T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ARPA ÇEŞİTLERİNDE FARKLI TOHUMLUK MİKTARLARININ VERİM, VERİM ÖĞELERİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Metin ŞEHİTOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Konya, 2007
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ARPA ÇEŞİTLERİNDE FARKLI TOHUMLUK MİKTARLARININ VERİM, VERİM ÖĞELERİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Metin ŞEHİTOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Konya, 2007
T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ARPA ÇEŞİTLERİNDE FARKLI TOHUMLUK MİKTARLARININ VERİM, VERİM ÖĞELERİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Metin ŞEHİTOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu tez 23.10.2007 tarihinde aşağıdaki juri tarafından oy birliği/ oy çokluğu ile kabul edilmiştir. Prof. Dr. Bayram SADE Prof. Dr. Ali TOPAL Doç Dr. Süleyman SOYLU ( Danışman ) (Üye) ( Üye)
ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ARPA ÇEŞİTLERİNDE FARKLI TOHUMLUK MİKTARLARININ VERİM, VERİM ÖĞELERİ VE KALİTE ÖZELLİKLERİNE ETKİLERİ Metin ŞEHİTOĞLU Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı 2007, 50 sayfa Danışman: Prof. Dr. Bayram SADE Jüri: Prof. Dr. Bayram SADE : Prof. Dr. Ali TOPAL : Doç. Dr. Süleyman SOYLU Araştırma 2005-2006 üretim yılında Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsünün Haymana-Ankara daki arazisinde yürütülmüştür. Araştırmada Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde farklı ekim sıklıklarının (175, 275, 375, 475, 575 tane/m 2 ) verim, bazı verim ve kalite öğelerine etkileri belirlenmiştir. Araştırma Tesadüf Bloklarında Bölünmüş Parseller Deneme Deseni ne göre 3 tekerrürlü olarak kurulmuştur. Ele alınan özelliklerde; bitki boyu, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, protein oranı, 2.5 mm elek üstü tane oranı, 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı, irilik sınıfı yönüyle çeşitler arasındaki farklılık, protein oranı, 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı yönüyle ekim sıklıkları arası farklılık
önemli olduğu belirlenmiştir. Çeşit x ekim sıklığı interaksiyonu ise sadece 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı ve irilik sınıfı üzerine etkili olmuştur. Artan ekim sıklıklarına bağlı olarak protein oranı ve 2.5 mm elek üstü tane oranı da önemli ölçüde azalmıştır. İrilik sınıfı ve 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı yönüyle çeşitler ekim sıklığına farklı tepki vermiş, Avcı 2002 çeşidinde ekim sıklığı arttıkça bu değerler azalırken, Aydanhanım çeşidinde bu değerler ekim sıklığına göre önemli ölçüde değişmemiştir. Çeşit ortalamaları incelendiğinde Aydanhanım ve Avcı çeşitlerinde tespit edilen ortalama değerler sırasıyla bitki boyu için 88.1 cm ve 63.3 cm, metrekarede başak sayısı için 248 adet ve 247 adet, tane verimi için 390 kg/da ve 378 kg/da, bin tane ağırlığı için 46.4 g ve 37.8 g, hektolitre ağırlığı için 68.0 kg ve 64.2 kg, protein oranı için %14.5 ve %13.7, 2.5 mm elek üstü tane oranı için %90.7 ve %52.5, 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı için %0.4 ve %4.8, irilik sınıfı için 2.2 ve 7.1 olarak belirlenmiştir. Anahtar kelimeler: Arpa, ekim sıklıkları, verim, verim öğeleri, kalite özellikleri
ABSTRACT Master Thesis THE EFFECTIVENESS OF DIFFERENT SEED QUANTITIES OF BARLEY CULTIVARS ON YIELD, YIELD COMPONENTS AND QUALITY CHARACTERISTICS Metin ŞEHİTOĞLU Selcuk University Graduate School of Natural and Applied Science Department of Field Crops 2007, 50 pages Supervisor: Prof. Dr. Bayram SADE Jury: Prof. Dr. Bayram SADE : Prof. Dr. Ali TOPAL : Doç. Dr. Süleyman SOYLU This research was conducted in Central Research Institute of Field Crops in Haymana-Ankara during 2005-2006 growing season. Using Avcı 2002 and Aydanhanım barley varieties, effects of different sowing densities (175, 275, 375, 475, 575 grain. m 2 ) on yield and some yield and quality components were determined. The experiment was designed as split plots in randomized complete block experimental design with 3 replicates. There were significant difference
among cultivars with respect to plant height, thousand grain weight, hectoliter weight, protein ratio, the rate of kernel remaining above 2,5 mm sift, the rate of kernel remaining above 2,2-2.5 mm sift, the category of largeness and among sowing densities with respect to protein ratio, the rate of kernel remaining above 2,2-2.5 mm sift. The interaction of variety x sowing densities was only significant effect on the rate of kernel remaining above 2,2-2.5 mm sift and the category of largeness. At increasing sowing densities, it s determined that protein ratio and the rate of kernel remaining above 2,5 mm sift tended to decrease. Varieties showed different responses to sowing densities with respect to the rate of kernel remaining above 2,2-2.5 mm sift and the category of largeness. At increasing sowing densities, while the rate of kernel remaining above 2,2-2.5 mm sift and the category of largeness decreased in Avcı 2002, this characters didn t have any changes in Aydanhanım. The means of Aydanhanım and Avcı 2002 observed characters, were 88.1 cm and 63.3 cm for plant height, 248 and 247 for spike number per square meter, 390 kg.da -1 and 378 kg.da -1 for grain yield, 46.4 g and 37.8 g for thousand grain weight, 68.0 kg and 64.2 kg for hectoliter weight, %14.5 and %13.7 for protein ratio, %90.7 and %52.5 for the rate of kernel remaining above 2,5 mm sift, %0.4 and %4.8 for the rate of kernel remaining above 2.2-2.5 mm sift, 2.2 and 7.1 for the category of largeness, respectively. Key Words: Barley, sowing densities, yield, yield components, quality characters.
