Sarıkuyruk İstavrit, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) un Otolit Özellikleri ve Bazı Populasyon Parametreleri

Transkript

1 Fırat Üniv. Fen Bilimleri Dergisi Fırat Univ. Journal of Science 21 (1), 53-6, 29 21(1), 53-6, 29 Sarıkuyruk İstavrit, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) un Otolit Özellikleri ve Bazı Populasyon Parametreleri Özet Derya BOSTANCI Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Perşembe-Ordu (Geliş/Received: ; Kabul/Accepted: ) Bu çalışmada, Marmara Denizi nden 1-28 Nisan 26 tarihleri arasında yakalanan 158 sarıkuyruk istavritin otolit boyutları-balık boyu ilişkileri ve bazı populasyon parametreleri incelenmiştir. Örneklerin çatal boyları 7,9-16,5 cm, ağırlıkları 4,1-45,93 g arasında dağılım göstermiştir. Her bir örnekten çıkarılan otolitlerin boyu, genişliği ve ağırlığı ölçülmüş ve sırasıyla 4,51 mm. 2,48 mm. ve,81g olarak belirlenmiştir. Çatal boy ile otolit ağırlığı, otolit genişliği ve otolit boyu arasındaki ilişki denklemleri sırasıyla y=519,52x+7,7646; y=4,7834x+,181ve y=2,28+2,186 olarak tespit edilmiştir. Boy-ağırlık ilişkisi y=,115x 2,9367 ve kondisyon faktörü,99 olarak hesaplanmıştır. Anahtar Kelimeler: Sarıkuyruk İstavrit, Otolit, Marmara Denizi Abstract Otolith Characteristics and Some Population Parameters of Mediterranean Horse Mackerel, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) In this research, otolith dimensions-fish length relationships and some population parameters of 158 Mediterranean horse mackerels caught from Marmara Sea between 1-28 April 26 have been examined. Fork length and weight of specimens have been ranged cm and g, respectively. The length, breadth and weight of otoliths were measured from each specimens and were determined as 4.51 mm 2.48 mm and.81 g, respectively. The relationships among fork length with otolith weight, otolith breadth, otolith length were determined as y=519.52x ; y=4.7834x+.181 and y= respectively. The length-weight relationship was calculated as y=.115x and kondition factor was found as.99. Key Words: Mediterranean Horse Mackerel, Otolith, Marmara Sea 1. Giriş Trachurus cinsi, geniş bir familya olan Carangidae nin bir üyesi olup dünya çapında çok önemli yeri olan ticari türleri içerir ve üç türü bulunur; bunlar T. mediterraneus (sarıkuyruk istavrit), T. trachurus (karagöz istavrit), ve T. picturatus (derinsu istavrit) tir [1]. Denizlerimizde yaygın olarak bulunan bu familya üyelerinin etleri genellikle lezzetli olup özellikle avlanma kapasitesinin yüksekliği ve süresinin uzunluğu nedeni ile Trachurus lar balıkçılık ekonomimizde oldukça büyük bir yer işgal etmektedir [2]. Bu türlerden biri olan T. mediterraneus ile ilgili birçok araştırma bulunmaktadır. Mater ve Cihangir [3] Karadeniz in güney batısındaki bolluk ve dağılımını, Santic ve diğ. [4] beslenmesini, Patır ve İnanlı [5] taze olarak tüketime sunulan balıklardaki mikrobiyolojik kaliteyi, Erdem ve diğ. [6] tuzlama ve marinasyon yöntemleri ile işlenmiş balıklarının kalitesini çalışmıştır. Karlou-Riga [7] tarafından Saronikos Körfezi ndeki (Yunanistan) T. mediterraneus bireylerinin otolit morfolojisi, yaş ve büyümesi araştırılmıştır. Bu tür Jardas ve diğ. [8] tarafından morfometrik ölçüm ve meristik karakterlerine göre değerlendirilirken, bir çok araştırıcı tarafından da boy-ağırlık ilişkileri belirlenmiştir [9-14]. Doğu Karadeniz deki stok yapısı ve populasyon parametreleri ise Kasapoğlu [15] tarafından araştırılmıştır. Yapılan tarama çalışmaları sonucunda T. mediterraneus un Marmara Denizi populasyonu için otolit özellikleri ve bazı populasyon

