GÜNEYDOĞU ANADOLU'DA MEMLÛK HAKİMİYETİ VE BUNUN MARAŞ'A YANSIMALARI

KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 367 GÜNEYDOĞU ANADOLU'DA MEMLÛK HAKİMİYETİ VE BUNUN MARAŞ'A YANSIMALARI Yrd.Doç.Dr. Ahmet Ali BAYHAN Bilindiği üzere, Memluk Devleti 1250 yılında daha önce Eyyübilerin hüküm sürdüğü bölgede kurulmuştur. 1517 senesindeki Merc-i Dabık ve Ridaniye savaşları sonucunda, Osmanlı Padişahı Yavuz Sultan Selim komutasındaki bir ordu tarafından ortadan kaldırılıncaya kadar Mısır, Suriye, Lübnan, Filistin, Ürdün, Sudan, Libya, Hicaz ve Yemen ve Anadolu'nun bir kısmına egemen olmuş, Kıbrıs ve Tunus'u da tabiiyeti altına almış, yaklaşık 4300000 km 2 'yi bulan coğrafyada hüküm sürmüş büyük ve önemli bir Türk devletidir. 1 Memlukluların Anadolu ile ilk ilişkisi Anadolu Selçuklu Devleti'nin son zamanlarında, Ortadoğu ve Anadolu'yu kasıp kavuran Moğol istilasına karşı bir işbirliği sebebiyle olmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından sonra yerine kurulan Karamanoğulları, Eretnaoğulları, Dulkadiroğulları ve Kadı Burhanettin Ahmet Beylikleri zaman zaman; Ramazanoğulları ile Alaiye Beylikleri ise Osmanlı hakimiyetine kadar Memluk Devleti'nin egemenliğinde kalmışlardır. 2 Dolayısıyla Memlukluların bu dönemde Anadolu ile çok sıkı bir irtibat içerisinde oldukları görülmektedir.hatta Fırat kıyılarında ileri savunma hattı oluşturan Memlukluların, Birecik ve Rahbe'deki garnizonlarıyla geçiş noktalarını ve Kahire'den başlayarak Eski Kahta'daki Yeni Kale'ye kadar uzanan kurye yolunu kontrol altına aldıkları anlaşılmaktadır. 3 Bu yüzden Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde kalan yerleşim yerlerinde Memlukluların yaptığı mimari eserlerle karşılaşılabilmektedir. Bunlar Şanlıurfa ve çevresinden Şanlıurfa Kalesi ve şehir surları 4, Harran Kalesi 5 (1269 M., *Atatürk Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü, 25240 ERZURUM, e-mail: abayhan@hotmail.com 1 Memluk Devleti'nin tarihi için bkz. K.Y.Kopraman; "Mısır Memlükleri (1205-1517)", DOĞUŞTAN GÜNÜMÜZE BÜYÜK 2 3 İSLAM TARİHİ, C. VI, İstanbul, 1987, s. 433-543; a.mlf; Mısır Memlükleri Tarihi, Ankara, 1989; el-makrizi; "el-nukud elkadime ve'l-islamiyye"(çev.: İ. Artuk), BELLETEN, XVIl/67, 1953, s. 367-392; Ş. Tekindağ; "II. Bayezid Devrinde Çukurova'da Nüfuz Mücadelesi: İlk Osmanlı- Memluklu Savaşları (1485-1491)", BELLETEN, XXXI/123, 1967, s. 345-373; a.mlf; "XV. Asrın Sonunda Memluk Ordusu", İ.Ü. EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH DERGİSİ, 15, 1960, s. 85-94; a.mlf.; Berkuk Devrinde Memluk Sultanlığı (XIV. Yüzyıl Mısır Tarihine Dair Araştırmalar), İstanbul, 1961; a.mlf.; "Fatih ile Çağdaş Bir Memluklu Sultanı : Aynal el-ecrud (1453-1460)", İ.Ü. EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH DERGİSİ, 23, 1969, s. 35-50; a.mlf.; "Memluk Sultanlığı Tarihine Toplu Bir Bakış", İ.Ü. EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH DERGİSİ, 25, 1971, s. 1-38; a.mlf.; "Fatih Devrinde Osmanlı-Memluklu Münasebetleri", İ.Ü. EDEBİYAT FAKÜLTESİ TARİH DERGİSİ, 30, 1976, s. 73-98; M.Sobernheim; "Memlukler" Maddesi, İ.A., VII, İstanbul, 1980, s. 689-692; Türk Ansiklopedisi; "Memlukler" Maddesi, XXIII, Ankara, 1976, s. 486-490. Yeni Resimli Bilgi Ansiklopedisi, "Kahramanmaraş" Mad., 1984, s. 2083; E.Merçil; "Alaiye Beyliği" Maddesi, DİA, II, İstanbul, 1989, s. 332-333; Y.Yücel; Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar, l-ii, Ankara, 1991; R.Yinanç; "Dulkadiroğulları" Maddesi, DİA, IX, İstanbul, 1994, s. 553-557; K.Göde; "Eretnaoğulları" Maddesi, DİA, XI, İstanbul, 1995, s. 295-296. 1297 yılından itibaren Maraş kesin olarak Mısır'daki Memlukların egemenliğine girmiştir. XIV. yüzyılın ikinci yarısından sonra da yörede Dulkadiroğulları söz sahibi olmuşlardır. Cumhuriyet Ansiklopedisi; "Maraş" Maddesi, S. 142, İstanbul, 1970, s. 2257;Meydan Larousse; "Maraş" Maddesi, VIII, İstanbul, 1972, s. 364; Türk Ansiklopedisi; "Maraş" Maddesi, XXIII, Ankara, 1976, s. 288; Yeni E. Honigman; "Maraş-Tarih" Maddesi, İ.A., VII, İstanbul, 1976, s. 315; Yeni Rehber Ansiklopedisi; "Kahramanmaraş" Maddesi, XI, İstanbul, 1993, s. 30; Büyük Larousse; "Kahramanmaraş" Maddesi, XII, İstanbul, (Tarih Yok), s. 6192. R.Irwin; The Middle East in the Middle Ages : The Early Mamluk Sultanate 1250-1382, 1986, s. 46; F.K.Dörner; Nemrud Dağı'nın Zirvesinde Tanrıların Tahtları (Çev.: V.Ülkü), Ankara, 1999, s. 141-142. 4 Her Yönüyle Şanlıurfa'97 İl Yıllığı, Şanlıurfa, 1997, s. 76. 5 A.C.Kürkçüoğlu; Harran Yolların Buluştuğu Kent, Ankara, 2000, s. 29; Halep Vilayeti Salnamesi, 1904, s. 413.

