların ortaklarca gerçekleştirilmesinde liderlik yaparak kooperatifin hizmetlerini kurumsal olarak geliştirirler (Bilgin ve Kuzey, 2013:52). Bu çalışmada İstanbul ili su ürünleri kooperatiflerinde yönetimde bulunan yönetici ve denetçilerin sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik yapıları ortaya çıkarılarak yöneticilerin kooperatif yönetimindeki başarı ve başarısızlıkları irdelenecektir. Araştırmada incelenen 48 kooperatifte yönetim kurulu ve denetim kurulu üye sayılarının birim kooperatiflere göre değiştiği yöneticilerin % 57,1 i yönetim kurulu (186 kişi), % 42,9 u denetim kurulunda (141 kişi) olmak üzere toplam 327 yöneticinin görev yaptıkları tespit edilmiştir. Kooperatiflerin yönetim kurulunda görev yapanların yöneticilik tecrübeleri her birim kooperatife göre değişmekte olup yeni başlayanların olduğu gibi çok eski yöneticilik tecrübesine sahip olanlarda görev yapmaktadır. Toplu olarak bakıldığında yöneticilik tecrübeleri 2 ile 30 yıl arasında değiştiği görülmüştür. Yöneticilerin yöneticilik tecrübeleri/deneyimleri Tablo 3 de verilmiştir. Dönem olarak yöneticilik sürelerine bakıldığında en yüksek % 31,2 lik oranla üç dönem yöneticilik yapanlar ilk sırayı almaktadır. Üç dönem yöneticiliği sırasıyla 20,5 le iki dönem, 19,9 la dört dönem, 460

Tablo 3. Yöneticilerin yöneticilik deneyimleri (%) Yöneticilik deneyimi Adet % Değer Bir dönem 43 13,1 İki dönem 67 20,5 Üç dönem 102 31,2 Dört dönem 65 19,9 Beş dönem ve üzeri 50 15,3 Toplam 327 100 15,3 le beş dönem üzeri ve 13,1 le daha önceden yöneticilik deneyimi olmayanlar son sırada yer almaktadır. Tablo 3 den de görüldüğü gibi yöneticiliğe yeni başlayanların oranı az (%13,1) olarak görülmektedir. Bu da göstermektedir ki kooperatif yöneticileri yöneticilik tecrübelerini geliştirmek çabasında oldukları ve kooperatifin ileriye yönelik strateji ve politikalar geliştirme eğiliminde oldukları düşünülebilir. Kooperatifin başarı ve başarısızlığında etkin rol oynayan yöneticilerin sosyo-demografik ve sosyo-ekonomik yapıları aşağıdaki tablolarda ayrıntılı olarak verilmiştir. Yöneticilerin yaşları 29-81 arasında değişmekte olup ortalama 55 yaş olarak bulunmuştur. Görüşülen en genç yönetici 29 yaşında Adalar ilçesinde en yaşlı yönetici ise 81 yaşında Beykoz ilçesinde bulunmaktadır. Kooperatif yöneticilerinin yaş dağılımı Tablo 4 de verilmiştir. Tablo 4 ün incelenmesi sonucu anket yapılan yöneticilerin tamamının 30 yaş üzerinde ve %39,4 lük en yüksek oranla 51-60 yaş arasında oldukları saptanmıştır. 461

Tablo 4. Kooperatif yöneticilerinin yaş durumu (%) Yaş Durumu Adet % Değer 21-30 Yaş 4 1,2 31-40 Yaş 27 8,3 41-50 Yaş 82 25,1 51-60 Yaş 129 39,4 61-70 Yaş 70 21,4 71 yaş ve üzeri 15 4,6 Toplam 327 100 Yöneticilerin yaş dağılımının sırasıyla %25,1 i 41-50 yaş arasında, %21,4 ü 61-70 yaş arasında, %8,3 ü 31-40 yaş arasında %4,6 sı 71 yaş ve üzeri, %1,2 si ise 21-30 yaş arasında oldukları tespit edilmiştir. Kooperatif yöneticilerinin medeni durumları Tablo 5 de verilmiştir. Kooperatiflerde görev yapan yöneticilerin %91,7 sinin evli %8,3 ünün ise bekar oldukları saptanmıştır. Tablo 5. Kooperatif yöneticilerinin medeni durumu (%) Medeni Hali Adet % Değer Evli 300 91,7 Bekar 27 8,3 Toplam 327 100 Kooperatif yöneticilerinin başarı ve başarısızlıklarında önemli göstergelerden biri de öğrenim durumudur. Kooperatif yöneticilerinin öğrenim durumu Tablo 6 da verilmiştir. Kooperatiflerde yönetici konumunda olan balıkçıların öğrenim durumu ilkokul ile üniversite seviyesi arasında değişmektedir. Yöneticiler arasında okuma yazma bilmeyen yöneticiye rastlanmamıştır. 462