ÖNSÖZ Öncelikle araştırma konumu belirleyen, çalışmalarım esnasında beni yönlendiren ve bana destek olan danışmanım Sayın Prof. Dr. Bayram SADE ye ve Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Öğretim Üyesi Doç. Dr. Süleyman SOYLU ya; çalışmalarım sırasında bana her türlü tarla ve laboratuar imkanlarını sağlayan, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü yöneticilerine; deneme kurma ve gözlem aşamasında benden yardımlarını esirgemeyen Dr. Taner AKAR ve Bayram ÖZTÜRK e; kalite analizlerini yapan ve bu Yüksek Lisansı yapmam konusunda beni yüreklendiren Dr. Ali ÜSTÜN ve Dr. Derya ÖZEN e, ayrıca bu çalışma süresince beni her zaman destekleyen, dualarını esirgemeyen sevgili eşime teşekkürü bir borç bilirim. Metin ŞEHİTOĞLU Konya, 2007
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖZET... V ABSTRACT... VII ÖNSÖZ... VIII İÇİNDEKİLER.. ÇİZELGE LİSTESİ... IX 1. GİRİŞ... 1 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI... 4 3. MATERYAL VE METOT... 10 3.1. Materyal... 10 3.2.Metot... 10 3.2.1. Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi... 11 3.2.2.Gözlem ve Ölçümler... 11 3.2.2.1. İlkbahar ve Sonbaharda Bitki Sayısı... 11 3.2.2.2. Bitki Boyu... 12 3.2.2.3. Yatma... 12 3.2.2.4. Metrekarede Başak Sayısı... 12 3.2.2.5.Tane Verimi.... 12 3.2.2.6. Bin Tane Ağırlığı... 12 3.2.2.7. Hektolitre Ağırlığı.... 12
3.2.2.8. Protein Oranı.... 13 3.2.2.9. 2,5 mm Elek Üstü Tane Oranı... 13 3.2.2.10. 2,2-2.5 mm Elek Üstü Tane Oranı...13 3.2.2.11. İrilik Sınıfı..... 13 3.3. Araştırma Yerinin Genel Özellikleri... 13 3.3.1. İklim Özellikleri... 13 3.3.2. Toprak Özellikleri.. 15 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA... 16 4.1. İlkbahar ve Sonbaharda Bitki Sayısı... 16 4.2. Bitki Boyu... 17 4.3. Yatma... 19 4.4. Metrekarede Başak Sayısı... 20 4.5. Tane Verimi... 22 4.6. Bin Tane Ağırlığı... 25 4.7. Hektolitre Ağırlığı... 27 4.8. Protein Oranı... 29 4.9. 2,5 mm Elek Üstü tane Oranı... 31 4.10. 2,2-2.5 mm Elek Üstü tane Oranı... 34 4.11. İrilik Sınıfı... 36 5. SONUÇ VE ÖNERİLER... 39 6. KAYNAKLAR... 43
ÇİZELGE LİSTESİ Çizelge No Sayfa No 3.1. 2005-2006 Ürün Dönemi ve Uzun Yıllar Ortalamalarına Ait İklim Veriler.14 3.2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri...15 4.1. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama İlkbahar ve Sonbaharda Bitki Sayıları (adet/m 2 ) 16 4.2. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Bitki Boyları (cm).17 4.3. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Bitki Boylarına ilişkin Varyans Analiz Sonuçları.18 4.4. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama m 2 deki başak sayıları...20 4.5. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama m 2 deki başak sayısına ilişkin Varyans Analiz Sonuçları...20 4.6. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Tane Verimleri..22
4.7. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Tane Verimine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.22 4.8. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Bin Tane Ağırlıkları.25 4.9. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Bin Tane Ağırlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.25 4.10. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Hektolitre Ağırlıkları 28 4.11. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Hektolitre Ağırlığına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları...28 4.12. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Protein Oranları 29 4.13. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Protein Oranlarına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.29 4.14. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama 2,5 mm Elek Üstü Tane Oranları..32 4.15. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama 2,5 mm Elek Üstü Tane Oranlarına ilişkin Varyans Analiz Sonuçları 32
4.16. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama 2.2-2.5 mm Elek Üstü Dane Oranları...34 4.17. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama 2.2-2.5 mm Elek Üstü Dane Oranlarına ilişkin Varyans Analiz Sonuçları..34 4.18. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama İrilik Sınıfları 36 4.19. Farklı Ekim Sıklıklarında Yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım Arpa Çeşitlerinde Belirlenen Ortalama Sınıfına İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.37
1.GİRİŞ Arpa, Dünya da ilk kültüre alınan bitkilerden birisidir. 1800 lü yılların sonu ile 1900 lü yılların başlarında yapılan kazılarda ortaya çıkan iki sıralı arpa taneleri arpanın M.Ö.3000 yıllarından daha önceki yıllarda yetiştirilmiş olduğunu göstermektedir. Anadolu da da arpa kültürünün çok eski bir geçmişinin olduğu kabul edilmektedir. En eski kültür bitkisi olan arpa binlerce yıl insan besini olarak kullanılmıştır (Poehlman 1985). Serin iklim tahılları arasında önemli bir yere sahip olan ve önemini yeni gelişmelerle artıran arpa, 57 milyon ha ekiliş, 155.114.564 ton üretim ve 2.7 ton /ha verim seviyesiyle Dünya da buğday, mısır ve çeltikten sonra dördüncü sırada kültürü yapılmakta olan tahıl cinsidir (Anonim 2005a). Ülkemizde ise buğdaydan sonra ikinci sırada yer almaktadır. Türkiye nin dünya üzerinde arpanın önemli gen merkezlerinden birisi olduğu (Şehriali ve Özgen 1988), tarafından bildirilmiştir. Özellikle hayvan beslenmesinde ve malt endüstrisinde kullanılan arpanın, Ülkemiz üretimi yaklaşık 3.5 milyon hektar olup üretim yönüyle dünyada 3. sırayı almaktadır. 9 milyon ton üretim ve 257 kg/da verim seviyesi ile ise düşük bir değere sahip olması nedeniyle dünyada verim yönünden 7. sırada yer almakta olan arpanın, ülkemiz tarımında önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Ülkemiz serin iklim tahılları üretiminin yaklaşık % 98 ini arpa ve buğday oluşturmaktadır. Bu oran içinde arpanın payı % 25 tir (Anonim 2005b). Ülkemizde arpa üretiminin % 90 ı hayvan yemi olarak kullanılırken yaklaşık %5 i ise gıda, malt ve bira endüstrisinin ham maddesi olarak kullanılmaktadır. Malt şurubu; ekmekçilik, şekerleme, dokuma endüstrisinde, yatıştırıcı etkisi nedeniyle tıpta, maltlı süt, alkol, sirke ve maya yapımında kullanılır. Hayvan yemi olarak tüketilen tahıl cinsleri arasında, yem değeri oldukça üstündür (Kün 1998). Arpanın buğday ve yulafa göre daha çok çözünebilir life sahip olduğu ortaya konulmuş ve bunun da kolestrolü düşürücü etki yapması sebebiyle arpa ununun (özellikle kavuzsuz arpa) ekmek katkı maddesi olarak kullanılmasında büyük ilgiye neden olduğu ifade edilmiştir (Truswell 1995). Yine artan kalp hastalıkları riski ile 1