368 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 715 H./1315 M.), Çimdinkale 2 (1272-1394, 1404-1505,...-1517 M.), Birecik Kalesi ve şehir surları 3 (1277-79, 1301, 1477-78, 1482-84 M.), Birecik Ulu Camii 4 (766 H./1364-65 M.), Birecik Çarşı Camii 5 (771 H./1370 M.), Birecik Kule (Urfa Kapısı) Mescidi 6 (1483 M.), Birecik Alaburç (Meydan Kapısı) Mescidi 7 (889 H./1484 M.), Birecik Merkez Bucağı, Dorucak (Şeyh Bekir) Köyü Türbesi 8 (1480 Civarı), Halfeti Çekem Mahallesi Mescidi ve Türbesi 9 (797 H./1395 M.), Rumkale 10 (1292 M.); Adıyaman ve çevresinden Eski Kahta Yeni Kale 11 (1286, 1291-93, 1309 M.), Eski Kahta Kutlu Doğmuş Camii ve Zaviyesi 12 (737 H./1336-37 M.), Besni Kalesi 13 (1293 M.), Besni Ulu Camii 14 (898 H./1492 M.), Besni Çarşı Camii 15 (1293-94, 1299-1309, 1310-1341 M.); Malatya ve çevresinden Eski Malatya Melik Sunullah Camii 16 (1394 M.), Eski Malatya Ulu 2 A.C.Kürkçüoğlu; Harran Yolların Buluştuğu Kent, Ankara, 2000, s. 71-72. 3 M.Acara; "Birecik'teki Eserler: İç Kale", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 209-216, 295-208; M.Sobernheim; "Memlükler"Maddesi, İ.A., VII, İstanbul, 1980,s. 691; A.C.Kürkçüoğlu; Birecik, Ankara, 1996, s.54-59,59-64. 4 M.F.Oppenheim; Inschriften aus Syrien, Mesopotamien und Kleinasien gesammelt im Jahre 1899, Leipzig, 1913, s. 106; S.Alp; 5 "Birecik'teki Eserler : Camiler-Ulu Cami", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 59-71; A.C.KürkçüoğIu; Birecik, Ankara, 1996, s. 14-18. S.Alp; "Birecik'teki Eserler : Camiler-Çarşı Camii", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 72-77; M.Acara-C.Erel; "Ortaçağ'da Birecik ve Çevresi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 41; A.C.Kürkçüoğlu; Birecik, Ankara, 1996, s. 30-32. 6 A.Şener; "Birecik'teki Eserler : Mescitler-Kule (Urfa Kapı) Mescidi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile 7 RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 111-112; A.C.Kürkçüoğlu; Birecik, Ankara, 1996, s. 32-33. A.Şener; "Birecik'teki Eserler : Mescitler-Alaburç (Meydan Kapısı) Mescidi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 113-117. 8 C.Erel; "Birecik Çevresindeki Eserler: Birecik Merkez Bucağı, Dorucak (Şeyh Bekir) Türbesi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 223-225. 9 S.Alp; "Halfeti'deki Eserler : Çekem Mahallesi Mescidi ve Türbesi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile 10 RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 242-246. M.Acara; "Rumkale ve Çevresi Tarihçesi", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 331-332; M.Acara; "Rumkale'deki Eserler : Kale", BİRECİK, HALFETİ, SURUÇ, BOZOVA İLÇELERİ ile RUMKALE'DEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI, Ankara, 1999, s. 334-336. 11 Ü.Özmen; Kent Kent Türkiye, Ankara, 1969, s. 16; N.Sevgen; Anadolu Kaleleri, C. I, Ankara, 1959, s. 184; Yurt Ansiklopedisi; "Adıyaman" Maddesi, C. I, İstanbul, 1991, s. 239; M.Sucu; Adıyaman İli ve İlçeleri, Gaziantep, 1993, s. 88; Adıyaman İl Yıllığı, Ankara, 1967, s. 76; M.Akar; İnsanlığın Kültür Mirası Adıyaman, İstanbul, 2000, s. 29; A.Yıldız; Adıyaman ve Yöresindeki Kale Mimarisi (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 2000), Erzurum, s. 28; F.K.Dörner/T.Goell; Arsameia am Nymphaios, Berlin, 1963, s. 306-313; A.A.Bayhan; "Adıyaman İli ve İlçelerinde Yüzey Araştırması-2000", 19. ARAŞTIRMA SONUÇLARI TOPLANTISI(28 Mayıs/ 01 Haziran 2001), C. 1, Ankara, 2002, s. 2-4; A.Boran; Anadolu'daki İç Kale Cami ve Mescidleri, Ankara, 2001, s. 70; A.C.Kürkçüoğlu; Harran Yolların Buluştuğu Kent, Ankara, 2000, s. 72. 