2 D. Bostancı parametrelerinin bilinmediğinden yola çıkılarak bu çalışmaya başlanmıştır. 2. Materyal ve Metot Çalışma materyalini oluşturan T. mediterraneus türüne ait olan toplam 158 örnek 1-28 Nisan 26 tarihleri arasında Karamürsel de (İzmit Körfezi-Marmara Denizi) bulunan balıkçılardan temin edilmiştir. Laboratuara getirilen balıklar öncelikli olarak ağırlık ölçümünü değiştirebilecek olan çeşitli yabancı maddelerden arındırılmak amacıyla suyla yıkanmıştır. Ardından örneklerin total ve çatal boyları ±1mm ve ağırlıkları ±1g hassasiyetle ölçülmüş ve bilgiler kataloglara kaydedilmiştir. Bu ölçüm işlemlerine ilave olarak her bir balıktan otolitler çıkarılmıştır. Otolitler hassas terazi ile ±,1g hassasiyetle tartılmıştır. Otolit boyutları NİKON SMZ2T marka stereo mikroskopta 1μ hassasiyetli mikrometrik oküler yardımıyla ölçülmüştür. Otolit boyutlarına ait ölçümler iki eksen üzerinde yapılmıştır. Birincisi, otolit çapı ya da otolit genişliği (eni) olarak adlandırılan ve dorsoventral doğrultudaki eksenin uzunluğudur. İkinci ölçüm ise otolit boyu olarak adlandırılan, otolitin anterior ucundan posterior ucuna kadar olan uzunluktur. Otolitler binoküler mikroskopta x1,5 büyütme ile siyah zemin üzerinde, içerisinde alkol bulunan bir kapta üstten aydınlatma ile incelenmiştir. Bu incelemeyle beraber otolit üzerinde oluşan yaş halkaları değerlendirilerek yaş tayini yapılmıştır [16]. Boy-ağırlık ilişkisi denklemi, W= a*l b allometrik büyüme denkleminden yararlanılarak hesaplanmıştır. Kondisyon faktörünün (K) hesaplanmasında ise K=(W/L 3 )*1 eşitliği kullanılmıştır [17]. 3. Bulgular Marmara Denizi nde Karamürsel açıklarında çalışan balıkçılardan temin edilen sarıkuyruk istavritin çatal boy ve ağırlık değerleri Tablo 1 de görülmektedir. İncelenen bu populasyonda çatal boylar 7,9-16,5 cm ağırlıklar ise 4,1-45,93 g arasında değişmektedir. Balıkların total boyları ile çatal boyları arasında regresyon katsayısı yüksek olan (R 2 =,9753) bir ilişki olduğu belirlenmiştir (Şekil 1). Total boy ile çatal boy arasındaki ilişki denklemi y=1,721x+,3716 olarak hesaplanmıştır. Tablo 1. Sarıkuyruk istavritin (n=158) çatal boy (cm), ağırlık (g) ve kondisyon faktörü (K) Ağırlık (g) K Ortalama 12,32 19,3,99 Minimum 7,9 4,1,7 Maksimum 16,5 45,93 1,31 St. sapma 1,54 7,8,9 St. hata,12,56, y = 1,721x +,3716 R 2 =, y =,115x 2,9367 R 2 =,9292 Total boy (cm) 1 Ağırlık (g) Şekil 1. Sarıkuyruk istavritin total boy-çatal boy ilişkisi Şekil 2. Sarıkuyruk istavritin çatal boy-ağırlık ilişkisi