ilişkili olan düşük yoğunlukta lipoprotein (LDL) in etkisinin buğdayla karşılaştırıldığında daha yüksek oluşu arpa ununun insan beslenmesinde katkı maddesi olarak önemini artırmaktadır (Macintosh ve Oakenfull 1995). Bugün arpa unu, ancak bazı ülkelerde buğday unu içerisinde % 8-10 oranında katkı maddesi olarak kullanılmaktadır. Arpa ununda gluten bulunmaması ve unundan elde edilen ekmeğin esmer olmasından dolayı arpanın undaki katkı payı bu oranla sınırlandırılmıştır. Ayrıca arpa sapları, saman ve yataklık olarak, malt artığı küspe ise yaş ve kuru olarak hayvan beslenmesinde kullanılmaktadır. Arpadaki bu verim düşüklüğünün çeşitli nedenleri vardır. Türkiye nin en önemli tahıl yetiştirme alanı olan Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinde büyük oranda kışlık ekim yapılır ve verimi etkileyen en önemli etkilerin başında; iklimsel olaylar gelir. Bölgenin çevresi yüksek dağlarla çevrili olduğundan, denizlerin nemli ılıman havası bölgeyi fazlaca etkilemez. Bu nedenle bölgede, yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve kar yağışlı karasal iklim hakimdir. Bölgede, doğuya doğru gidildikçe yüksekliğin artmasına bağlı olarak karasallık derecesi artar ve kış sıcaklıkları çok düşük değerlere ulaşır. Orta Anadolu, yıllık 352 mm lik yağış ortalamasıyla ülkemizin en az yağış alan bölgesidir. En fazla yağışlar kış ve ilkbahar aylarında görülür. Yıllık yağışın, % 36 sı kış ve % 33 ü ilkbahar, % 19 u sonbahar, % 13 kadarı da yaz aylarında ortaya çıkar (Mızrak 1983). Tohumluk miktarı; arpada birim alandaki bitki, bitkideki verimli kardeş sayıları ve dolayısı ile birim alandaki başak sayısını artırarak, başakta tane sayısı ve en önemlisi de tane iriliğini ve proteini etkileyerek maltlık kalite üzerinde etki yapabilmektedir. Yapılan bir araştırmada artan tohum miktarları genel olarak düşük 1000 tane ağırlığı, düşük parsel tane verimi ve proteinde az bir düşüşle sonuçlanmıştır ( Mc Kenzie ve ark. 2005). Tane küçülmesi ile ilgili benzer sonuçlar (Kirby 1969) ve (Lafond 1994) un çalışmalarında da elde edilmiştir. Orta Anadolu ve Geçit Bölgelerinin kurak koşuları için son zamanlarda gerek kamu ve gerekse de özel sektör araştırma kuruluşları tarafından birçok maltlık arpa çeşidi geliştirilmiştir. Şu ana kadar, kuru tarım alanları için geliştirilen yemlik arpa çeşitlerinin yetiştirme tekniklerine ilişkin (ekim sıklığı, gübre dozları ve ekim zamanları) yeterli düzeyde araştırma sonuçları ortaya konulmuştur. 2
Buna rağmen, özellikle maltlık arpa çeşitlerinin kurak koşullarda yüksek verim ve malt kalitesine ulaştırılmasına dönük yeterli araştırmalar yapılmamıştır. Bu araştırmayla Orta Anadolu Bölgesinde ekim sıklığı ile verim, bazı verim ve kalite özellikleri arasındaki etkileşimin belirlenmesi amaçlanmıştır. 3
2-KAYNAK ARAŞTIRMASI Middleton ve ark. (1964), üç kışlık arpa çeşidinde tohum sıklığının verim ve verim unsurları üzerine etkisini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada tohum sıklığı azaldıkça birim alandaki fertil başak sayısının azaldığını, başaktaki tane sayısı ile başaktaki tane veriminin arttığını, bin tane ağırlığında ise önemli bir değişmenin olmadığını tespit etmişlerdir. Klapp (1967) ve Riggs (1986) e göre verim yönünden değerlendirildiğinde, çevrenin ekolojik yapısı ile kültürel işlemlere karşı çeşitlerin verdiği reaksiyonların farklı olması değişik bölgelerde farklı sonuçlar alınması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Willey ve Holiday (1971), İngiltere şartlarında buğday ve arpada dört farklı ekim sıklığını uygulayarak üç yıl süreyle yaptıkları araştırmada; tohum sıklığı artışına bağlı olarak birim alandaki toplam başak sayısının arttığını, başaktaki tane sayısı ve bin tane ağırlığının ise azaldığını tespit etmişlerdir. Jevtic (1972), Yugoslavya da dört kışlık arpa çeşidini 330-800 tane/m 2 arasında değişen 6 farklı sıklıkta ekerek yaptığı çalışmada, metrekarede en fazla başak sayısının 600 tane/m 2 tohum sıklığından elde edildiğini ve bu sıklıktan sonra artışların yatmaya neden olduğunu, ayrıca tohum sıklığının artması durumunda başakta tane sayısının azaldığını, bin tane ağırlığının ise 500 tane/m 2 tohum sıklığından sonra azaldığını, en yüksek birim alan tane veriminin çeşitlere göre değişmekle beraber 400-600 tane/m 2 ekim sıklıklarından elde edildiğini bildirmiştir. Gökçora (1973), kuvvetli bitkilerin oluşumunu daha çok iri tohumların sağladığını ve gelişen bu bitkilerin elverişsiz şartlara daha çok dayanıklı olduğunu ifade etmiştir. Baronovskaya (1976), Rusya nın Belorussia Bölgesinde arpayı 4 farklı sıklıkta (16, 100, 360, 550 tane/m 2 ) ekerek yaptığı çalışmada, bu sıklıklardan elde edilen metrekarede başak sayılarını sırasıyla 110, 274, 414, 498 adet olarak tespit etmiş, aynı sıklıklardan elde edilen tane verimlerini ise 161, 256, 337, 386 kg/da olarak bildirmiştir. Scheffer ve Werder (1980), Almanya da yazlık arpada ekim sıklığının (30-300 tane/m 2 arasında değişen 7 sıklık) tane verimi ve verim öğeleri üzerine etkilerini 4
belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmada, birim alan tane veriminin 210 tane/m 2 tohum sıklığından sonra azaldığını ve tohum sıklığı arttıkça bin tane ağırlığının azaldığını tespit etmişlerdir. Demir (1982), Haymana koşullarında 1979-1980 yıllarında Tokak 157/37 çeşidinde farklı tohum miktarları, sıra aralığı ve tohum iriliğinin tane verimi ve bazı verim unsurlarına etkilerini incelediği çalışmasında, birim alanda belli bir düzeye kadar artan başak sayısının verimi olumlu yönde etkilediğini ancak bitki sıklığının artması ile bir noktadan sonra verimin düşmeye başladığını belirtmiş, birim alana atılan tohum miktarının dolayısıyla birim alandaki bitki sayısının artmasıyla bin tane ağırlığında bir düşüş olduğunu bildirmiştir. Farklı uygulamaların bitki boylarında önemli bir fark ortaya çıkarmadığını ancak en yüksek bitki boyunun birim alanda fazla bitki bulunduğu zaman meydana geldiğini saptamış, artan bitki sayısının başak boyunda azalmaya neden olduğunu tespit etmiştir. Araştırıcı, birim alandaki başak sayısının artması ve bitki başına düşen alanın azaltmasından dolayı başaktaki tane sayısının azaldığını belirtmiştir. Mcleod (1982), arpada ekim sıklığının verim üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptığı araştırmada, ekim sıklığı arttıkça bitkide başak, başakta tane sayısı ve başakta tane veriminin azaldığını, birim alan tane veriminin ise arttığını belirlemiştir. Akbay ve ark. (1983), Ankara da iki ve altı sıralı arpa çeşitlerinde farklı ekim sıklıkları üzerine yaptıkları araştırmada, tohum sıklığının birim alan tane ve protein verimini aynı yönde etkilediğini, protein oranına ise önemli bir etkisinin olmadığını tespit etmişlerdir. Deneme koşulları için en uygun tohum sıklığının 500-600 tane/m 2 olduğunu saptamışlardır. Harris (1984), İngiltere de Igri arpa çeşidini üç farklı sıklıkta ekerek yaptığı çalışmada, artan ekim sıklığının yatma oranı ve metrekaredeki fertil başak sayısını artırdığını, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı ve tanedeki azot oranını azalttığını ve sap uzunluğunu ise etkilemediğini, tane veriminin ise tohum sıklığı 335 tane/m 2 ye kadar çıktığında önemli şekilde arttığını, bunun üzerinde tohum sıklığı artışlarında ise artışın önemsiz olduğunu belirlemiştir. Larsson (1984), İsveç te kışlık arpa çeşitlerinde beş farklı ekim sıklığı uygulayarak yaptığı çalışmada, yüksek ekim sıklıklarında tarla çıkışında ve kış 5