12 M.Taştemir; XVI. Yüzyılda Adıyaman Sosyal ve İktisadi Tarihi, Ankara, 1999, s. 246-49; A.A.Bayhan; "Adıyaman İli ve 13 İlçelerinde Yüzey Araştırması-2000", 19. ARAŞTIRMA SONUÇLARI TOPLANTISI(28 Mayıs/ 01 Haziran 2001), C. 1, Ankara, 2002, s. 7. Bütün Yönleriyle Besni, İstanbul, 1987, s. 91; A.Uluçam; "Besni'deki Kültür Varlıkları ve Düşündürdükleri", GAP BÖLGESİNDE KÜLTÜR VARLIKLARININ KORUNMASI, YAŞATILMASI ve TANITILMASI SEMPOZYUMU (01-05 Haziran 1998, Şanlıurfa), Ankara, 2000, s. 191; M.Sucu; Adıyaman İli ve İlçeleri, Gaziantep, 1993, s. 59-60; M.Akar; İnsanlığın Kültür Mirası Adıyaman, İstanbul, 2000, s. 30. 14 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 81-83'te alttaki resim; A.Uluçam; "Besni'deki Kültür Varlıkları ve Düşündürdükleri", GAP BÖLGESİNDE KÜLTÜR VARLIKLARININ KORUNMASI, YAŞATILMASI ve TANITILMASI SEMPOZYUMU (01-05 Haziran 1998, Şanhurfe), Ankara, 2000, s. 191-192. 15 Bütün Yönleriyle Besni, İstanbul, 1987, s. 96; Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 84-85; A.Uluçam; "Besni'deki Kültür Varlıkları ve Düşündürdükleri", GAP BÖLGESİNDE KÜLTÜR VARLIKLARININ KORUNMASI, YAŞATILMASI ve TANITILMASI SEMPOZYUMU (01-05 Haziran 1998, Şanlıurfa), Ankara, 2000, s. 194-195. 16 Malatya İl Yıllığı, Ankara, 1973, s. 95, 99.

KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 369 Camii'ndeki Memluk İlaveleri 17 (XIV. Yüzyıl Sonu), Eski Malatya Şahabiyye-i Kübra Medresesi 18 (1363-1377 M.), Eski Malatya Namazgahı 19 (870 H./1465 M.), Darende Sengbar (Zengibar) Kalesi 20 (911 H./1505 M.); Gaziantep ve çevresinden Gaziantep Kalesi 21 (886 H./1481 M.), Gaziantep Eyuboğlu Camii 22 (XIV. Yüzyıl), Kilis Ulu Camii 23 (790 H./1388 M.), Araban Kalesi 24 (XIII.-XIV. Yüzyıl), Gaziantep Kansu Gavri Mescidi ve Çeşmesi 25 (XV. Yüzyıl); Antakya ve çevresinden Antakya Habib-i Neccar Camii 26 (1268 M.), Payas Kalesi 27 (XIII.Yüzyıl Sonrası); Tarsus ve çevresinden Tarsus Ulu Camii (Camii'n-Nur) Minaresi 28 (1362 M.), Tarsus Eski Cami 29 (XIV. Yüzyıl Sonu); Adana ve çevresinden Kozan Hoşkadem Camii 30 (852 H./1448 M.), Adana Ulu Camii 3 ' ((1513-1541 M.), Adana Akça Mescit 32 (812 H./1489 M.), Adana Tuz Hanı ve Mescidi" (903 H./1497 M.), Adana Harem Dairesi (Vakıf Sarayı) 34 (1495 M.); Harput ve çevresinden Harput Kalesi 35 (770-771 H./1369-1370 M.) ile Kahramanmaraş ve çevresinden Kahramanmaraş Ulu Cami 36 (907 H./1501-1502 M.) vb. eserlerdir. 37 Yukarıda listelenen 17 H.İnce; Eski Malatya Ulu Camii ve Çevresindeki Eserler (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1981), Erzurum, s. 26; O.Aslanapa; Türk Sanatı, İstanbul, 1984, s. 125. 18 M.Sözen; Anadolu Medreseleri, C. I, İstanbul, 1970, s. 64; Malatya İl Yıllığı, Ankara, 1973, s. 99; Hİnce; Eski Malatya Ulu Camii ve Çevresindeki Eserler (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1981), Erzurum, s. 36. 