F. Ü. Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 16(2), 337-345, 2004 Özet Karadeniz in Sinop Kıyıları (Türkiye) Yengeçleri Sabri BİLGİN ve Ekrem Şanver ÇELİK Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sinop Su ürünleri Fakültesi, 57000, SİNOP sbrbilgin@hotmail.com Bu araştırma, Ocak 1999-Aralık 2000 tarihleri arasında Sinop kıyılarında dağılım gösteren yengeç türlerinin belirlenmesi amacıyla yürütülmüştür. Araştırmada 3 istasyon seçilmiş ve örneklemeler 30 m derinliğe kadar olan diplerden bim trol, el kepçesi ve dalarak elle yapılmıştır. Yengeçler deniz suyu ile hazırlanmış %5 lik formolde muhafaza edilmiştir. Örnekler, önce makroskobik daha sonra binoküler mikroskop altında mikroskobik olarak incelenmiştir. Araştırma sonucunda, Karadeniz in Sinop sahillerinde 4 familya, 8 genusa ait toplam 11 tür tespit edilmiştir. Bu türler şunlardır: Liocarcinus depurator, Liocarcinus holsatus, Liocarcinus navigator, Carcinus aestuarii, Eriphia verrucosa, Pilumnus hirtellus, Xantho poressa, Pachygrapsus marmoratus, Brachynotus sexdentatus, Macropodia rostrata, Macropodia longirostris. Bu türler arasında Liocarcinus navigator ve Macropodia rostrata Karadeniz in Türkiye kıyıları için, Liocarcinus vernalis ise Sinop kıyıları için yeni kayıttır. Ayrıca, türlerin ayrıntılı olarak sistematik ile morfolojik özellikleri fotoğraflarla tanımlanmış ve türlerin bulundukları istasyon ile derinlikler belirtilmiştir. Anahtar Kelimeler: Decapoda, Crustacea, Yengeç, Karadeniz, Türkiye The Crabs of The Sinop Coasts of The Black Sea (Turkey) Abstract This study was conducted to determine crabs species distributed along the Sinop coasts between January 1999-December 2000. Three stations were selected and samplings were carried out at the bottoms of the depths of as far as 30 m by using beam trawl, small hand net and diving by hand. The crabs were preserved in 5% formalin prepared in seawater. The specimens were first examined the macroscobic and then microscobic under binocular microscope. At the end of the study, it was established that 11 species belonging to 4 families and 8 genera occur in the Sinop coasts of the Black Sea. These species are as follows: Liocarcinus depurator, Liocarcinus holsatus, Liocarcinus navigator, Carcinus aestuarii, Eriphia verrucosa, Pilumnus hirtellus, Xantho poressa, Pachygrapsus marmoratus, Brachynotus sexdentatus, Macropodia rostrata, and Macropodia longirostris. Between these specis, Liocarcinus navigator and Macropodia rostrata species are new records for Turkish coast of the Black Sea, however, Liocarcinus vernalis is new record for Sinop coast. Besides, detailed systematical and morphological characteristics of species have been illustrated with photograps and their present localities and depths have been recorded. Keywords: Decapoda, Crustacea, Crab, Black Sea, Turkey.