çıkışında azalma olduğunu saptamıştır. Ekim sıklığı arttıkça metrekaredeki fertil başak sayısı artarken, bitkide fertil başak sayısı, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı ve sap uzunluğunda azalmalar olduğunu, en yüksek tane veriminin 600 tane/m 2 tohum sıklığından elde edildiğini bildirmiştir. Olsen (1986), Danimarka da bir buğday ve bir arpa çeşidini 240-540 tane/m 2 arasında değişen altı farklı sıklıkta 5 yıl süreyle ekerek yaptığı çalışmada, en yüksek tane verimi için buğdayın 300-420 tane/m 2 ve arpanın 360-540 tane/m 2 tohum sıklığında ekilmesi gerektiğini ortaya koymuştur. Avcı 2002 ve ark. (1987), artan tohum iriliğinin tahıllarda tane verimini artırdığını bildirmişlerdir. Çakır (1988), 1986 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü deneme tarlası koşullarında, 44 iki sıralı ve 52 altı sıralı arpa hattıyla yaptığı araştırmada; başaktaki tane sayılarının iki sıralılarda 15.7 ile 26.4 adet, altı sıralılarda 28.5 ile 56.7 adet arasında olduğunu ve başaktaki tane ağırlığının ise iki sıralılarda 0.66 g ile 1.53 g, altı sıralılarda 1.47 g ile 2.75 g arasında değiştiğini tespit etmiştir. Araştırıcı, tahıllarda verim kabiliyetinin kantitatif bir karakter olduğunu ve bunun bir çok gen tarafından idare edildiğini, bitki boyunun toprağın verimlilik düzeyine, birim alana atılan tohum miktarına bağlı olarak değiştiğini bildirmiştir. Araştırıcı, kalite kriterlerinden olan bin tane ağırlığının bir çeşit özelliği olduğunu ve ürünün yetiştirme tekniklerine bağlı olarak değişkenlik gösterdiğini ifade etmiştir. Martiniello ve ark. (1988), İtalya da altı ve iki sıralı 4 arpa çeşidinde farklı ekim sıklıklarının (200, 250, 300, 350 tane/m 2 ) etkilerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada, metrekaredeki başak sayısının artan tohum miktarı ile artarken, başakta tane sayısı ve bin tane ağırlığının azaldığını ve bu ekim sıklıklarından elde edilen tane verimlerini sırasıyla 387, 410, 407, 396 kg/da olarak tespit ettiklerini belirtmişlerdir. Pinzariu ve ark. (1988), Romanya da iki yıl süreyle arpada ekim zamanı ve tohum sıklığı üzerine yaptıkları araştırmada, en yüksek birim alan tane verimini Ekim ayı başında yapılan ekimden ve 500 tane/m 2 tohum sıklığından elde etmişlerdir. Hay ve Walker (1989) e göre bitkilerde verim farklı verim unsurlarının bir 6
bileşkesidir. Bitkilerin verim kabiliyeti genetik yapı, ekolojik şartlar ve yetiştirme tekniklerine bağlıdır. Pavezsaa (1989), tohum iriliği ile yaptığı bir araştırmada, iri tohumlarda metrekarede fertil başak sayısının, küçük tohumlara göre yüksek olduğunu ifade etmiştir. Torofder ve Hossain (1991), Bangladeş te sulu koşullarda arpada farklı ekim sıklıklarında (70-110 kg/ha arasında değişen) yaptıkları araştırmada, tohum sıklığı arttıkça birim alan tane verimleri de artmış, en yüksek tane verimine en yüksek tohum sıklığında ulaşılmış ve tohum sıklığı arttıkça metrekaredeki bitki sayısı ve bitki boyu da artmıştır. Conry ve Hegarty (1992), İngiltere de kışlık arpada en yüksek tane verimini 15 kg/da ekim sıklığı ile Kasım ayında yapılan ekimlerden elde ettiklerini bildirmişler ve ekim sıklığı arttıkça tanede protein oranının azaldığını ve birim alan tane verimi ile metrekarede başak sayısı arasında önemli ve olumlu bir ilişkinin olduğunu saptamışlardır. Genç ve ark. (1993), Çukurova koşullarında triticale, buğday ve arpa nın verim ve verim öğeleri üzerinde kıyaslamalı olarak yapmış oldukları araştırmada; bitki boyunun diğer morfolojik özellikler gibi verimi dolaylı yönden etkileyen bir verim unsuru olduğunu belirtmişlerdir. Teich ve Smid (1993), Kanada da kışlık ekmeklik sert buğday çeşitlerini 6 farklı sıklıkta ekerek yaptıkları iki yıllık bir araştırmada; metrekarede en fazla fertil başak sayısının en sık ekim olan 600 tane/m 2 tohum sıklığından elde edildiğini, ekim sıklığı arttıkça metrekaredeki başak sayısının arttığını, başakta tane sayısı ve bin tane ağırlığının azaldığını, birim alan tane veriminin ise belli bir ekim sıklığına kadar arttığını (500 tane/m 2 ) daha sonra azalmaya başladığını tespit etmişlerdir. Çölkesen ve ark.(1994), Harran ovası sulu koşullarında iki arpa çeşidini 250-650 tane/m 2 arasında dokuz farklı ekim sıklığında denemişlerdir. Birim alan tane verimi yönüyle ekim sıklıkları arasında önemli farlılıklar belirlenmiş, en yüksek tane verimi 500 tane/m 2 ekim sıklığından elde edilmiş ve ekim sıklığı arttıkça başaklanma süresi kısalmıştır. Özgen ve ark. (1996), Ankara koşullarında kışlık buğday ve arpada kardeşlenme dönemindeki biçmenin tane verimine etkisini incelemek amacıyla 7
yaptıkları araştırmada, arpa veriminin Ankara koşullarında 401 kg/da ile 575 kg/da arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Turgut ve ark. (1997), Büyük Menderes Havzası ekolojik koşullarına uygun arpa çeşitlerini belirlemek amacıyla 1995 ve 1996 yıllarında, 8 adet iki sıralı ve 7 adet altı sıralı arpa hat ve çeşitleriyle yürüttükleri çalışmada; başak boyu, bitki boyu, başakta tane sayısı, bin tane ağırlığı ve tek başak verimini incelemişler; bin tane ağırlığının birinci yıl 29.33-49.59 g, ikinci yılda 28.23-50.31 g arasında; başakta tane sayısının birinci yılda 22.23-43.65 adet, ikinci yılda 20.40-49.05 adet arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Sadıç (1998), Isparta ekolojik koşullarında, 1996-1997 üretim döneminde 10 arpa çeşidi ve 1 arpa hattıyla kışlık ürün yetiştirme sezonunda yürüttüğü çalışmasında; bin tane ağırlığının 37.47 g ile 51.82 g arasında değiştiğini bildirmektedir. Çölkesen ve ark. (1999), Kahramanmaraş koşullarında 1996-1998 yılları arasında iki yıl süreyle 30 arpa genotipiyle yürüttükleri çalışmada; başaklanma süresini 145-155 gün, başaklanma erme süresini 32-43 gün, bitki boyunu 66-110 cm, başak uzunluğunu 7.0-9.7 cm, başakta