19 H.İnce; Eski Malatya Ulu Camii ve Çevresindeki Eserler (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1981), Erzurum, s. 41; HAkmaydalı; "Mihraplı ve Minberli Namazgahlarımız", VAKIFLAR DERGİSİ, S. XXIII, Ankara, 1994, s. 125. 20 H.Gündoğdu; Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 20; A.Akgündüz-S.öztürk-Y.Baş; Darende Tarihi, İstanbul, 2002, s. 184. 21 R.Ergeç; "Gaziantep Kalesi ve Hamamı", OSMANLI DÖNEMİ GAZİANTEP SEMPOZYUMU, Gaziantep, 1999, s. 279-280; a.mlf., "Gaziantep Kalesi", CUMHURİYETİN 75. YILINA ARMAĞAN, Gaziantep, 1999, s. 295-310; AÖdekan; "Gaziantep"Maddesi, ECZACIBAŞI SANAT ANSİKLOPEDİSİ, I, İstanbul, 1997, s. 647. 22 A.Ödekan; "Gaziantep"Maddesi, ECZACIBAŞI SANAT ANSİKLOPEDİSİ, I, İstanbul, 1997, s. 647. 23 A.Dündar; Kilis'teki Osmanlı Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999, s. 75-76, 81; A.Ödekan; "Gaziantep"Maddesi, ECZACIBAŞI SANAT ANSİKLOPEDİSİ, I, İstanbul, 1997, s. 648. 24 A.Boran; Anadolu'daki İç Kale Cami ve Mescidleri, Ankara, 2001, s. 86; a.mlf., "Bilinmeyen Kültür Varlığımız : Araban İç Kale Camii", ULUSLAR ARASI DÖRDÜNCÜ TÜRK KÜLTÜRÜ KONGRESİ (4-7 Kasım 1997), Ankara, 1999, s. 125-130. 25 N.Çam; "Gaziantep Mimarisi" Maddesi, DİA, XIII, İstanbul, 1996, s. 470. 26 M.Tekin; Habibi Neccar, I, Antakya, 1993, s. 33; N.Görgen; Tarihi Antakya Camileri (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 2000), Erzurum, s. 9. 27 A.Boran; Anadolu'daki İç Kale Cami ve Mescidleri, Ankara, 2001, s. 185. 28 M.H.Altay; Adım Adım Çukurova, Adana, 1965, s. 100; R.Temiz; Tarsus'taki Tarihi Cami ve Mescitler (Y.Y.Ü. Fen-Edebiyat 29 Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1997), Van, s. 20,26. E.Gök; Tarsus'taki Ramazanoğulları Dönemi Eserleri (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1997), Erzurum, s. 5; M.H.Altay; Adım Adım Çukurova, Adana, 1965, s. 99; RTemiz; Tarsus'taki Tarihi Cami ve Mescitler (Y.Y.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1997), Van, s. 27-32. 30 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, 1, Ankara, 1983, s. 40-42; M.H.Altay; Adım Adım Çukurova, Adana, 1965, s. 59-60; M.Yüksel; Çukurova'da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Adana, 1993, s. 169-170; Y.Biçer; Çukurova Camileri (Y.Y.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1997), Van, s. 22-26; M.Gökmen; Kadirli ve Kozan' daki Osmanlı Devri Mimari Eserleri (Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, 1988), Erzurum, s. 21-22. 31 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 6-8; N.Çam; Adana Ulu Camii Külliyesi, Ankara, 1988, s. 3-37. 32 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 14-15. 33 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 34-35. 34 Türkiye'de Vakıf Abideler ve Eski Eserler, I, Ankara, 1983, s. 35-36; N.Çam; Adana Ulu Camii Külliyesi, Ankara, 1988, s. 38-35 40. KGündoğdu; Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, 73; E.Danık; "Harput Kalesi", VAKIFLAR DERGİSİ, XXVI, Ankara, 1997, s. 313-334. 36 H.Gündoğdu; Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 37-41. 37 AABayhan; "Güneydoğu Anadolu'da Memluk Sanatı", TÜRKLER, C. VI, Ankara, 2002, s. 133-143.

