6. ÜNİTE İNSAN VE ÇEVRE. Biyoçeşitlilik İnsan ve Çevre İlişkisi Yıkıcı Doğa Olayları

6. ÜNİTE İNSAN VE ÇEVRE Biyoçeşitlilik İnsan ve Çevre İlişkisi Yıkıcı Doğa Olayları

Neler Öğreneceğiz? bbbiyoçeşitliliğin doğal yaşam için önemini sorgular. bbbiyoçeşitliliği tehdit eden faktörleri, araştırma verilerine dayalı olarak tartışır. bbinsan ve çevre arasındaki etkileşimin önemini ifade eder. bbyakın çevresindeki veya ülkemizdeki bir çevre sorununun çözümüne ilişkin öneriler sunar. bbinsan faaliyetleri sonucunda gelecekte oluşabilecek çevre sorunlarına yönelik çıkarımda bulunur. bbinsan çevre etkileşiminde yarar ve zarar durumlarını örnekler üzerinde tartışır. bbdoğal süreçlerin neden olduğu yıkıcı doğa olaylarını açıklar. bbyıkıcı doğa olaylarından korunma yollarını ifade eder. bbbu ünitede dostluk, özdenetim, sevgi, saygı, sorumluluk, yardımseverlik, vatanseverlik değerleri işlenmiştir. Notlar 2

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE İNSAN VE ÇEVRE BİYOÇEŞİTLİLİK Bir bölgedeki tüm canlıların sayı ve çeşitçe zenginliği biyoçeşitlilik olarak adlandırılır. Belli bir bölgede yaşayan tüm canlı türleri (bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikroskobik can lılar), farklı yaşam alanlarına sahip olup, o bölgenin biyolojik çeşitliliğini oluşturur. Aşağıdaki resimler ülkemizde yaşayan canlı türlerinden birkaçıdır ve bu canlılar ülkemizin biyoçeşitliliğini oluşturur. Van kedisi Akbaş Ankara kedisi Türk Tazısı Kangal Köpeği Denizli Horozu Ankara Tavşanı Ankara Keçisi Datça Hurması Sığla Ağacı Kazdağı Göknarı Ters Lale 3

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Aşağıdaki resimlerde ülkemizde yetişen bazı bitki türleri gösterilmiştir. Taflan Yonca Ahlat Çitlenbik İğde Gölevez Acur Hünnap Alıç Mürdümük MERAK EDİYORUM Türkiye'de 9.000 den fazla bitki, 413 kuş, 93 sürüngen, 500 e yakın balık, 70 000 civarında böcek türünün yaşadığı bilinmektedir. Avrupa kıtasında bulunan 12 000 bitki türünün yaklaşık %30 u sadece ülkemizde yaşamaktadır. Biyoçeşitliliğin Önemi Biyoçeşitliliğin insanlara tarım, ilaç, turizm ve sanayi gibi farklı alanlarda faydaları bulunur. İnsanların yeterli ve dengeli beslenebilmeleri için bitki çeşitliliği önemlidir. Dünyadaki insanların beslenmelerinin önemli bir kısmını tahıllar (çeltik, buğday ve mısır) oluşturmaktadır. Artan nüfusun gereksinimini karşılamak için mevcut bitkilerin ıslah edilerek verimliliklerinin arttırılması gerekmektedir. 4

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE İlaçların ham maddesinin büyük bir kısmı bitkisel kaynaklıdır. Farklı hastalıklara çare bulmak için pek çok bitki türü incelenmektedir. Bu da biyoçeşitliliğe bağlıdır. Doğaya dayalı turizme eko turizm denir. Günümüzde pek çok turist doğal yaşam alanlarını görmek amacıyla turizm şirketlerine başvurmaktadır. Türkiye, sekiz büyük biyolojik zenginlik merkezlerinden birisidir. Sahip olduğu biyolojik çeşitlilik ile ılıman iklim kuşağının en önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. Türkiye deki biyolojik zenginliğin en önemli nedenleri; Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının kesiştiği yerde bulunmasından kaynaklanan iklim farklılığıdır. Ayrıca deniz, göl, akarsu gibi ortam çeşitliliği de biyolojik çeşitliliğin nedenlerinden biridir. Biyoçeşitliliği tehdit eden faktörler Bir bölgedeki bitki ve hayvan türlerinin yok olması o bölgenin biyoçeşitliliğinin azalmasına sebep olur. Biyoçeşitliliği tehdit eden faktörleri şöyle sıralayabiliriz: ÀÀNüfus artışı ve doğal kaynakların hızlı bir şekilde tahrip edilmesi ÀÀDeprem, erozyon, sel, heyelan gibi doğal afetler ÀÀOrmanların tahrip edilmesi ÀÀTarımsal ilaçların bilinçsiz kullanımı ÀÀKaçak ve bilinçsiz avcılık faaliyetleri ÀÀAşırı otlama ile bitkilerin tahrip edilmesi ÀÀHava, su, toprak ve nükleer kirlilik Doğal afetler ve insan kaynaklı sebeplerden dolayı ülkemizde ve Dünya'da nesli tükenen ya da tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bitki ve hayvan türleri vardır. 5