tane sayısını 21.7-46.9 adet, başaktaki tane ağırlığını 1.0-1.7 g, bin tane ağırlığını 37.1-50.8 g, tane verimini ise 466-786 kg/da arasında bulduklarını kaydetmişlerdir. Genotipler arasında incelenen özellikler bakımından farklılıklar gözlediklerini ifade etmişlerdir. Birim alan tane verimi, başaklanma süresi, başaklanma erme süresi ve başaktaki tane ağırlığı bakımından yıllar arasındaki farklılıkların da önemli olduğunu belirtmişlerdir. Karadoğan ve ark. (1999), Isparta Süleyman Demirel Üniversitesi kampüs alanında iki yıllık süreyle 1996-1998 yılları arasında kuru şartlarda bazı arpa çeşitlerinin uyum yeteneklerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, fertil kardeş sayısının 1.37 ile 2.15 adet arasında olduğunu belirtmişlerdir. Kıran (1999), 1995-1998 yılları arasında Ege Tarımsal Araştırma Enstitüsü nde İzmir koşullarında, Anadolu nun değişik yerlerinden toplanan 500 adet arpa materyalini 11 özellik bakımından incelemiş; bu özellikler içinden bitki boylarının 75-150 cm, başak boyunun 4-17 cm, başaklanma gün sayısının 92-142 gün, bin tane ağırlığının 20-47 g, başakta tane sayısının 9 ile 20 adet arasında değiştiğini belirtmiştir. 8
Kenar ve Şehriali (2001), 1998-2000 yıllarında Tekirdağ da farklı ekim zamanlarında iki ve altı sıralı arpa çeşitlerinin verim ve verim öğelerini incelemişler ve tane veriminin 286.65 ile 470.01 kg/da, fertil kardeş sayısının 2.12 ile 2.58 adet, başakta tane sayısının 22.45 ile 44.76 adet, bitki boyunun 87.30 ile 102.54 cm, başakta tane ağırlığının 0.97 ile 1.72 g, m 2 de başak sayısının 416.50 ile 444.92 adet ve bin tane ağırlığının 38.22 ile 44.28 g arasında olduğunu tespit etmişlerdir. Taş ve ark. (2001), bin tane ağırlığının bir çeşit özelliği olduğunu ve yetiştirildiği ekolojik şartlara bağlı olarak farklılık gösterdiğini ortaya koymuşlardır. Sayim (2002), Haymana koşullarında 1999-2001 yetiştirme dönemlerinde iki yıl süreyle kuru şartlarda tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü arazilerinde, iki ve altı sıralı 62 farklı arpa çeşit ve hattı ile yürüttüğü çalışmasında çeşitlerin; bitki boyu, başak boyu, başakta tane sayısı, metrekarede başak sayısı, bin tane ağırlığı, yatma gibi özellikleri ile ekonomik verimlerini etkileyen diğer faktörler bakımından geniş bir varyasyon gösterdiğini bildirmiştir. Kaydan (2003), tarafından iki yıl süreyle Ankara ekolojik koşullarında yürütülen çalışmada, iki arpa çaşidinde farklı ekim yöntemleri ve ekim sıklıkları değerlendirilmiştir. Sonuçlara göre; her iki çeşitte de tohum sıklığı arttıkça birim alan tane verimi, birim alan hasat indeksi, metrekarede bitki sayısı, sap uzunluğu, başak uzunluğu, bayrak yaprak aya genişliği, aya uzunluğu, kın uzunluğu ve metrekarede fertil başak sayısı artmış, buna karşılık başakta tane verimi, başakta tane sayısı ve bin tane ağırlığı azalmıştır. Her iki yıl ve çeşitte de en yüksek tane verimleri 500 tane/m 2 tohum sıklığından elde edilmiştir. Kandemir (2004), dört tescilli Türk arpa çeşidi, dört yabancı yatmaya dayanıklı çeşit ve on adet ileri ICARDA hattı ile Tokat ekolojik koşullarında yaptığı çalışmayı üç yıl sürdürmüş, yatmanın olduğu yıllarda hassas çeşitlerin verim kaybının % 20 daha az olduğunu; 1999-2000 dönemindeki denemede bitki boyunun 75.0-94.7 cm, başak ağırlığının 0.92-1.89 g, birim alan tane veriminin ise 4.02-6.06 t/ha arasında değiştiğini belirtmiştir. 9
3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Bölgede halen ekilen ve ekilmesi tavsiye edilen tescilli arpa çeşitleri olan; Avcı 2002 ve Aydanhanım çeşitleri bu araştırmada materyal olarak kullanılmıştır. Aydanhanım : İki sıralı, orta uzun boylu (90-110 cm), kılçıklı, düzgün ve uzun başaklı, ince kavuzlu, beyaz iri taneli, kalın-uzun yapraklı, yatmaya dayanıklı, kardeşlenme kapasitesi yüksek, azot ve suya tepkisi iyi olan ve eş zamanlı oluma sahip bir çeşittir. Orta Anadolu Bölgesinin şeker pancarı tarımı yapılan alanlarına ve Geçit Bölgelerinin nadas alanlarına tavsiye edilen, Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü nce 2000 yılında tescil ettirilmiş maltlık arpa çeşididir. Avcı 2002: Altı sıralı, orta-kısa boylu (70-90 cm), yatmaya dayanıklı, kışlık, destek sulu tarım alanları için Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü nce 2000 yılında tescil ettirilmiş, beyaz ve orta-iri taneli, yüksek verim potansiyeline sahip yemlik-maltlık arpa çeşididir. Araştırmada; DAP (18 N 46 P 2 O 5 ) ve A.Nitrat (% 33 N) gübreleri kullanılmıştır. 3.2.Metot Tarla denemeleri Ankara ili Haymana ilçesindeki Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü arazisinde, 2005-2006 üretim yılında Tesadüf Bloklarında Bölünmüş Parseller deneme desenine göre 3 tekerrürlü olarak planlanmıştır (Düzgüneş ve ark. 1987). Çeşitler ana parselde, ekim sıklığı ise alt parsellerde yer almıştır. Alt parsellere ekim sıklıkları; 175, 275, 375, 475, 575 tane/m 2 olarak tesadüfi olarak dağıtılmıştır. 10
3.2.1. Denemenin Kurulması ve Yürütülmesi Deneme parselleri, 1.2 m X 11 m = 13.2 m² olarak düzenlenmiştir. Parselin her iki ucundan 0.5 er metrelik kısım toprak frezesi ile ilk baharda sürülmüştür. Buna göre hasatta parsel boyutları 1.2 m x 10 m = 12 m² olmuştur. Ekim işlemi, araştırmanın yürütüldüğü kuruluşa ait, altı sıralı hassas hububat ekim mibzeri ile 17.5 cm sıra aralığında 7 sıra halinde, 5-6 cm derinlikte yapılmıştır. Ekim, Ankara-Haymana için tavsiye edilen ekim tarihi değişim aralığında yer alan 22 Ekim 2005 tarihinde yapılmıştır. Önceki araştırma sonuçları dikkate alınarak, 8 Kg/da P 2 O 5, 10 kg/da N hesabıyla gübreleme yapılmıştır. Denemede P un tamamı ve azotun 1/3 ü ekimle birlikte DAP formunda uygulanmıştır. Azotun kalan kısmı Amonyum nitrat olarak ilkbaharda kardeşlenme devresinde serpme olarak verilmiştir. Parsellerde yabancı otların rozet devresinde (2-3 yapraklı) Mustang (Florasula+2,4 D Acetate) 65 cc/da olarak uygulanarak yabancı ot mücadelesi yapılmıştır. Destek sulama ise başaklanma öncesi bir kez 50 mm su uygulanmak suretiyle salma sulama yöntemi ile yapılmıştır. Ele alınan özelliklerde tespit edilen değerler varyans analizine tabi tutulmuş, aralarında istatistiki farklılık tespit edilen özelliklerin gruplandırılmasında LSD testi kullanılmıştır. 3.2.2. Gözlem ve Ölçümler 3.2.2.1. İlkbahar ve Sonbaharda bitki sayısı Sonbaharda çıkış başlayıp tamamlandığında ve ilkbaharda nisan ayında olmak üzere iki kez, her parselin ortadaki iki sırasında, birer metrelik kısmındaki bitki sayısının m² deki bitki sayısına çevrilmesiyle belirlenmiştir. 11