370 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU yapılardan bazıları doğrudan Memluk sultanları veya emirleri bazıları da Memluklulara tabi Beyliklerin yöneticileri tarafından inşa edilmişlerdir. Harput Kalesi ile bu bildirinin konusunu oluşturan Kahramanmaraş Ulu Camii, kitabelerinden anlaşıldığı kadarıyla Dulkadiroğullarının Memluklara tabi olduğu bir dönemde yapılmışlardır. Bu sebeple Kahramanmaraş Ulu Camii, burada incelenip değerlendirilmeye çalışılacaktır (Resim : 1). Harime giriş sağlayan taç kapıdaki kitabe Memluk-Dulkadirli ilşkisine de ışık tutmaktadır: "Ammere hâze'l-câmi'e'l-mübâreke fî eyyâmi's-sultân, el-melik, el-eşref Kansu'I-Gavri biişareti'l-melik, el-'adil, el-'alim senedi'1-ümerâ fî'l-'âlemi 'avni'l-ümmeti ğavsi'd-devleti ve'lmi İleti Ve'd-dîni hüsâm, Emîri'l-Mii'minîn 'Alâe'd-devle bin Süleyman bin Zülkâdir es-sâsânî vâhiben sevâbehü li-rûhi ebîhi Süleyman bin Zülkâdir teğammedehü'llâhu fî sene seb'a ve tis'a mi'eh." Türkçe Tercümesi: Bu mübarek camiyi şerefli hükümdar Sultan Kansu Gavri'nin günlerinde adil, alim, yeryüzünde emirlerin dayanağı, ümmetin, devletin ve milletin yardımcısı, dinin koruyucusu, müminlerin emiri Zülkâdir oğlu Süleyman oğlu Alaüddevle Sasani, dokuz yüz yedi (907) senesinde tamir ettirerek, sevabını babası Zülkâdir oğlu Süleyman'ın -Allah onu bağışlayıp rahmet etsin- ruhuna bağışladı." Bu kitabeye göre Ulu Cami, Memluk Sultanı Kansu Gavri 39 zamanında (1501-1516), Dulkadirli Beyliği hükümdarı Alaüddevle Bey tarafından 907 H./1501-02 M. senesinde tamir ettirilmiştir (yeniden yaptırılmıştır). Kitabede Dulkadirlilerin soyunun İran'dan geldiğine işaretle "Sasani" ifadesine yer verilmiş 40 ve o dönemde Dulkadirli Beyliği, Memluk Devleti'nin nüfuzu altında bulunduğu için Memluk Sultanı Kansu Gavri'nin ismi zikredilmiştir. 41 Aslında ilk olarak Alaüddevle Bey'in babası Süleyman Bey tarafından yaptırıldığı sanılan cami, çeşitli tarihlerde geçirdiği onarımlar yüzünden de bir hayli değişikliklere sahne olmuştur. 42 38 Kitabe için bkz. Z.Bayburtluoğlu; "Kahramanmaraş'ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı", VAKIFLAR DERGİSİ, S. X, Ankara, 1973, s. 241; H.Gündoğdu; Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 37; D.Gökçedağ; Kahramanmaraş'ta Bir Grup Eser (A.Ü.Fen-Ed.Fa.San.Tar.Böl. Basılmamış Lisans Tezi), Erzurum, 2000, s.ll; M.Özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 19-20. y) S.M.es-Seyyid; "Kansu Gavri", DİA, XXIV, İstanbul, 2001, s. 314-316. 40 41 Dulkadir Beyliği'nin kurucusu Zeyneddin Karaca Bey'in babası Hasan Zülkâdir Bey, Selçukluların Bozok kolundan bir Türkmen oymağının reisi olduğu halde, Anadolu'ya İran'dan geldiği için "Sasani" unvanını kullanmıştır. Bkz. F.Sümer; "Bozok Tarihine Dair Araştırmalar I", D.T.C.F. Cumhuriyet'in 50. Yılını Anma Kitabı, Ankara, 1973, s. 335; a.mlf., Oğuzlar (Türkmenler) -Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları-, İstanbul, 1992, s. 165; a.mlf, "Dulkadir Elini Meydana Getiren Oymaklar", KAHRAMANMARAŞ 1. KURTULUŞ SEMPOZYUMU (10-11 Şubat 1986), Ankara, 1987, s. 43-48; H.Yüksel; Kahramanmaraş'ı Tanıyalım, Ankara, 1983, s. 95; M.H.Yinanç; "Dulkadirliler" Mad., İ.A., III, İstanbul, 1993, s. 656; RYinanç; "Dulkadirliler" Mad., DİA, IX, İstanbul, 1994, s. 553. Sultan II. Bayezid Alaüddevle'nin kızıyla evliydi. Cem Sultan'ın Mısır'a kaçması üzerine damadına yardımcı olmak için Memlukluların elindeki Malatya'yı kuşattı. Sultan Kayıtbay'ın gönderdiği orduyu, Alaüddevle Bey Osmanlı kuvvetleriyle birleşerek 1484'te bozguna uğrattı. Alaüddevle Bey yüzünden çıkan Memluk-Osmanlı savaşı 1491 yılına kadar sürdü. 1498'de Suriye'de ayaklanan Memluk emirlerinden Akbirdi'ye yardım eden Alaüddevle Bey, Akbirdi'nin başarısızlığı üzerine, Memluklularla uzlaşma yoluna gitti. Dulkadirli Beyliği'nin bu dönemde Memluk nüfuzunu tanıması böyle başlamıştır. Bkz. RYinanç; "Dulkadirliler" Mad., DİA, IX, İstanbul, 1994, s. 553-557. 