B. Bilgin ve E. Ş. Çelik 1. Giriş Bugüne kadar yapılan çalışmalara bakıldığında Akdeniz, Ege ve Marmara Denizi nde pek çok ekolojik araştırmanın yapıldığını görmekteyiz. Oysa her geçen yıl ekolojik dengesinde değişimlerin saptandığı Karadeniz in [1] özellikle Türkiye kıyılarındaki araştırma sayısının azlığı dikkat çekicidir. Ülkemiz denizlerinden Marmara, Ege ve Akdeniz de yengeç türleri üzerine bir çok çalışma olmasına karşın, Karadeniz de oldukça azdır. 1972 yılında 17 adet olarak bildirilen [2] Karadeniz in yengeç faunasının, 1994 yılında ise 3 tür daha tespit edilerek 20 adet olduğu rapor edilmiştir [3]. Karadeniz in Türkiye sahilerinde decapod yengeç faunası üzerinde yapılmış çalışmalar nispeten yeni çalışmalardır. Karadeniz in Türkiye sahillerinde yapılmış ilk çalışmada Holthuis [4], 13 decapod türünden 7 sinin yengeç olduğunu bildirmiştir. Daha sonra yapılan çalışmalarda; Kocataş [5], 17 decapod türünden 8 inin yengeç olduğunu tespit etmiştir. Selimoğlu [6], Trabzon sahillerinde 5 yençeç türü belirtmiştir. Bu araştırmanın yapıldığı Sinop kıyılarında Ateş [7], 12 decapod türünün 6 sının, Gönlügür [8], 10 decapod türünün 5 inin yengeç olduğunu bildirmişlerdir. Kocataş ve Katağan [9] ise, 1965 yılından 2003 yılına kadar Türkiye denizlerinde 94 yengeç türünün tespit edildiğini, bunların içinden 11 inin Karadeniz in Türkiye sahillerinde bulunduğunu bildirmişlerdir. Bu çalışmada, Karadeniz in önemli bir balıkçılık merkezi olan Sinop ili kıyılarında mevcut yengeç türlerinin tespit edilmesi ile bunların taksonomik ve morfolojik özelliklerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 2. Metaryal ve Metot Bu araştırmada yengeç türleri; Ocak 1999-Aralık 2000 tarihleri arasında aylık periyotlarla, bim trol, dalarak ve el kepçesiyle 0-30 m arasındaki derinliklerden toplanmıştır. Toplanan yengeçler, % 5 lik formaldehit bulunan 1 l lik cam kavonozlarda muhafaza edilmiştir. Yengeçler, önce makroskobik daha sonra binoküler mikroskop altında mikroskobik olarak incelenerek, Zariquiey Alvarez [10], Ingle [11], Holthuis [12], Kocataş [13], Noêl [14] ve Balkıs [15] ın çalışmalarında verdiği tanımlamalar esas alınarak türler belirlenmiş ve ayrıca Stevcic ve Galil [3], Kocataş [5], Ninni [16], Demir [17], Monod [18], Müller [19], Koukouras ve ark. [20] ve Garcia Raso [21] nun çalışmalarından yararlanılmıştır. Saptanan türlerin ayrıntılı olarak sistematik ve morfolojik özelliklerini gösteren fotoğrafları, bilgisayara bağlı Philips marka web kamera ile çekilmiştir. Araştırmada; Akliman, Karakum ve Şişecam mevkileri olmak üzere üç istasyon (Şekil 1) seçilmiştir. I. İstasyon: Akliman; Kıyı döküntü kayalıklı, zemin alüvyon ve kumlu yapıdadır. Araştırmanın yapıldığı Martı Adası ile Akliman Feneri arasında derinlik 5-20 m arasındadır. II. İstasyon: Karakum; 10 m derinliğe kadar olan zemin kumlu ve midyelik, 10 m den 30 m derinliğe kadar olan bölgede ise zemin kumlu ve çamurlu bir yapıdadır. 338