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Dünya da Nesli Tükenmiş Canlılar Bir zamanlar yeryüzünde yaşamış ama günümüzde artık yaşamayan canlılar şunlardır: Moa Kuşu Mamut Pirene yaban keçisi Dinozor Tasmanya kaplanı Çizgili sırtlan Ülkemizde Nesli Tükenmiş Canlılar Bir zamanlar ülkemizde yaşamış fakat artık nesli tükenmiş olan canlılar şunlardır: Asya fili Kafkas bizonu Kunduz Anadolu leoparı Orman horozu 6 Aslan Yılanboyun

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE Ülkemizde Nesli Tükenme Tehlikesiyle Karşı Karşıya Olan Canlılar Aşağıdaki canlılar ülkemizde yaşayan fakat nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan tür lerdir. Bu canlılar koruma altına alınmıştır. Akdeniz foku Bozayı Vaşak Alageyik Deniz kaplumbağası Ankara keçisi Kelaynak Dağ ceylanı Orkide, kardelen, ters lale ve göl soğanı nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bit ki türlerindendir. Orkide Kardelen Ters lale Göl soğanı Bu türlerin yanı sıra beyaz çiçekli çakal nergisi, çan çiçeği, çöven, İstanbul nazendesi, Kara deniz salkımı, Kilyos peygamber çiçeği, Konya gaşağı, sevgi çiçeği, yabani siklamen ve yonca ülkemizde koruma altına alınan türlerdendir. 7

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Biyolojik çeşitliliğin korunması için yapılabilecekler ÀÀOrganik tarım tercih edilmelidir. ÀÀAşırı otlatmadan kaçınılmalıdır. ÀÀAvlanmanın kontrollü bir şekilde yapılması sağlanmalıdır. ÀÀİnsanlar doğal yaşam konusunda bilgilendirilmelidir. ÀÀOrmanlar tahrip edilmemelidir. ÀÀTarım ilaçlarının ve deterjanların kullanımı konusunda insanlar bilinçlendirilmelidir. ÀÀDoğal alanların korunması sağlanmalıdır. Doğal alanların korunması ile türlerin, toplulukların ve ekosistemlerin korunması sağlanır. Çünkü canlıların hayatı, yaşadıkları ortamlara bağlıdır. Bu yüzden dünyanın birçok ülkesinde doğal alanlar koruma altına alınmıştır. Doğal alanlar sadece bulundukları bölge için değil, bütün dünyanın geleceği açısından da çok önemlidir. ÖRNEK Biyolojik çeşitliliğin korunması için; I. Organik tarımın tercih edilmesi gerekir. II. Aşırı otlatmadan kaçınılması gerekir. III. Doğal alanların korunması gerekir. ifadelerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III Biyolojik çeşitliliğin korunması için, Organik tarımın tercih edilmesi Aşırı otlatmadan kaçınılması Avlanmanın kontrollü bir şekilde yapılması İnsanların doğal yaşam konusunda bilgilendirilmesi Doğal alanların korunması gereklidir. Yanıt: D 8