3 Sarıkuyruk İstavrit, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) un Otolit Özellikleri ve Bazı Populasyon Parametreleri Populasyonda bulunan bireylerin boyağırlık ilişkisi Şekil 2 de görülmektedir. İlişki denklemi y=,115x 2,9367 olarak belirlenmiştir. Denklemde görülen b değerinin 2,9367 olarak hesaplanması bu populasyonda negatif allometrik bir büyüme olduğunu göstermektedir. Populasyonun kondisyon faktörü bir diğer ifadeyle besililik katsayısı hesaplanmış ve Tablo 1 de gösterilmiştir. İncelenen populasyonda kondisyon faktörü,7-1,31 arasında değişmektedir. Ortalama kondisyon faktörü ise,99 olarak hesaplanmıştır. Yaş belirleme işlemine başlamadan önce otolitlerin boyları otolitin anterior bölgesinde rostrumdan başlayarak posteriore doğru olan ve nükleustan geçen eksen boyunca, buna benzer şekilde otolit genişliği (eni), otolitin dorsalinden ventraline doğru ve nükleustan geçen eksen üzerinde Şekil 3 de görüldüğü şekilde ölçülmüştür. Tablo 2 de otolit ağırlığı, genişliği ve boyunun değişimi, standart hata ve standart sapmaları verilmiştir. Otolit ağırlıkları,22-,161 g, otolit boyları 2,99-5,91 mm, otolit genişlikleri 1,67-3,28 mm arasında değişim göstermektedir. Tablo 2. Sarıkuyruk istavritin ortalama otolit ağırlığı (g), otolit boyu (mm) ve otolit genişliği (mm) Otolit ağırlığı (g) Otolit boyu (mm) Otolit genişliği (mm) Ortalama,81 4,51 2,48 Minimum,22 2,99 1,67 Maksimum,161 5,91 3,28 St. sapma,21,5,26 St. hata,2,5,2 Şekil 3. Sarıkuyruk istavritin sağ otoliti (x15) Balığın çatal boyu ile otolit ağırlığı, otolit genişliği ve otolit boyu arasındaki ilişkiler başka bir değişle balığın boyca büyümesi ile otolit büyümesi arasındaki ilişkiler belirlenmiş ve Şekil 4-6 da gösterilmiştir. 55

4 D. Bostancı 2 16 y = 519,52x + 7,7646 R 2 =, y = 4,7834x +,181 R 2 =, ,5,1,15,2 1 1,5 2 2,5 3 3,5 Otolit ağırlığı (g) Otolit genişliği (mm) Şekil 4. Sarıkuyruk istavritin çatal boy-otolit ağırlığı ilişkisi Şekil 5. Sarıkuyruk istavritin çatal boy-otolit genişliği ilişkisi 2 16 y = 2,28x + 2,186 R 2 =,8337,2,15 y =,85x -,127 R 2 =, Otolit ağırlığı (g),1 4, Otolit boyu (mm) 1 1,5 2 2,5 3 3,5 Otolit genişliği (mm) Şekil 6. Sarıkuyruk istavritin çatal boy-otolit boyu ilişkisi Sarıkuyruk istavrit otolitlerinin boy, genişlik ve ağırlıkça büyümesinin birbirleri ile olan ilişkisi belirlenmiş ve Şekil 7-9 da gösterilmiştir. Otolit ağırlığı, genişliği ve boyunun birbirleriyle olan regresyon denklemlerine bakıldığında ilişki katsayılarının (R 2 ) yüksek olması otolit büyümesinin genişlik, boy ve ağırlıkça dengeli bir biçimde gerçekleştiğini göstermektedir. Şekil 7. Sarıkuyruk istavritin otolit ağırlığı-otolit genişliği ilişkisi Toplam 158 otolitte yaş tayini yapılmış ve örneklerin + ile 4 yaşları arasında dağılım gösterdiği belirlenmiştir. Populasyonun % 5 ini takvim yaşını henüz tamamlamamış yaş grubundaki bireyler oluşturmaktadır (Şekil 1). Şekil 11 de ise 3 tane hiyalin halkası çok net bir biçimde sıralanan 3 yaşındaki bir otolit örneği görülmektedir. 56

5 Sarıkuyruk İstavrit, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) un Otolit Özellikleri ve Bazı Populasyon Parametreleri,12,1 y =,36x -,83 R 2 =,9216 3,5 3 y =,4496x +,4514 R 2 =,9179 Otolit ağırlığı (g),8,6,4 Otolit genişliği (mm) 2,5 2,2 1, Otolit boyu (mm) Otolit boyu (mm) Şekil 8. Sarıkuyruk istavritin otolit ağırlığı-otolit boyu ilişkisi Şekil 9. Sarıkuyruk istavritin otolit genişliği-otolit boyu ilişkisi Şekil 1. Hiyalin kenarlı yaş grubundaki otolit örneği 4. Tartışma Marmara Denizi ndeki sarıkuyruk istavrit in, otolit büyümesi ile balık büyümesi arasındaki ilişkiler (Şekil 4-6) ve otolitlerin boy, genişlik ve ağırlıkça büyümesinin birbirleri ile olan ilişkisi (Şekil 7-9) belirlenmiş, ancak türün başka bir populasyonundaki otolit büyümesinin belirlendiği araştırma olmadığı için karşılaştırma yapılamamıştır. 57