42 Cami, 1780, 1848, 1853-54,1858-59,1897, 1945, 1986, 1989,1992, 1995 ve 1996 yıllarında çeşitli tamirler geçirmiştir. Yapım ve onarımlarla ilgili daha geniş bilgi için bkz. M.Erdoğan; "Osmanlı Devrinde Anadolu Camilerinde Restorasyon Faaliyetleri", VAKIFLAR DERGİSİ, S. VII, İstanbul, 1968, s. 162; Z.Bayburtluoğlu; "Kahramanmaraş'ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı", VAKIFLAR DERGİSİ, S. X, Ankara, 1973, s. 241; H.Gündoğdu; Dulkadirli Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 37; D.Gökçedağ; Kahramanmaraş'ta Bir Grup Eser (A.Ü.Fen-Ed.Fa.San.Tar.Böl. Basılmamış Lisans Tezi), Erzurum, 2000, s.l 1; M.Özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 8-33; Kahramanmaraş 2002 Turizm Envanteri, Kahramanmaraş, 2002, s. 31. O.Aslanapa; Türk Sanatı, II, Ankara, 1973, s. 233'te bina ediliş tarihi 1497 olarak verilmiştir. Kahramanmaraş Turizm Envanteri, Kahramanmaraş, 2002, s. 31'de yapım tarihi 1496 olarak belirtilmektedir. A.Altun; "Kahramanmaraş'ta Mimari Doku", DEĞİŞİMİN SİMGELENDİĞİ KENT : KAHRAMANMARAŞ, İstanbul, 1997, s. 83'te

KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 371 Doğu-batı istikametinde meyilli bir arazi üzerine kurulan yapı, ahşap tavanlı olup, 22.00 x 40.90 m. boyutlarında, kıble yönüne göre yatay dikdörtgen şekillidir (Çizim : 1). Ayrıca caminin kuzeyinde 5.30 x 40.90 m. ebatlarında bir son cemaat yeri ile içerisinde tek şerefeli bir minarenin bulunduğu 25.00 x 26.00 m. ölçülerinde bir avlu 43 mevcuttur (Resim : 2,4-7). Son cemaat yeri, doğu köşede duvar payesine, batı köşede "L" biçimli, ortada ise altı taş payeye dayanan yedi kemer gözlü olup, batıda sivri kemerli bir açıklığa, doğuda da iki pencereye sahiptir. Kemerlerinin arası camekanla kapatılan son cemaat yerinin batı tarafında müezzin mahfiline götüren merdiven, doğu tarafında cami görevlileri için sonradan yapılan iki katlı oda yer almaktadır (Resim : 3). İç mekana giriş, eksenden doğuya kaydırılmış ve Beylikler devri özelliği olarak dar ve uzun yapılmış taç kapıdan sağlanmaktadır. Silmelerle kuşatılan taç kapı, çan tipi başlıklı ve kum saati kaideli ve silindirik gövdeli sütuncelerle sınırlandırılmıştır. Üst kısmı palmet motifiyle taçlanan kavsarası, karşıdan üçgen şeklinde olup, altı sıra mukarnastan oluşur. Basık kapı kemeri iki renkli mermerden geçmeli olarak düzenlenmiştir (Resim : 8-9). Celi sülüs hatlı madalyonlar, kartuşlar ve geometrik motifli panolarla süslenen taç kapının iki yanında, mukarnas kavsaralı birer mihrabiye mevcuttur (Resim : 10). Harim, doğu-batı yönünde uzanan enine düzenlenmiş 19.30 x 38.50 m. ölçülerinde hafif çarpık bir plan sergilemektedir. Gelişmiş bir iç mekan düzenlemesi gösteren camide ikişer payeli, üçer kemerli yedi nefli bir plan şeması oluşturulmuştur. Nefler kıble duvarına dikey olarak uzanmaktadır 44 ve genişlikleri 3.90-4.70 m. arasında değişmektedir. Payeler dikdörtgen şekilli olup, ahşap tavanı destekleyen sivri kemerleri taşımaktadır (Resim : 11). Bu plan düzeni ile hem Emevi ve Abbasiler devirlerindeki 45 camilerle (670 M. tarihli Kayrevan Şeydi Ukba Camii-Çizim : 2), hem de Anadolu Selçuklu yapılarından biri olan Sivas Ulu Camii (XII. Yüzyılın Sonlan) (Çizim : 3) ile benzeşmektedir. 46 Harimin doğu tarafına arazinin meylinden faydalanarak, kıbleye doğru hafifçe genişleyen 3.20 x 19.20 m. ölçülerinde bir hacim ilave edilmiştir. Yanlarda duvar payelerine, ortada silindirik gövdeli dört sütuna oturan bu mekanın plan düzeni ve yapı içerisindeki konumu göz önünde tutulduğunda, burasının bir "Bey Mahfili" olabileceği sanılmaktadır. 47 Yapının üst örtüsünde zamanla büyük değişiklikler yapılmıştır. Orijinalde ahşap tavan üzerine düz toprak dam olduğu sanılan örtü, 1945 ve 1986 yıllarındaki onarımlarda bugünkü şeklini almıştır. Mevcut ahşap tavan Barok sanatın etkilerini taşıyan ve kalem işi tekniğinde işlenen bitkisel motiflerle bezenmiştir 48 (Resim : 15). Ayrıca harimin ortasında beş nefi doğu-batı yönünde kesen 5.00 x 22.00 m. ebatlarında, dikdörtgen şekilli bir ışıklık dikkat çekmektedir. Kırma saç çatı ile kapatılan ışıklığın dört kenarında otuz iki pencere açılmıştır (Resim : 16). Bazı yayınlarda son cemaat yerinin cephesindeki üçgen alınlık ile 42 inşa tarihi 1501 olarak ifade edilmiştir. 