Karadeniz in Sinop Kıyıları (Türkiye) Yengeçleri III. İstasyon: Şişecam; 15 m derinliğe kadar olan dip kısmı kumlu kısmende döküntü kayalıklıdır. 15 m ile 30 m arasındaki derinliklerde dip yapısı midye ve salyangoz bakımından zengin olup kumlu, kısmen de çamurlu bir yapıdadır. Şekil 1. Araştırma Bölgesi. 3. Bulgular Araştırma da tespit edilen 11 yengeç türünün sistematiği, Zariquiey Alvarez [10] in yaptığı sınıflandırma esas alınarak aşağıdaki gibidir. Classis : Crustacea Subclassis : Malacostraca Ordo : Decapoda Latreille, 1803 Süpersection : Reptentia Section : Brachyura Latreille, 1803 Section : Brachyrhyncha Borradaile, 1903 I. Familya : Portunidae Rafineesque, 1815 I. Genus : Liocarcinus Stimpson, 1870 I. Tür: Liocarcinus depurator (Linnaeus, 1758) Genel Özellikleri : II. ve III. istasyonda, 10-30 m arasında, 34 adet tespit edilmiş olup, karapas ovalimsi ve yassı, genişliği uzunluğundan fazladır. Karapasın dorsal yüzeyinde bir çok tüberkül vardır. Tüberküller karapaksın ön kısımlarında dağınık, orta kısımlarında küçük enine sıralar halindedir. Karapas ve pereiopodlar kırmızımsı kahverengidir (Şekil 2). II. Tür Liocarcinus vernalis (Risso, 1816) Genel Özellikleri : I. II. ve III. istasyonda, 5-30 m arasında, 76 adet tespit edilmiş olup, karapas ovalimsi altıgen ve oldukça yassı, genişliği uzunluğundan fazla, dorsal yüzeyi düzensiz 339
B. Bilgin ve E. Ş. Çelik şekilde az granüllü ve protogastrik, epibrankial, metagastrik ve kardiak bölgeleri hafifçe şişkindir. Karapas ve pereiopodların dorsal yüzeyi yeşilimsi kahverengidir (Şekil 3). Bu tür Karadeniz in Sinop kıyıları için yeni kayıttır. Şekil 2. Liocarcinus depurator (Linnaeus, 1758) Şekil 3. Liocarcinus vernalis (Risso, 1816). III. Tür Liocarcinus navigator (Herbst, 1794) Genel Özellikleri : I. II. ve III. istasyonda, 5-30 m arasında, 26 adet tespit edilmiş olup, karapas ovalimsi, genişliği uzunluğundan fazla, dorsal yüzeyi az çok konveks ve çok ince enine karinalıdır. Frontal bölgenin ön kenarı düz, orbital bölgenin ventral kenarında dar bir yarık vardır. Karapasın anterio-lateral kenarları 5 dişli olup, 4.diş diğerlerine göre çok az gelişmiştir. Karapas koyu kahverengi olup, pereiopodlar daha açık renktedir (Şekil 4). Bu tür, Karadeniz in Türkiye kıyıları için ilk kayıttır. Şekil 4. Liocarcinus navigator (Herbst, 1794) Şekil 5. Carcinus aestuarii Nardo, 1847. II. Genus: Carcinus Leach, 1814 I. Tür Carcinus aestuarii Nardo, 1847 Genel Özellikleri : I. II. ve III. istasyonda, 0-30 m arasında, 9 adet tespit edilmiştir. Karapasın dorsal yüzeyi oldukça yassı ve çok granüllü olup, genişliği uzunluğundan fazladır. Frontal bölgede 3 lob vardır. Orta lob diğerlerine göre biraz daha gelişmiş ve öne doğru çıkıktır. Karapasın anterio-lateral kenarları 5 sivri diş vardır. Koyu yeşilimsi ve kahverengindedir. Karapasın her iki yanında beyaz beneklerin oluşturduğu yarım daire şeklinde bant vardır (Şekil 5). 340
Karadeniz in Sinop Kıyıları (Türkiye) Yengeçleri II. Familya: XANTHIDAE Mac Leay, 1838 1. Genus: Eriphia Latreille, 1817 I. Tür Eriphia verrucosa (Forskål, 1775) Genel Özellikleri : I., II. ve III. istasyonda, 0-30 m arasında, 45 adet tespit edilmiş olup, karapas ovalimsi, altıgen, dorsal yüzeyi biraz konveks, pürüzsüz ve genişliği uzunluğundan fazladır. Frontal bölgenin ön kenarı geniş 2 lobludur, her lobun dış kenarında 5 adet ve gerisinde ise 4 adet diş vardır. Renk kırmızımtrak esmer ve yeşilimtrak olup nadiren sarımtrak lekelidir (Şekil 6). Şekil 6. Eriphia verrucosa (Forskål, 1775) Şekil 7. Pilumnus hirtellus (Linnaeus, 1761). II. Genus: Pilumnus Leach, 1815 I. Tür: Pilumnus hirtellus (Linnaeus, 1761) Genel Özellikleri : II. ve III. istasyonda, 15-30 m arasında, 20 adet tespit edilmiş olup, karapas önden arkaya doğru konveks, genişliği uzunluğundan fazla, dorsal yüzeyi düz ve uzun sert kıllıdır. Frontal bölgede 2 adet geniş lob olup, lobların ön kenarı ince dişlidir. Göz çukurlarının üst kenarları dikensiz olup alt kenarları sivri dikenlidir. Karapas kırmızımsı kahverengi ve mordur. Kelipedler kahverengimsi mor, iç tarafları ise portakal krem rengidir (Şekil 7). III. Genus: Xantho Leach, 1814 I. Tür: Xantho poressa (Olivi, 1792) Genel Özellikleri : I. II. ve III. istasyonda, 0-30 m arasında, 14 adet tespit edilmiş olup, karapasın dorsal yüzeyi hafif konveks ve düz, genişliği uzunluğundan fazladır. Karapasın anterio-lateral kenarında 5 adet diş vardır. Son iki diş daha belirgindir. Karapas ve pereiopodlar, kırmızı lekelerle bezenmiş, sarımsı veya kahverengimsidir (Şekil 8). 341
B. Bilgin ve E. Ş. Çelik III. Familya: GRAPSIDAE Mac Leay, 1839 I. Genus: Pachygrapsus Randall, 1839 I. Tür Pachygrapsus marmoratus (Fabricius, 1787) Genel Özellikleri : I. II. ve III. istasyonda, 5-30 m arasında, 16 adet tespit edilmiş olup, karapas karemsi, genişliği uzunluğundan biraz fazla, dorsal yüzey hafifçe konvekstir. Frontal bölge geniş ve ön kenarı düz arka kısmında ise enine sıralanmış 4 tane lob vardır. Karapasın anterio-lateral kenarları 3 dişli, 3. dişler diğerlerine göre küçüktür. Karapasın dorsal yüzeyi kahverengiden, mavimtrak siyaha kadar değişik renklerde olup, pereiopodlar daha açık renklidir (Şekil 9). Şekil 8. Xantho poressa (Olivi, 1792). Şekil 9. Pachygrapsus marmoratus (Fabricius, 1787). II. Genus : Brachynotus De Haan, 1833 I. Tür Brachynotus sexdentatus (Risso, 1827) Genel Özellikleri : II. ve III. istasyonda, 10-30 m arasında, 22 adet tespit edilmiş olup, karapas karemsi, genişliği uzunluğundan biraz fazla, dorsal yüzeyi önden arkaya doğru konvekstir. Frontal bölgede öne doğru çıkıntılı 2 adet geniş lob vardır. Karapasın anterio-lateral kenarlarında ise iyi gelişmiş 3 diş vardır. 3. dişler diğerlerine göre daha küçüktür. Karapasın dorsal yüzeyi zeytuni yeşil ve siyah benekli olup, pereiopodlar açık zeytuni yeşil ya da siyahyeşil renklidir (Şekil 10). Şekil 10. Brachynotus sexdentatus (Risso, 1827). 342
Karadeniz in Sinop Kıyıları (Türkiye) Yengeçleri 4. Familya : MAJIDAE Samouelle, 1819 1. Genus : Macropodia Leach, 1814 I. Tür Macropodia longirostris (Fabricius, 1775) Genel Özellikleri : II. ve III. istasyonda, 15-20 m arasında, 3 adet tespit edilmiş olup, karapas üçgenimsi, öne doğru oldukça dar, uzunluğu genişliğinden fazladır. Rostrumun ucu anten pedünkülünün beşinci segmentinin distal ucundan daha uzundur. Protogastrik bölge şişkin olup, iyi gelişmiş dikenlerle kaplıdır. Karapasın dorsal yüzeyi kurşunumsu kahverengidir (Şekil 11). II. Tür. Macropodia rostrata (Linnaeus, 1761) Genel Özellikleri : II. ve III. istasyonda, 10-20 m arasında, 3 adet tespit edilmiş olup, karapas üçgenimsi, öne doğru oldukça daralmış olup, uzunluğu genişliğinden fazladır. Rostrum; frontal bölgede öne doğru gittikçe daralan bir yapıda olup, ikiye ayrılmış ve çok hafif yukarı kalkıktır. Rostrumun ucu anten pedünkülünün beşinci segmentinin yarısından geridedir. Karapasın dorsal yüzeyi ve pereiopodlar kırmızımsı-kahverengi bir renktedir (Şekil 12). Bu tür, Karadeniz in Türkiye sahilleri için ilk kayıttır. Şekil 11. Macropodia longirostris (Fabricius, 1775). Şekil 12. Macropodia rostrata (Linnaeus, 1761). 