3.2.2.2. Bitki boyu Her parselden tesadüfen seçilen 10 adet bitkide toprak seviyesinden, kılçıklar hariç son başakçığın ucuna kadar olan mesafe ölçülerek cm cinsinden belirlenmiştir (Yürür ve ark. 1981). 3.2.2.3. Yatma Her parseldeki yatma oranı hasattan önce 1-9 skalasına göre belirlenmiştir (Tosun 1993). Bu skalada hiç yatma gözlenmeyen parsellerdeki bitkilere 1, yarıyatık olanlara 5 ve tam yatmanın oluştuğu parsellerdeki bitkilere ise 9 verilmektedir. 3.2.2.4. Metrekarede başak sayısı Her parselde 1 m lik sıradan köklü olarak sökülen bitkilerdeki başak veren tüm saplar sayılıp, değerler 1 m 2 ye çevrilmiştir. 3.2.2.5. Tane verimi Başaklar olgunlaştığında hasat zamanında parsellerde hasat alanı olarak belirlenen alanlar parsel biçerdöveri ile hasat edildikten sonra taneler tartılarak kg/da cinsinden hesaplanmıştır (Geçit 1982, Sadıç 1998). 3.2.2.6. Bin tane ağırlığı Parsellerden elde edilen tohumlardan dört tekrarlamalı olarak 100 er adet tohum sayılmış, hassas terazide tartıldıktan sonra ortalaması alınıp 10 ile çarpılarak gram olarak hesaplanmıştır (Özkaya ve Kahveci 1990). 3.2.2.7. Hektolitre ağırlığı Hasat edilen parselden elde edilen 1 litrelik tohum ağırlığı tartılıp, 100 ile çarpılarak belirlenmiştir (Özkaya ve Kahveci 1990) 12
3.2.2.8. Protein oranı Tane örneklerinde Kjeldahl metoduna göre belirlenen toplam azot (N) miktarının (Bremmer 1965), tarafından bildirildiği şekilde 6.25 faktörü ile çarpılması ile hesaplanmıştır. 3.2.2.9. 2,5 mm elek üstü tane oranı 100 gram ürünün otomatik elek cihazında 3 dakika çalkalandıktan sonra 2,5 mm lik elek üzerinde kalan oran % olarak hesaplanır. 3.2.2.10. 2.2-2.5 mm elek üstü tane oranı 100 gram ürünün otomatik elek cihazında 3 dakika çalkalandıktan sonra 2.2-2.5 mm lik elek üzerinde kalan oran % olarak hesaplanır. 3.2.2.11. İrilik sınıfı Danelerin elek üstü ve altında kalan oranlarının 1-9 skalasına göre sınıflandırılmasıdır. 3.3. Araştırma Yerinin Genel Özellikleri 3.3.1. İklim Özellikleri Araştırma 2005-2006 yetiştirme döneminde Tarla Bitkileri Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü arazisinde yürütülmüştür. Araştırma alanı 32 39 I 12 II kuzey enlemi ve 39 35 I 58 II doğu boylamında bulunan Ankara ili Haymana İlçesinin 1132 metre rakımına sahip olan İkizce köyü yakınlarında bulunmaktadır. Yörede tipik karasal iklim hakimdir. Araştırmanın yürütüldüğü yere ait uzun yıllar iklim verileri ortalamaları ve 2005-2006 yıllarına ait bazı iklim verileri Çizelge 3.1 de verilmiştir. 13
Çizelge 3.1. 2005-2006 yetiştirme dönemi ve uzun yıllara ait iklim verileri * Sıcaklık ( C) Nispi nem % Yağış (mm) Yıl Ay Min. Max. Ort. uzun yıl ort. 2005-06 uzun yıl ort. 2005-06 uzun yıl ort. 2005 Eylül 5.80 24.90 15.17 17.0 68.92 67.0 14.6 15.7 2005 Ekim 2.12 13.95 7.72 11.7 70.14 73.0 6.6 29.4 2005 Kasım -8.48 17.80 4.31 5.1 82.03 78.0 46.2 38.9 2005 Aralık -14.08 16.60 1.26 0.5 83.03 82.0 40.6 53.8 2006 Ocak -23.50 7.00-4.70-1.5 85.90 79.0 15.8 35.7 2006 Şubat -18.54 13.48-1.96-0.2 93.02 78.0 44.4 33.2 2006 Mart -6.60 21.60 5.70 3.8 74.05 78.0 33.2 40.2 2006 Nisan -3.10 21.80 11.40 9.4 60.00 76.0 53.2 47.0 2006 Mayıs 2.00 30.50 12.50 13.7 73.50 73.0 37.0 46.6 2006 Haziran 6.00 33.20 19.10 17.9 57.00 70.0 51.2 29.7 2006 Temmuz 8.00 31.30 20.80 21.5 48.60 63.0 1.6 14.7 Toplam - - - - 344.4 384.9 Ortalama 8.30 8.99 72.38 74.27 - - *Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü verileri Çizelge 3.1 incelendiğinde, 2005-2006 yılı yetiştirme süresi (Eylül-Temmuz) içerisinde toplam 344.4 mm yağış düşmüştür. Bu miktar uzun yıllar ortalamasına (384.9 mm) yakındır. Ekim işleminin gerçekleştirildiği ekim ayındaki yağış miktarı (6.6 mm) uzun yıllar ortalamasından (29.4 mm) çok daha az olmuştur. Ocak ayında alınan yağış değeri de (15.8 mm) uzun yıllar ortalamasının (35.9 mm) çok altında olmuştur. Sapa kalkma devresinin gerçekleştiği Nisan ayındaki yağış (53.2 mm) ve başaklanma devresi olan Mayıs ayındaki yağış (37 mm) uzun yıllar ortalamasına (sırasıyla 47 ve 46.6 mm) oldukça yakındır. Haziran ayındaki yağış (51.2 mm) ise uzun yıllar ortalamasının (29.7 mm) çok üstünde olmuştur. Aylık ortalama sıcaklık 2005-2006 vejetasyon döneminde (8.30 0 C), uzun yıllar ortalamalarına çok yakın (8.99 0 C) gerçekleşmiştir. Bu veriler göz önüne alındığında, 2005-2006 üretim yılının arpa yetiştiriciliği için uygun bir yıl olduğu görülmektedir. 14
3.3.2. Toprak Özellikleri Deneme yeri topraklarının 0-20 cm derinliğinden alınan örneklere ait bazı fiziksel ve kimyasal özellikler Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelgenin incelenmesinden de görüleceği gibi, deneme toprakları siltli - tınlı, hafif alkali, organik madde bakımından fakir, kireçli ve fosfor bakımından zengin olup, tuzluluk sorunu bulunmamaktadır. Çizelge 3.2. Deneme Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri (*) Tekstür Sınıfı Siltli- Tınlı Derinlik (cm) Saturasyon (%) ph Kireç (CaCo 3 ) (%) Tuz Oranı (%) Alınabilir (P 2 O 5 ) (kg/da) Organik Madde (%) 0-20 61 7.86 23.2 0.085 8.1 1.51 (*) Ankara Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü Verileri 15
4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA 4.1. İlkbahar ve Sonbaharda Bitki Sayısı Ankara koşullarında iki arpa çeşidinde beş farklı ekim sıklığı uygulanarak 2005-2006 üretim sezonunda yürütülen araştırmada, tespit edilen İlkbahar ve Sonbaharda bitki sayısına ilişkin ortalama değerler Çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen ortalama İlkbahar ve Sonbaharda bitki sayıları Çeşitler 175 Son İlk bahar Bahar 275 375 475 575 Son İlk Son İlk Son İlk Son bahar bahar bahar bahar bahar bahar bahar Avcı 2002 156 109 264 198 306 255 462 303 535 352 Aydanhanım 162 115 265 206 359 257 465 315 538 365 İlk bahar Ortalama 159.0 112.0 264.5 202 332.5 256.0 463.5 314.0 536.5 358.5 Sonbahardan çıkış oranı (%) İlbahardan çıkış oranı (%) 90.9 96.2-88.7-97.6-93.3-29.6-23.6-23.0-32.2-33.2 Çizelge 4.1 incelendiğinde, çeşitler ortalaması olarak ekim sıklıklarına göre İlkbahar ve Sonbaharda çıkış oranının %88.7 (375 tane/m 2 ) ile %96.2 (375 tane/m 2 ) arasında değiştiği görülür. Bu rakamlar çıkış oranının tarla şartları için oldukça yüksek olduğu, her ekim sıklığında atılan tohumların büyük bir kısmının çıkışının gerçekleştiğini göstermektedir. Bu da çıkışta tohum yatağından ve toprak neminden ve tohumluk kalitesinden kaynaklanan bir sorun yaşanmadığının önemli bir göstergesidir. Bununla birlikte sonbahar çıkışları oldukça yüksek oranda olmasına rağmen, kış zararı dolayısı ile ilkbahar çıkışlarında bitki sayılarında genel olarak azalma yaşanmıştır. Sonbahardaki bitki sayıları ile kıyaslandığında ilkbahara ulaşan bitki sayılarındaki kayıp oranı (kıştan çıkış oranı) % 23.0 (375 tane/m 2 ) ile %33.2 (575 tane/m 2 ) arasında değişmiş olup, bu rakamlar kış ve soğuk zararı nedeniyle 16