43 Avlu bugünkü şeklini 1945,1986 ve 1989 yıllarındaki onarımlarda almış olmalıdır. Bkz. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri 44 (Basılmamış Kitap), 2001, s. 10-11. Araştırmalarda caminin planı, altışar payeli iki dizi ile kıble duvarına paralel üç sahınlı olarak tanımlanmaktadır. Bkz. Z.Bayburtluoğlu; "Kahramanmaraş'ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı", VAKIFLAR DERGİSİ, S. X, Ankara, 1973, s. 241; H.Gündoğdu; Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 37; M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 8-33. 45 Emeviler döneminden Kudüs Mescid-i Aksa (VII. Yüzyıl Sonu), Kayrevan Şeydi Ukba Camii (670 M.), Kurtuba Camii (786, 46 848, 961 ve 987 M.) ile Abbasiler devrinden Samarra Camiü'l-Kebir'i (848-852 M.), Ebu Dülef Camii (861-2 M.), Damgan Tarıhane ( 750-786 M.) ve Nayin Camii (960 M. Civarı) kıble duvarına dikey netlerden oluşan bir plan şeması gösterirler. Bkz. S.K.Yetkin; İslam Mimarisi, Ankara, 1965, s. 12-17, 34-39,54-60. Sivas Ulu Camii'nin harim kısmında mihraba dikey uzanan ve birbirlerine sivri kemerlerle bağlanan payelerle on bir nef meydana getirilmiştir. A.Gabriel; Monuments Turcs d'anatolie, II, Paris, 1934, s. 144; H.Gündoğdu; Dulkadırlı Beyliği Mimarisi, Ankara, 1986, s. 88; O.Aslanapa; Anadolu'da İlk Türk Mimarisi, Ankara, 1991, s. 18; M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 215; D. Kuban; Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı, İstanbul, 2002, s. 110. 47 Dulkadirli Alaüddevle Bey'in kardeşi Melik Arslan Bey'üı (1454-66) Ulu Cami'de namaz kılarken öldürüldüğü ve bu sebeple Alaüddevle Bey camiyi yeniden yaptırırken güvenlik açısından bu bölümü Bey Mahfili olarak yaptırdığı tahmin edilmektedir. Bkz. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 12-13. 48 Bunların 1780 yılındaki onarımda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 18.

372 KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU iç mekandaki bu ışıklığın ilk yapıdan olduğu varsayılarak, caminin kiliseden döndürüldüğü ifade edilir. 49 Gerçekten de mevcut yapının dış görünüşünde, üst yapıda bir "T" şekli meydana getirecek şekilde belirleyici bir etkiye sahip olan bu uygulamalar, 1945 yılındaki tamir çalışmaları esnasında gerçekleştirilmiştir. 50 İç mekan beden duvarlarında (tek veya iki kat halinde) ve harimin üzerindeki ışıklıkta açılmış toplam altmış beş pencere ile aydınlatılmaktadır. Duvarlardaki pencerelerin farklı biçim ve boyutları, bunların tamirler sırasında değiştiğini düşündürmektedir. sı Harimin batı ucundaki nefin batı tarafında, malakari tekniğinde farklı renklerle yazı, geometrik ve bitkisel süslemeler içeren iki büyük madalyon yer almaktadır. Ayrıca iç mekanda son zamanlarda gerçekleştirilmiş çok sayıda yazılı madalyon bulunmaktadır. Caminin kıble duvarında, batı uçta sonradan açılan bir kapı ile yedi nefli harimin tam ortasına denk gelecek şekilde yerleştirilmiş mukarnas kav saralı bir alçı mihrap bulunmaktadır. 3.35 x 3.95 m. boyutlarındaki mihrap, genişlikleri farklı iki bordür ve bunların aralarındaki silmelerle üç taraftan kuşatılmıştır. Ana bordürdeki palmet, rumi ve lotuslardan oluşan bir süsleme dikkat çekicidir. Mihrap nişi de yarım altıgen şekilli olup, üç kenarında yarım yuvarlak kesitli ve sivri kemerli küçük nişçiklerle hareketlendirilmiştir. Kavsarada ise beş sıra halinde mukarnas dizilerine yer verilmiştir Resim : 13). Yapının eski minberi günümüze ulaşamamıştır. 52 Mevcut minber, 1899-1900 tarihinde Muhammed Esad tarafından ceviz ağacından sedef kakmalı olarak yaptırılmıştır Resim : 14). Harimin kuzey duvarındaki müezzin mahfili ile batı duvarındaki kadınlar mahfili şu andaki durumlarıyla betondan yapıldıkları için yenilenmiş görünüyorlar (Resim : 12), ancak bunların önceden ahşaptan oldukları sanılmaktadır. 