6 D. Bostancı Şekil 11. Hiyalin ve opak halkaları işaretlenmiş olan 3 yaş otoliti Balıklarda boy-ağırlık ilişkisi denklemindeki a değeri, bireylerin ortalama kondisyonunu, b değeri balığın içinde bulunduğu koşullara göre şeklini göstermektedir. Farklı türlerde b değeri 2,5 ile 3,5 arasında değişmektedir. Bir balık populasyonunda b=3 ise izometrik, b>3 ise pozitif allometrik, b<3 ise negatif allometrik büyümeden söz edilir [18]. Sarıkuyruk istavritin farklı habitatlarda yaşayan bireylerine ait boy-ağırlık ilişkisi parametreleri Tablo 3 de gösterilmiştir. Tablo 3 te türün farklı habitatlarındaki b değerinin 2,84 ile 3,293 arasında değiştiği görülmektedir. Bu çalışmada Marmara Denizi bireyleri için b değerinin 2,9367 olarak hesaplanması bu populasyonda negatif allometrik bir büyüme olduğunu göstermektedir. Doğu Karadeniz de Trabzon ve Rize den yakalanan T. mediterraneus örnekleri için kondisyon faktörünün dişilerde,914 erkeklerde,876 olarak belirlendiği bildirilmiştir [15]. Yapılan bu çalışmada ise aynı türün İzmit Körfezi bireylerinde kondisyon faktörü,99 olarak belirlenmiştir (Tablo 1). Kondisyon faktörü diğer adıyla besililik katsayısı boy ve ağırlık parametrelerinden hesaplanmakta yaşa, cinsiyete, ortama ve mevsime göre değişmektedir [2]. Ayrıca kondisyon faktörü farklı stoklardaki av alanlarına göre de değişiklik göstermektedir. Bunun en önemli nedeni ilgili alanların besin düzeyi yönünden farklı zenginlik ve kalitede olmalarıdır [18]. Karlou-Riga [7] Yunanistan sularında yaşayan T. mediterraneus bireylerindeki aylık otolit incelemeleriyle yaptığı çalışmada, otolitlerde halka oluşum zamanını sonbahar ayları olarak belirlemiştir. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda türün Türkiye sularında bulunan bireyleri için de aylık otolit incelemeleri ile annulus oluşum zamanı ve bunun sarıkuyruk istavritin üreme ve beslenme biyolojisi ile olan ilişkisi belirlenmelidir. 58