Tablo 6. Kooperatif yöneticilerinin öğrenim durumu (%) Öğrenim Durumu Adet % Değer İlköğretim 96 29,4 Orta Eğitim 91 27,8 Lise 99 30,3 Üniversite 41 12,5 Toplam 327 100 Anket yapılan yöneticilerin öğrenim durumlarının en yüksek oranda (%30,3) lise seviyesinde olduğu görülmüştür. Yöneticilerin eğitim seviyesi lise eğitiminden sonra ilköğretim (%29,4), orta öğretim (%27,8) ve üniversite (%12,5) olduğu saptanmıştır. Yöneticilikte aranan ölçütlerden en önemlisi meslek tecrübesi olarak görülmektedir. Yönetici seçiminde ortakların aradığı meslek tecrübesi Tablo 7 de verilmiştir. Koperatiflerde yönetim kurulunda bulunan anket yapılan yöneticilerin balıkçılık tecrübelerinin yarısından fazlasının (%66,9) 30 yılın üzerinde olduğu bulunmuştur. Tablo 7. Kooperatif yöneticilerinin balıkçılık tecrübeleri (%) Balıkçılık Tecrübeleri Adet % Değer 10 Yıl ve Altı 28 8,6 11-20 Yıl 80 24,5 21-30 Yıl 66 20,2 31-40 Yıl 47 14,4 40 Yıl ve Üstü 106 32,3 Toplam 327 100 463

Balıkçılık tecrübeleri sırasıyla %32,3 ü 40 yıl ve üstü, %24,5 i 11-20 yıl, %20,2 si 21-30 yıl, %14,4 ü 31-40 yıl, %8,6 sı ise on yıl ve altı balıkçılık tecrübesine sahiptirler. Kooperatiflerde yöneticilik yapan ortakların sosyo-demografik yapılarının yanında sosyo-ekonomik yapıları da önemli faktörlerdendir. İncelenen kooperatiflerin yöneticilerinin sosyo-ekonomik yapıları tespit edilmiş ve tablolarda adet ve yüzde değerleri verilmiştir. Su ürünleri kooperatif ortakları balıkçılık faaliyetini sürdürürken başka ekonomik faaliyet içerisinde yer almaktadır. Kooperatif yöneticilerinin esas meslek, uğraşı alanları Tablo 8 de verilmiştir. Anket yapılan yöneticilerin esas işinin %56,3 lük bir oranda balıkçılık olduğu ve ekonomik kazancını balıkçılıktan sağladığı tespit edilmiştir. Kooperatife ortak olup yönetimde yer alan yöneticiler balıkçılığın dışında diğer mesleklerden (esnaf, memur, gemici, işçi, emekli, üst yönetici ve mali müşavir) oluşmaktadır. Geçmiş ve günümüz sosyal yaşamında sosyal güvenlik durumu Tablo 8. Kooperatif yöneticilerinin esas mesleği (%) Esas Mesleği Adet % Değer Balıkçı 173 53 Esnaf 46 13,8 Memur 12 3,7 Teknisyen 10 3,1 Gemici 16 4,9 Emekli 37 11,4 Serbest 10 3,1 Mali Müşavir ve üst yönetici 23 7 Toplam 327 100 464

en önemli kazanımlardan biridir. Kooperatif yöneticilerinin sosyal güvenlik durumu Tablo 9 da verilmiştir. Tablo 9. Kooperatif yöneticilerinin sosyal güvenlik durumu (%) Sosyal Güvenlik Durumu Adet % Değer SGK 172 52,6 BAĞ_KUR 98 30 Emekli 37 11,3 Yok 20 6,1 Toplam 327 100 Balıkçılık yapan kooperatif ortaklarının günümüzde sosyal güvenlik durumları önem arz etmektedir. Anket yapılan yöneticilerin sosyal güvenlikle ilgili duyarlı oldukları tespit edilmiştir. Yöneticilerin %93,9 unun sosyal güvencesinin olduğu %6,1 inin ise sosyal güvencesinin olmadığı saptanmıştır. Büyük şehirlerde yaşayanların ekonomik güvencelerinden en önemlisi yaşayacağı mekânın olup olmama durumudur. Kooperatif yöneticilerinin ev mülkiyeti Tablo 10 da verilmiştir. Tablo 10. Kooperatif yöneticilerinin ev mülkiyeti (%) Ev Mülkiyeti Adet % Değer Var 270 82,6 Kira 57 17,4 Toplam 327 100 465