53 Minare son cemaat yerinin batıdan üçüncü kemerinin hizasında, camiden ayrı olarak kesme taştan inşa edilmiştir. Anadolu'da o dönemde etkin olan Selçuklu ve Memluklu ile mahalli birtakım özellikleri bünyesinde barındıran minare, yaklaşık 22 m. yüksekliğe sahiptir. Helezoni şekilli ve taş basamaklı bir merdiven içeten minare, yaklaşık 4 m. yüksekliğe sahip bir kaide üzerinde yükselmektedir (Resim : 17). Minarenin gövdesi, alt kısmı silindirik, üst kısmı da on iki gen kesitli iki bölümden ibarettir. Silindirik gövdenin üst kısmında, bir sıra mukarnas dizisi ile geçme motiflerinden oluşan bir kuşak yer almaktadır. On iki gen gövdenin üst bölümünde ise iki sıra halinde işlenen palmet frizi bulunmaktadır. Ayrıca bu kuşakların altında siyah ve sarımtırak renkteki taşların alternatifli bir şekilde dizilmesiyle meydana getirilen bir süsleme dikkat çekmektedir. Köşeleri sarkıtlı ve içleri unsurlanan bir sıra iri mukarnasla geçilen şerefe, on iki gen planlı olup, ahşaptan kafes şebekelidir. Altında bir rozet ile bir sıratlı tekniğinde mavi-beyaz seramiğin atlamalı olarak yerleştirilmesinden oluşan bir süsleme, üzerinde de iki kademeli bir saç külah bulunan şerefe, bu haliyle ahşap yapılı bir köşk tipini yansıtmaktadır (Resim : 18). Minarenin kaidesi ile gövdesinin silindirik kısmı orijinal, daha üstteki on iki gen gövde ile üzerindeki şerefe sonradan yapılmış olmalıdır. 54 Ayrıca Alaüddevle Bey'in caminin kuzey tarafına İmaret-i Nebeviye ile Bağdadiye Medresesi'ni, kuzeybatı tarafına Taş Medrese'yi, güney yönüne Seyyid Mazlum Zaviyesi'ni ve şehir merkezine de Vakıf Hanı'nı inşa ettirdiğini belirttiği vakfiyesine göre, odak noktasını Ulu 49 Z.Bayburtluoğlu; "Kahramanmaraş'ta Bir Grup Dulkadiroğlu Yapısı", VAKIFLAR DERGİSİ, S. X, Ankara, 1973, s. 237; D.Gökçedağ; Kahramanmaraş'ta Bir Grup Eser (A.Ü.Fen-Ed.Fa.San.Tar.Böl. Basılmamış Lisans Tezi), Erzurum, 2000, s. 11. 50 M.Özkarcı'nın eserinde yer alan 1935 tarihli resimde zikredilen bu ilavelerin olmadığı açık bir şekilde görülebilmektedir. Bkz. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 298 (Resim: 1). 51 Günümüze ulaşan en sağlam duvar, muhtemelen kıble duvarıdır. Dolayısıyla buradaki alt sıra pencereleri basık kemerli olduğuna göre, pencerelerin eskiden bu şekilde olabileceği varsay ılabilir. 52 Alaüddevle Bey'in abanoz ağacında yaptırdığı eski minberin XVIII. yüzyılın sonlarına doğru meydana gelen bir yangında yandığı sanılmaktadır. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 14. 53 M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 14-15. 54 Malzeme farklılığı bu ilaveyi doğrulamaktadır. Ayrıca bu eklemenin Dulkadiroğullarından İbrahim Bey'in oğlu Hacı Halil Bey tarafından 1848 yılında gerçekleştirildiği sanılmaktadır. Bkz. M.özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 15.

KAHRAMANMARAŞ SEMPOZYUMU 373 Cami'nin oluşturduğu bir külliye yaptırdığı anlaşılmaktadır. 53 Bu yapılar topluluğu aynı zamanda kentin yeni bir çekirdek etrafında oluşmasına katkıda bulunmuştur. 56 Bütün bu bilgiler ışığında Kahramanmaraş Ulu Camii, hiç şüphesiz bir Dulkadirli Beyliği eseridir. Ancak taç kapısındaki kitabesiyle yapı, tarihi kaynakların ifade ettiğine göre Beyliğin dönem dönem Mısır'daki Memluk Devleti'nin egemenliğini tanıdığını gösteren en somut belgedir aynı zamanda. Tıpkı Sivas / Divriği Ulu Camii'nde Mengücek Beyi Ahmet Şah'ın kuzey taç kapıda Anadolu Selçuklu Sultanı Alaeddin Keykubad'ın adını zikrederek onu tanıması gibi. 57 Diğer taraftan başta minare olmak üzere yapıda dikkat çeken renkli taş bezemeler ve minare de bölgenin uzun süre Memluk nüfuz bölgesinde yaşadığını gösteren unsurlardır. 58 55 M. özkarcı; Kahramanmaraş Camileri (Basılmamış Kitap), 2001, s. 8-9. 55 A. Altun; "Kahramanmaraş'ta Mimari Doku", DEĞİŞİMİN SİMGELENDİĞİ KENT: KAHRAMANMARAŞ, İstanbul, 1997, s. 83. 57 O. Aslanapa; Türk Sanatı, İstanbul, 1984, s. 115. 58 Yeni Rehber Ansiklopedisi; "Kahramanmaraş" Maddesi, XI, İstanbul, 1993, s. 37; Büyük Larousse; "Kahramanmaraş" Maddesi, XII, İstanbul, (Tarih Yok), s. 6192; A. Altun; "Kahramanmaraş'ta Mimari Doku", DEĞİŞİMİN SİMGELENDİĞİ KENT: KAHRAMANMARAŞ, İstanbul, 1997, s. 85.