7 Sarıkuyruk İstavrit, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868) un Otolit Özellikleri ve Bazı Populasyon Parametreleri Tablo 3. İstavrit balığının çeşitli çalışmalarda belirlenen boy dağılımları (TB: total boy, ÇB: çatal boy) ve boyağırlık ilişkisi parametreleri (a, b) Bölge N boy a b Kaynak (min-maks) Adriatik Denizi 56 TB 8,-34,,55 3,15 Arneri ve Tangerini 1983, [9] Ege Denizi 81 ÇB 13,2-26,1,319 2,84 Petrakis ve Stergiou 1995, [1] Adriatik Denizi 17 TB 25,5-34,5,152 2,996 Dulcic ve Kraljevic 1996, [11] Ege Denizi 191 TB 17,3-34,1,144 2,824 Moutopoulos ve Stergiou 22, [12] Ege Denizi 21 TB 11,7-25,7,122 2,98 Koutrakis ve Tsikliras 23, [13] Adriatik Denizi 1245 TB 14,8-39,1,3 3,293 Santic ve diğ. 26, [14] Karadeniz 1312 TB 9,2-19,89 2,955 Kasapoğlu 26, [15] Ege Denizi 264 TB 1,5-24,3,113 2,897 Karakulak ve diğ. 26, [19] Marmara Denizi 158 TB 7,9-16,5,115 2,936 Bu çalışma 5. Kaynaklar 1. Mater, S., Kaya, M. ve Bilecenoğlu, M., (22). Türkiye Deniz Balıkları Atlası. Ege Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi Yayınları, No:68, 169 s. 2. Akşıray, F., (1987). Türkiye Deniz Balıkları ve Tayin Anahtarı. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, No:349, 811s. 3. Mater, S., Cihangir, B., (1997). Distribution and abundance of the European Anchovy (Engraulis encrasicolus (L. 1758)) and Mediterranean Horse mackarel (Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868)) eggs from the South-west Black Sea. Turkish Journal of Zoology, 21, Santic, M., Jardas, I. ve Pallaoro, A., (23). Feeding habits of Mediterranean horse mackerel, Trachurus mediterraneus (Carangidae), in the Central Adriatic Sea. Cybium, 27 (4), Patır, B., İnanlı, A. G., (25). Elazığ da taze olarak tüketime sunulan istavrit Trachurus mediterraneus, S. 1868) balıklarının mikrobiyolojik kalitesi ve TMA-N değerleri. Fırat Üniversitesi Fen ve Mühendislik Bilimleri Dergisi, 17 (2), Erdem, M. E., Bilgin, S. ve Çağlak E., (25). Tuzlama ve marinasyon yöntemleri ile işlenmiş istavrit balığı nın (Trachurus mediterraneus, STEİNDACHNER, 1868) muhafazası sırasındaki kalite değişimleri. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 2 (3), Karlou-Riga, C., (2). Otolith morphology and age and growth of Trachurus mediterraneus (Steindachner) in the Eastern Mediterranean. Fisheries Research, 46, Jardas, I., Santic, M. ve Pallaoro, A., (24). Biometric properties of Mediterranean horse mackerel, Trachurus mediterraneus (Osteichthyes: Carangidae) from the central Adriatic Sea. Natural Croatian, 13 (4), Arneri, E., Tangerini P., (1983). Biological data collected during the Pipeta expeditions on Trachurus mediterraneus (Steindachner) in the Adriatic Sea. FAO Fish Rep. 29, Petrakis, G., Stergiou, K. I., (1995). Weightlength relationship for 33 species in Greek waters. Fisheries Research, 21, Dulcic, J., Kraljevic, M., (1996). Weight-length relationship for 4 species in the eastern Adriatic Sea (Croatian waters). Fisheries Research, 28, Moutopoulos, D.K., Stergiou K. I., (22). Length-weight and length-length relationships of fish species from the Aegean Sea (Greece). Journal of Applied Ichthyology, 18, Koutrakis, E.T., Tsikliras, A.C., (23) Lengthweight relationships of fishes from three northern Aegean estuarine systems (Greece). Journal of Applied Ichthyology, 19, Santic, M., Pallaoro, A. ve Jardas, I., (26). Covariation of gonadosomatic index and parameters of length-weight relationships of Mediterranean horse mackerel, Trachurus mediterraneus (Steindachner, 1868), in the eastern Adriatic Sea. Journal of Applied Ichthyology, 22, Kasapoğlu, N. (26). Doğu Karadeniz deki İstavrit (Trachurus mediterraneus, Steindachner, 1868) Balığının Stok Yapısı ve Populasyon Parametreleri. Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, 62s. 16. Polat N. 2. Balıklarda yaş belirlemenin önemi. IV. Su Ürünleri Sempozyumu, 28-3 Haziran 2, Erzurum, Ricker, W. E, (1975). Computation and interpretation of Biological statistics of fish populations. Bulletin of the Fisheries Research Board Canada Bulletin, 191: pp

8 D. Bostancı 18. Avşar, D. (1998). Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Baki Kitap ve Yayınevi, Yayın No. 2, Adana, 33s. 19. Karakulak, F. S., Erk, H. ve Bilgin, B., (26). Length-weight relationships for 47 coastal fish species from the northern Aegean Sea, Turkey. Journal of Applied Ichthyology, 22, Erkoyuncu, İ., (1995). Balıkçılık Biyolojisi ve Populasyon Dinamiği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Yayınları, Yayın No 95, 265s. 6