4. Tartışma ve Sonuç Bu araştırmada, Karadeniz in Sinop sahillerinden 4 familya, 8 genusa ait toplam 11 yengeç türü tespit edilmiştir. Bu türler arasında, L. arcuatus ve M. rostrata Karadeniz in Türkiye kıyıları için, L. vernalis ise Sinop kıyıları için yeni kayıt olarak belirlenmiştir. Dolgopolskaya [2], Karadeniz için toplam 17 yengeç türü bildirmiştir. Bu çalışmada bulunan türler sözü geçen literatürde rapor edilmiş olup, Cancer pagurus Linnaus, 1758, Potaman potamios (Olivier, 1804), Portumnus latipes (Pennant,1777), Primela danticulata (Montagu, 1808), Rhitropanopeus harrisii (Gould, 1841) ve Planes minitus (Linnaeus, 1758) türleri bu araştırmada bulunamamıştır. Kocataş [5], Karadeniz in Türkiye sahilleri için 7 yengeç türü bildirmiş olup, Sirpus zariquieyi Gordon, 1953 türüne bu çalışmada rastlanılmamıştır. 343
B. Bilgin ve E. Ş. Çelik Holthuis [12], Türkiye denizleri için toplam 14 yengeç türü bildirmiştir. Bunlardan 5 tür Karadeniz faunası için olup, Portumnus latipes (Pennant,1777) türüne bu çalışmada rastlanılmamıştır. Stevcic ve Galil [3], Karadeniz için toplam 22 yengeç türü bildirmiştir. Bu çalışmada bulunan türler sözü geçen literatürde bildirilmiş olup, Cancer pagurus Linnaus, 1758, Primela danticulata (Montagu, 1808), Sirpus ponticus Verestchaka, 1989, Maja crispata Risso, 1827, Planes minitus (Linnaeus, 1758), Rhitropanopeus harrisii (Gould, 1841), Pilimnus aestuarii Nardo, 1869, Pilimnus spinifer H. Milne Edwards, 1834, Pilimnus villosissimus (Rafinesque, 1814), Potaman potamios (Olivier, 1804) ve Portumnus latipes (Pennant,1777) türleri bu araştırmada bulunamamıştır. Selimoğlu [6], Karadeniz in Trabzon sahillerinde 5 yengeç türü bildirmiş olup bu türlerin tamamı bu çalışmada da tespit edilmiştir. Ateş [7], Karadeniz in Sinop sahillerinde tamamı çalışmamızda tespit edilen 6 yengeç türü bildirmiştir. Kocataş ve Katağan [9], Karadeniz in Türkiye sahilleri için 11 yengeç türü bildirmiş lerdir. Bu türlerden Liocarcinus marmoreus (Leach, 1918), Portumnus latipes (Pennant,1777), Sirpus zariquieyi Gordon, 1953 türleri bizim çalışmamızda bulunanlardan farklı olup, bu çalışmada tespit ettiğimiz M. rostrata, M. longirostris ve L. navigator türleri Kocataş ve Katağan [9] tarafından belirtilen listede bulunmamaktadır. Gönlügür [8], Karadeniz in Sinop sahillerinde 5 yengeç türü bildirmiştir. Bu 5 türden biri olan P. hirsutus türü çalışmamızda tespit edilememiştir. Önceden yapılan araştırmalarda, Karadeniz in Türkiye sahilleri için toplam 12 yengeç türü bildirilmiş [5, 7, 8, 9, 12] ve bu çalışma ile bu sayı 14 e yükselmiştir. Kaynaklar 1. A.E. Kıdeyş, Recent dramatic changes in the Black Sea ecosystem: The reason for the sharp decline in Tukish anchovy fisheries. Journal of Marine systems, 5, 171-181, 1994. 2. M.A. Dolgopolskaya, Determination key of the fauna Black and Azov Seas. (in Russian, Malacostraca), (Ed. Morduchai-Boltovskoi, F.D.), Volume 2, Kiev, Kievskay liyana Fabrika, 533 p, 1969. 