İncelenen kooperatiflerde yöneticilerin %82,6 sının evinin olduğu %17,4 ünün kiracı olduğu tespit edilmiştir. Sosyal statülerden biride kullanabileceği bir araca sahip olma durumudur. Kooperatif yöneticilerinin araba mülkiyeti Tablo 11 de verilmiştir. Tablo 11. Kooperatif yöneticilerinin araba mülkiyeti (%) Araba Mülkiyeti Adet % Değer Var 130 39,8 Yok 197 60,2 Toplam 327 100 Kooperatiflerde faaliyet gösteren yöneticilerden %60,2 sinin arabaya sahip olmadığı, %39,8 inin ise arabasının olduğu saptanmıştır. SONUÇ Çalışmada İstanbul da faaliyet gösteren 48 birim kooperatifte yöneticilik yapan 327 yönetici ile anket yapılmıştır. Elde edilen bulgularda kooperatif yöneticilerinin özellikleri belirlenmiştir. İncelenen kooperatiflerde 34 birim kooperatifin ortak olduğu İstanbul Bölgesi Su Ürünleri Kooperatifler Birliği öncülüğünde yapılan Kooperatif bilincinin geliştirilmesi çalışmalarında tüm kooperatif ortakları ve yöneticiler için kooperatifçilikle ve balıkçılıkla ilgili eğitim programlarının yapıldığı tespit edilmiştir. Kooperatif yönetici seçiminde ve yönetim kurulu görev dağılımında adaya duyulan güven, tecrübe, eğitim durumu ve yaş önemli bulunmuştur. Yapılan çalışmada birim kooperatiflerin başarısında mesleki, yönetim ve organizasyon konusunda bilgisi olan, kooperatifçilik deneyimi ve girişimcilik deneyimi yüksek olan kooperatif yöneticileri balıkçı barınaklarının kiralanması, işletilmesi, balık satışının yapılması ve ortaklarına imkan sağlaması konusunda daha başarılı oldukları gözlemlenmiştir. 466

Bu nedenle yöneticilerin mesleki, idari, mali, girişimcilik, yönetim ve organizasyon konularında eğitim almalarının teşvik edilmesi, bağlı bulundukları resmi kurumlar ve üniversiteler ile işbirliği olanakları geliştirilmeli ve kooperatif ortaklarının da yararlanacağı devlet destekli projeler konusunda aktif çabalar göstermelidirler. Sonuç olarak, balıkçılık, doğasından kaynaklanan nedenlerden dolayı üretimden pazarlamaya kadar geçen süreçte çeşitli risklerle karşı karşıya kalmaktadır. Riskleri ve olumsuzlukları gidermek için kooperatiflerin ticari işletme kurallarına göre yönetilmesi, balıkçıların balık stoklarının yönetiminde sorumluluk ve söz sahibi olacak organizasyon yapısına sahip olmaları gerekir. Ülkemizdeki kooperatiflerin büyük bir çoğunluğunda ortakların kooperatifçilik ve kooperatif işletmeciliği konularında yeterli bilgiye sahip olmadan, genel kurul toplantılarına katılmadan yapılan işleri eleştirme eğilimindedirler. Bunu önlemek ve yönetime aday olacak ortaklara kooperatifçilik bilinci verildikten sonra ortakların kooperatifleri ile daha yakından ilgilenmeleri için, kooperatifin yönetim kurullarına ve genel kurullarına daha fazla katılımları sağlanmalı, ortaklarında kooperatifin faaliyetini yakından takip etmeleri ve kooperatifin yıllık faaliyet sonuçları ile yakından ilgilenmeleri sağlanmalıdır. TEŞEKKÜR Bu çalışmanın yapılması esnasında anketleri doldurarak kooperatifleri ile ilgili bilgileri vererek çalışmanın yapılmasına katkı sağlayan İstanbul Su Ürünleri Kooperatifleri başkan ve yöneticilerine teşekkür ederim. KAYNAKLAR Akat, İlter; Budak, Gönül, İşletme Yönetimi. (4.baskı), Barış Yayınları Fakülteler Kitapevi, İzmir, 2002 Arısoy, Süleyman (1957), Türkiye Balıkçılığı nın Kooperatifleşme Zarureti, Karınca Kooperatif Postası, Temmuz 1957, Sayı, 247, S,14-16 Arısoy, Süleyman (1965), Balıkçılık Kamu Sektörü Hizmeti 467