deneme yılında önemli kayıpların olduğunu göstermektedir. Bu durum Çizelge 3.1 incelendiğinde de görüleceği gibi, araştırmanın yürütüldüğü yılda; Aralık, Ocak ve Şubat aylarında çoğunlukla kar örtüsüz yaşanan düşük sıcaklıklardan kaynaklanmıştır. Ekim sıklıkları, 275 tane/m 2 ekim sıklığı hariç, kıştan çıkış oranı yönüyle birbirlerine yakın değerler almışlardır. Arpada ekim sıklığı üzerine yaptığı araştırmada (Kaydan 2003) da kıştan çıkış oranı yönüyle bitki sıklıkları arasında önemli farklılıkların olmadığını ortaya koymuştur. 4.2. Bitki Boyu Ankara koşullarında iki arpa çeşidinde beş farklı ekim sıklığı uygulanarak 2005-2006 üretim sezonunda yürütülen araştırmada, tespit edilen bitki boylarına ilişkin ortalama değerler Çizelge 4.2 de, bu değerlere ilişkin varyans analiz sonuçları ise Çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.2. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen ortalama bitki boyları Çeşitler Bitki Boyları (cm) 175 275 375 475 575 Genel Ortalama Avcı 2002 63.7 65.4 60.0 64.8 62.3 63.3 b Aydanhanım 86.3 90.6 83.6 91.6 88.4 88.1 a 1 Ortalama 75.0 78.0 71.8 78.2 75.4 75.7 1) Farklı harflerle gösterilen ortalamalar arasındaki fark %1 seviyesinde önemlidir. 17
Çizelge 4.3. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen bitki boylarına ilişkin varyans analiz sonuçları Faktör S. D. Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Tekerrür 2 37.95 18.97 0.99 Çeşit (Ç) 1 3940.32 3940.32 213.25** Hata 1 2 37.99 18.99 0.42 Ekim sıklığı (ES) 4 156.13 39.03 0.87 ÇxES 4 14.35 3.58 0.08 Hata 2 13 582.92 44.84 - Genel 26 4796.30 - - CV (%) : 8.93, ** 0.01 düzeyinde önemli Araştırmada bitki boyu yönüyle çeşitler arasındaki farklılık istatistiki olarak % 1 seviyesinde önemli bulunurken, ekim sıklıkları arasındaki faklılık istatistiki olarak önemli bulunmamıştır. Yine bu özellik bakımından ekim sıklığı x çeşit interaksiyonunun da önemsiz olduğu belirlenmiştir (Çizelge 4.3). İki sıralı arpa çeşidi olan Aydanhanım arpa çeşidinde ekim sıklıklarının ortalaması olarak bitki boyu 88.1 cm iken, altı sıralı arpa çeşidi olan Avcı 2002 arpa çeşidinde 63.3 cm olmuştur. Bitki boyunun çevreden çok etkilendiği ve kalıtım derecesi düşük bir özellik olduğu (Rasmusson ve Lambert 1961) ve bununla birlikte çeşitlerin bitki boyuna etkisinin de önemli olduğu değişik araştırmalarla ortaya konulmuştur (Pant ve ark. 1998). Araştırmada, ekim sıklıklarına göre bitki boylarının önemli ölçüde değişmediği, değişik bitki sıklıklarında birbirlerine yakın bitki boyu değerlerinin belirlendiği ortaya konulmuştur. Nitekim, 175, 275, 375, 475 ve 575 tane/m 2 ekim sıklıklarında çeşitler ortalaması olarak belirlenen bitki boyları sırasıyla; 75.0, 78.0, 71.8, 78.2 ve 75.4 olmuştur (Çizelge 4.2). Tahıllarda metrekarede başak sayısı, başakta tane sayısı ve bin tane ağırlığının verime doğrudan etkisinin yüksek esas verim unsurları olduğu, bitki boyunun ise doğrudan etkisinin düşük, ancak diğer verim öğeleri üzerinden dolaylı etkilere sahip sekonder bir verim unsuru olduğu bilinmektedir. Tahıllarda bitkilerin belirli bir fotosentetik alana sahip olması için o çeşidin ve yetiştirme ortamının gerektirdiği belirli bir bitki boyuna sahip olması istenir. Ancak bu boy artışı, 18
özellikle yatma problemi fazlaca yaşanan arpada hiçbir zaman yatmaya neden olacak düzeyde olmamalıdır. Bu araştırmada elde edilen bulgulara benzer şekilde, Haymana koşullarında farklı tohumluk miktarlarının verim öğelerine olan etkisinin incelendiği bir araştırmada, farklı bitki sıklığı uygulamalarının bitki boylarında önemli bir fark ortaya çıkarmadığı, ancak önemli olmamakla beraber en yüksek bitki boyunun birim alanda fazla bitki bulunduğu ekim sıklığında meydana geldiği saptanmıştır ( Demir 1982). Benzer şekilde (Harris 1984), İngiltere de arpada farklı ekim sıklıklarının bitki boyunu etkilemediğini tespit etmiştir. (Paçal 2005), ise Konya ekolojik koşullarında ekmeklik buğdayda bitki sıklıkları üzerine yaptığı araştırmada, en yüksek bitki sıklığında en düşük bitki boyuna ulaşıldığını, diğer bitki sıklıklarında ise birbirlerine benzer bitki boyu değerleri elde edildiğini ifade etmiştir. Buna karşılık, (Larsson 1984), İsveç te kışlık arpada ekim sıklığı azaldıkça, bitki boyunun da parelel olarak azaldığını bildirmiştir. Diğer taraftan arpada ekim sıklığı konusunda değişik ekoloji ve yetiştirme ortamlarında araştırmalar yapan diğer bazı araştırıcılar, (Torofder ve Hossain 1991, Kaydan 2003), ekim sıklığı arttıkça bitki boyunun da arttığını ifade etmişlerdir. Araştırcılar, artan ekim sıklıklarında yaprakların birbirlerini gölgelemesi sonucu bitkilerin ihtiyaç duydukları ışığa ulaşmak için boylarını daha fazla uzattıklarını buna gerekçe olarak ortaya koymuşlardır. Araştırmalar arasındaki bu farklılıklar ve benzerlikler, çeşitlerin, ekolojilerin, yetiştirme ortamlarının ve uygulanan kültürel işlemlerin benzerlik ve farklılıklarından kaynaklanmaktadır. 4.3. Yatma Araştırmada kullanılan iki sıralı arpa çeşidi olan Aydanhanım 90-110 cm bitki boyuna sahip olmasına rağmen sap sağlamlığı olan ve yatmaya dayanıklı bir çeşittir. Avcı 2002 çeşidi ise altı sıralı orta kısa boylu olarak (70-90 cm) ve yatmaya dayanıklılık özelliği ile tescil edilen çeşittir. Deneme sonucunda tespit edilen bitki boylarının çeşitlerin özellik olarak gösterecekleri uzunluktan daha kısa oldukları tespit edilmiştir. Bu da yatmaya kalıtsal olarak dayanıklı olan bu çeşitlerde yatmayı engelleyen bir diğer faktör olmuştur. Denemede kullanılan Aydanhanım ve Avcı 2002 çeşitleri bütün ekim sıklıklarında herhangi bir yatma göstermemiştir. 19
4.4. Metrekaredeki Başak Sayısı Ankara koşullarında iki arpa çeşidinde beş farklı ekim sıklığı uygulanarak 2005-2006 üretim sezonunda yürütülen araştırmada tespit edilen m 2 deki başak sayısına ilişkin ortalama değerler Çizelge 4.4 de, bu değerlere ilişkin varyans analiz sonuçları ise Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelge 4.4. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen ortalama m 2 deki başak sayıları Çeşitler M 2 deki başak sayıları (adet) 175 275 375 475 575 Genel Ortalama Avcı 2002 213 220 257 295 250 247 Aydanhanım 267 242 234 235 262 248 Ortalama 240.0 231.0 245.5 265.0 256.0 247.5 Çizelge 4.5. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen m 2 deki başak sayısına ilişkin varyans analiz sonuçları Faktör S. D. Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Tekerrür 2 9025.2 4512.6 1.96 Çeşit (Ç) 1 629.12 629.12 0.28 Hata 1 2 4604.8 2302.4 0.69 Ekim sıklığı (ES) 4 7293.77 1823.44 0.54 ÇxES 4 12798 3192.26 0.95 Hata 2 13 43647.35 3357.49 - Genel 26 74012.55 - - CV (%) : 23.78 Çizelge 4.4 incelendiğinde metrekarede başak sayısı yönüyle çeşitler, ekim sıklıkları arasındaki farklılıkların ve çeşit x ekim sıklığı interaksiyonun istatistiki 20