3. Z. Stevcıc ve B. Galıl, Checklist of the Mediterranean brachyuran crabs. Acta Adrıat, 34, 1, 2, 65-76, 1994. 4. L.B. Holthuis, Report on a collection of Crustacea decapoda end stomatopoda from Turkey and the Balkans. Zool. Verhand, Leiden, 47, 1-67, 1961. 5. A. Kocataş, Liste préliminaire et répartition des Crustacés Decapodes des eaux Turques, Rapp.Comm. int. Mer Medit., 27, 2, 161-162 p, 1981. 6. A.Ş. Selimoğlu, Trabzon kıyı sularında bulunan yengeç türlerinden Liocarcinus vernalis (Risso, 1816) ve Pachygrapsus marmoratus (Fab., 1787) un bazı biyoekolojik özelliklerinin belirlenmesi. Yüksek lisans tezi, K.T.Ü. Fen Bil. Ens., Trabzon, IX+47 s, 1997. 344
Karadeniz in Sinop Kıyıları (Türkiye) Yengeçleri 7. S. Ateş, Gerze-Hamsaroz (Sinop) kıyı Decapod (Crustacea) faunası üzerine bir araştırma. Yüksek lisans tezi, O.M.Ü. Fen Bil. Ens., Sinop, VI+56 s, 1997. 8. G. Gönlügür, Batı Karadeniz (Sinop) sahillerinin üst infralittoral zonundaki bazı fasiesler üzerinde kalitatif ve kantitatif araştırmalar. Doktora tezi, E.Ü. Fen Bil. Ens., Bornova, İzmir, XXXI+314 s, 2003. 9. A. Kocataş ve T. Katağan, The Decapod Crustacean fauna of the Turkısh Seas. Zoology in the Middle East 29, 63-74, 2003. 10. A.R. Zariquiey, Crustaceos Decapods Ibericos. Investigation pesquera, Barcelona, 32, 1-510, 1968. 11. R.W Ingle, British Crabs. British Museum (Natural history). London, 1-222, 1980. 12. L.B. Holthuis, Vrais Crabes. Fishes FAO d identification des espèces pour les besoins de la peche. Méditerranée et Mer Noire. Zone de pêche 37, Vegetaux et invertébrés, 1, 321-367, 1987. 13. A. Kocataş, İzmir Körfezi ve civarı yengeçlerinin Brachyura taksonomi ve ekolojisi üzerine araştırmalar. Ege Üni. Fen Fak. Bilimsel Raporlar serisi No: 121, Bornova, 77 s, 1971. 14. P.Y. Noêl, Clé préliminaire d identification des Crustacea Decapoda de Francé et des principales antre espéces d Europe. Museum national d histoire naturelle, Paris, 9, 1-145, 1992. 15. H. Balkıs, Marmara Denizi nde yaşayan yengeç türlerinin taksonomisi ve ekolojisi üzerine bir araştırma. Doktora Tezi, İ.Ü. Fen Bilimleri Ens., 104 s, 1994. 16. E. Ninni, Primo cantributo allo dei Pesci e della Pesca nelle acque dell Impero Ottomano. Meteriali reccolti durante la campagna talassografica 1921-1922 bordo della R. Nave L. F. Marsigli. Miss.İtal. Ex. Mari Levante, 5, 1-187, 1923. 17. M. Demir, Boğazlar ve adalar sahillerinin omurgasız dip hayvanları. İ.Ü. Fen Fakültesi Hidrobiyoloji Yayınları, İstanbul, No: 2, 654 s, 1952. 18. T. Monod, Hippidea et brachyura ouest-africains. Memories de I institut Français d Afrique Noire, 45, 1-674, 1956. 19. G.J. Müller, Rewiew of the hitherto recorded species of Crustacea Decapoda from the Bosphorus, the Sea of Marmara and the Dardanelles, Cercetari marine, I.R.C.M., 19, 109-130, 1986. 20. A. Koukouras, C. Dounas, M. Turkay ve E. Voultsiadou, Decapod crustacean fauna of the Aegean Sea: New information, check list, affinities. Senckenbergiana marit, 22, 3: 6, 217-244, 1992. 21. J.E. Garcia Raso, Crustacea Decapoda (Excl. Sergestidae) from Ibero-Moroccan Waters. Results of Balgım-84 Expedition. Bulletin of Marine Science, 58, 3, 730-752, 1996. 345
B. Bilgin ve E. Ş. Çelik 346