ve Balıkçılık Kooperatiflerinin Organizasyonu Problemi, Karınca Kooperatif Postası, Temmuz 1965, sayı, 343, s 22 Arpa, Hamdi, (2015), Balıkçılık Tarihimizden Notlar, TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası, Özdoğan Matbaası, s 316. Yenimahalle- Ankara Bilgin, Necdet; Kuzey, Cemil (2013), Tarımsal Kooperatif Yöneticilerin Karizmatik liderlik Davranışları İle Ortakların İşbirliği ve Performans-Tatminleri Arasındaki İlişkiye Yönelik Bir Araştırma. Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, C: 48, S:1, s: 49-72 Doğan, Kadir (2016), Su Ürünleri Kooperatifçiliğine Genel Bakış, Kooperatif Postası Karınca Kasım 2016, C: 83, S:959, s:19-24. Doğan, Kadir (2015), Balıkçılık Sektöründe Su Ürünleri Kooperatiflerinin Yeri ve Önemi. Ed. Hikmet Kavruk. 21. Milletlerarası Kooperatifçilik Kongresi, Sayfa 629-649. 14-15 Mayıs 2015. Safranbolu- Karabük. Doğan, Kadir (2017), Su Ürünleri Kooperatiflerinin Türkiye deki Dünü, Bugünü ve Geleceği, Turkısh Journal of Aquatıc Scıences C:32, S:1, s: 21-34. Doğan, Kadir; Timur, Metin (2010), Balıkçılık sektöründe su Ürünleri Kooperatiflerinin Rolü ve Örgütlenme Yapıları Ed. Bahri Karlı, Remziye Özel & Fatma Öcal Kara, Türkiye IX. Tarım Ekonomisi Kongresi Kitabı, C:2, s:854-861. 22-24 Eylül, 2010 Şanlıurfa. Eren, Erol (1998), Yönetim ve Organizasyon, Beta Basım Yayın Dağıtım A.Ş, İstanbul, GTHB, 2015. Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı, Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Kayıtları (Elden) GTHB, 2016. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı. 2016. Tarımsal örgütlenme tablosu http://www.tarim.gov.tr/trgm//tarimsal- Örgütlenme-Tablosu Erişim: 01.09.2016 GTHBSÜGM (1975). 1973 Yılı Su Ürünleri Kredileri ve 468

Kooperatifleri Araştırması, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Su Ürünleri Genel Müdürlüğü Yayın No: 2, Ankara s. 70 http://cografyaharita.com/haritalarim/4l_istanbul_ili_haritasi.png 21.07.2017) http://istanbul.tarim.gov.tr/belgeler/solmenu/subeler/ KirsalKalkinmaOrgutlenme/CalismaRaporu/2012/2012_ YilSonuCalismaRaporu.pdf (08.06.2017) http://istanbul.tarim.gov.tr/belgeler/ SolMenu/Subeler/KirsalKalkinmaOrgutlenme/ CalismaRaporu/2016/2015YiliCalismaRaporu.pdf (08.06.2017) http://istanbul.tarim.gov.tr/sayfalar/detay.aspx?sayfaid=75., 08.06.2017) Koçel, Tamer (2007), İşletme Yöneticiliği, 11. Bası, Arıkan Basım Yayın, İstanbul, Özbilge, Hilmi (1946), İstanbul Balık Avcıları Kooperatifi, Karınca Kooperatif Postası. Nisan 1946, Yıl 12, Sayı 112, S.6-7 Timur, Metin; Doğan, Kadir (2003), A Model Study on the Role of Istanbul Fish Co-operatives at Turkish Fisheries Turkish J. Marine Sciences, C:, S:1, s: 69-80 TOBSÜDB (1982), 1980 Yılı Türkiye Su Ürünleri Kooperatif ve Birlikleri Araştırması, Yayın No. 11, Ankara, 1982, S.40 Uras, Nuran (1972), Kooperatif İstatistikleri, Karınca Kooperatif Postası. Temmuz 1972, Yıl 39, Sayı 472, S.5-10 www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.1163.doc 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu (05.05.2017) 469