anlamda önemli olmadığı anlaşılır. Bununla birlikte, Avcı 2002 çeşidinde 475 tane/m 2 ekim sıklığına kadar birim alan m 2 deki başak sayısının arttığı ve bundan sonra azaldığı görülmektedir. Aydanhanım arpa çeşidinde ise sıklıklara göre metrekarede başak sayısının düzenli bir değişim göstermediği görülür. Avcı 2002 çeşidinde en yüksek m 2 deki başak sayısına 295 adet ile 475 tane/m 2 de ulaşılırken, Aydanhanım çeşidinde ise 267 adet ile 175 tane/m 2 de ulaşılmıştır. En düşük m 2 deki başak sayısına ise Avcı 2002 çeşidinde 213 adet ile 175 tane/m 2, Aydanhanım çeşidinde ise 234 adet ile 375 tane/m 2 bitki sıklığında ulaşılmıştır. Metrekaredeki başak sayısına göre genel ortalamalar ise Avcı 2002 çeşidinde 247 adet, Aydanhanımda ise 248 adet olarak, benzer değerlerde olmuştur (Çizelge 4.4). Arpada yapılan araştırmalarda genellikle ekim sıklıklarındaki artışa paralel olarak metrekarede başak sayısının da arttığı ortaya konulmuştur (Willey ve Holiday 1971, Baranovskaya 1976, Harris 1984, Larsson 1984, Martinello ve ark. 1988, Torofder ve Hossain 1991, Kaydan 2003). Bu araştırmada da özellikle Avcı 2002 çeşidinde benzer eğilim görülmüş, yani bitki sıklığındaki artışa paralel olarak merekaredeki başak sayısı da artmış, ancak bu artış istatistiki anlamda önemli olmamıştır. Aslında Çizelge 4.1 de görüldüğü gibi ekim sıklığına paralel olarak çıkışta bitki sıklıkları da artmıştır. Bunun metrekarede başak sayısına yansımaması ise, temel olarak kış ve soğuk zararı sonucu kış çıkışında canlı kalan bitki sayılarındaki düşüşten kaynaklanmıştır. Ayrıca, arpadaki yüksek kardeşlenme kapasitesinin de ekim sıklıkları arasındaki bu farklılıkları gölgelediği düşünülmektedir. Bilindiği gibi, metrekarede bitki sayısı, bitkide kardeş sayısı ve ekim yöntemi gibi faktörler birim alanda başak sayısını belirleyen en önemli faktörlerdendir. Yine metrekarede başak sayısı; tohum sıklığına, birim alandaki bitki sayısına (Geçit 1982), çeşide, ekim zamanına (Topal 1997, Kenar ve Şehriali 2001), arpada iki ya da altı sıralı olma durumuna, iklim ve toprak şartlarına (Gökçora 1973) göre farklılık gösterir. Metrekarede başak sayısı başakta tane sayısı ve tane ağırlığı ile birlikte birim alan tane verimini belirleyen ana verim unsurlarından birisidir. Bu çalışmada metrekarede başak sayısı çeşide ve ekim sıklığına bağlı olarak 213-295 adet arasında değişmiştir. Ülkemizin farklı yerlerinde yapılan bazı çalışmaların sonucunda, m 2 de başak sayılarının; Erzurum koşullarında 382.2-492.7 21
(Öztürk ve ark. 2001), Tekirdağ koşullarında 416.50-444.92 (Kenar ve Şehriali 2001), Isparta koşullarında 371.7-688.3 (Sadıç 1998), Van koşullarında 348.0-645.7 (Ülker ve ark. 1999), Konya koşullarında 362.8-726.9 (Topal 1997) olduğu bildirilmektedir. Bu araştırmada metrekarede başak sayısının düşük oluşu ağır kış koşulları ile ilişkili olmuştur. 4.5. Tane Verimi Ankara koşullarında iki arpa çeşidinde beş farklı ekim sıklığı uygulanarak 2005-2006 üretim sezonunda yürütülen araştırmada, tespit edilen tane verimine ilişkin ortalama değerler Çizelge 4.6 de, bu değerlere ilişkin varyans analiz sonuçları ise Çizelge 4.7 da verilmiştir. Çizelge 4.6. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen ortalama tane verimleri Çeşitler Tane verimleri (kg/da) 175 275 375 475 575 Ortalama Avcı 2002 331 397 390 411 361 378 Aydanhanım 389 402 388 406 369 390 Ortalama 360.0 399.5 389.0 408.5 365.0 384 Çizelge 4.7. Farklı ekim sıklıklarında yetiştirilen Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinde belirlenen tane verimine ilişkin varyans analiz sonuçları Faktör S. D. Kareler Toplamı Kareler Ortalaması F Değeri Tekerrür 2 22149.6 11074.8 4.01 Çeşit (Ç) 1 1049.29 1049.29 0.38 Hata 1 2 5513.27 2756.64 3.27 Ekim sıklığı (ES) 4 8347.62 2086.91 2.47 ÇxES 4 3131.37 782.84 0.92 Hata 2 13 10970.89 843.91 - Genel 26 46061.27 - - CV (%) : 7.05 22
Çizelge 4.7 incelendiğinde tane verimi yönüyle çeşitler, ekim sıklıkları ve çeşit x ekim sıklıkları interaksiyonunun istatistiki anlamda önemli olmadığı anlaşılır. Bununla birlikte Avcı 2002 çeşidinde 475 tane/m 2 ekim sıklığına kadar birim alan tane veriminin arttığı ve bundan sonra azaldığı görülmektedir. Aydanhanım arpa çeşidinde ise sıklıklara göre birim alan tane veriminin düzenli bir değişim göstermediği görülür. Avcı 2002 ve Aydanhanım çeşitlerinde en yüksek tane verimine sırasıyla 411 ve 406 kg/da ile 475 tane/m 2 ekim sıklığında ulaşılırken, en düşük tane verimleri Avcı 2002 2002 çeşidinde 331 kg/da ile en düşük ekim sıklığı olan 175 tane/m 2 tohum sıklığında, Aydanhanım çeşidinde ise 369 kg/da ile en yüksek ekim sıklığı olan 575 tane/m 2 ekim sıklığında elde edilmiştir. Çeşitler ortalaması olarak ise 175, 275, 375, 475 ve 575 tane/m 2 ekim sılılıklarında belirlenen tane verimleri sırasıyla; 360.0, 399.5, 389.0, 408.5 ve 365. 0 kg/da olmuştur (Çizelge 4.6). Ekim sıklıklarının ortalaması olarak Avcı 2002 ve Aydanhanım arpa çeşitlerinin tane verimleri sırasıyla; 378 ve 390 kg/da olmuştur (Çizelge 4.6). Bitkilerde verim, farklı verim unsurlarının bir bileşkesidir (Hay ve Walker 1989). Bitkilerin verim kabiliyetinin kantitatif bir karakter olduğunu ve bunun bir çok gen tarafından idare edildiği bilinmekte olup (Çakır 1988) verim kabiliyeti, genetik yapı, ekolojik şartlar ve yetiştirme tekniklerine bağlıdır. (Hay ve Walker 1989). İklim şartlarının arpa için bu ekim yılında olumlu gidişi, düşük ekim sıklıklarında kardeşlenmeyi ve başak bağlayan kardeş oranını artırarak daha yüksek ekim sıklıkları ile aralarındaki farklılıkları kapatması muhtemeldir. Nitekim ekim sıklıkları arasında metrekarede başak sayısı yönüyle önemli farklılıkların çıkmaması da (Çizelge 4.4) bu tespiti doğrular niteliktedir. Bu araştırmada en yüksek birim alan tane verimine 475 tane/m 2 ekim sıklığında ulaşılırken, dünyanın değişik ekolojilerinde farklı arpa çeşitleri ile yürütülen araştırmalarda en yüksek birim alan tane verimine farklı ekim sıklıklarında ulaşılmıştır. Nitekim, araştırmanın yapıldığı ekolojide arpada en yüksek tane verimine (Akbay ve ark. 1983) 500-600 tane/m 2 ekim sıklığında, (Kaydan 2003) 500 tane/m 2 ekim sıklığında ulaşırlarken, (Çölkesen ve ark. 1994) de Urfa koşullarında yine 500 tane/m 2 ekim sıklığında en yüksek verim değerlerini elde etmişlerdir. Bu 23