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM Aşağıda verilen ifadelerin başındaki boşluğa doğru ise D, yanlış ise Y yazınız. ( D ) Ekosistem canlı ve cansız varlıkların karşılıklı etkileşimi ile oluşan sistemdir. ( Y ) Biyoçeşitliliğin fazla olması turizm sektörünü olumsuz etkiler. ( Y ) Akdeniz foku ve bozayı ülkemizde nesli tamamen yok olmuş canlılardır. ( D ) Biyolojik çeşitlilik tarım ve ilaç sektörü için önemlidir. ( D ) Bir bölgedeki bitki örtüsündeki artış diğer tüm canlıları etkiler. ( Y ) Orkide ve kardelen ülkemizde nesli tükenmiş bitkilerdir. ( D ) Doğal afetler biyoçeşitliliği tehdit eden faktörlerdendir. ( D ) Tarımsal ilaçların bilinçsiz kullanımı biyoçeşitliliği olumsuz etkiler. ( D ) Moa ve mamut dünyada nesli tükenmiş canlılardır. ( Y ) Doğa koruma çalışmalarının yaygınlaşması biyoçeşitliliği azaltan faktörlerdendir. ( D ) Canlıların birbirini tüketmelerine göre sıralanmaları ile oluşan zincire besin zinciri denir. ( D ) Doğal yaşamın bozulması gelecekte besin sıkıntısı yaşanmasına, soluyacak temiz hava bulunmamasına neden olacaktır. ( D ) Biyoçeşitliliğin azalması bazen doğal sebeplerden kaynaklanırken bazen de insanların davranış ve uygulamalarından kaynaklanır. ( D ) Biyoçeşitlilik ekosistemlerdeki yaşamı dengede tutar. ( D ) Nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan türler koruma altına alınmalıdır. 9

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK KARMA SORULAR 5. sınıf öğrencisi Berke fen bilimleri dersi için biyolojik çeşitliliğin korunması konusunda çeşitli pankartlar hazırlamıştır. Dünyada nesli tükenen canlılara örnekler veriniz. Moa Mamut Kardelen Dinozor Kelaynak Bozayı Alageyik Yonca İğde Ahlat Acur Anadolu leoparı Aslan Asya fili Kunduz Aşağıdakilerden hangisi birinin başlığı olamaz? bu pankartlardan A) Ülkemizde nesli tükenmiş olan canlılar B) Dünyada nesli tükenmiş canlılar C) Ülkemizin biyolojik çeşitliliğine örnekler D) Ülkemizde nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlılar 10

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE SIRA SENDE 1. Ekosistemlerdeki biyolojik çeşitliliği korumak için aşağıdaki davranışlardan yapılması gerekenlerin karşısındaki kutucuğa işareti koyunuz. Organik tarımı yaygınlaştırmak Ormanlık alanlara fabrika kurmak Bilinçsiz otlatmadan kaçınılması Fabrika atıklarını deniz ve göllere dökmek Tarımda kimyasal ilaçların kullanılması Doğal alanların korunması Avlanmanın bilinçli bir şekilde yapılması Nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan türleri koruma altına almak 2. Aşağıdaki canlıların türüne (ülkemizde nesli tükenmiş / nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya) karar verip numarasını ilgili kutunun içine yazınız. 1. Kunduz 2. Deniz kaplumbağası 3. Kardelen 4. Bozayı 5. Göl soğanı 6. Yılanboyun 7. Aslan 8. Akdeniz foku Nesli tükenmiş canlılar 1, 6, 7 Nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlılar 2, 3, 4, 5, 8 11

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK İNSAN VE ÇEVRE İLİŞKİSİ Çevre, tüm canlı ve cansız varlıkların denge içerisinde bulundukları ortamdır. Tüm canlılarla birlikte aynı çevreyi paylaşan insanoğlunun yaptığı faaliyetler, doğadaki yaşamı tehdit etmektedir. Bu faaliyetler sonucunda çevre sorunları ortaya çıkar. Hava, su, toprak, ses, ışık kirliliği ve nükleer kirlilik başlıca çevre sorunlarıdır. Hava Kirliliği Çevre sorunlarından en önemlilerinden biri olan hava kirliliği, canlılara zarar veren toz, duman ve gazların atmosfere karışmasıdır. Atmosfer, içine karışan zararlı gazları eriterek etkisiz hâle getirmesine rağmen, artan nüfusla birlikte atmosfere salınan karbon monoksit gazındaki artış atmosferin kirlenmesine, insanlarda solunum yolu hastalıklarına ve özellikle kalıcı akciğer hastalıklarına neden olmaktadır. Günümüzde hava kirliliği asit yağmurları, sera etkisi ve ozon tabakasının delinmesi gibi sonuçlar doğrurur. Hava kirliliğine neden olan faktörler şöyle sıralanabilir: Araçlardan çıkan egzoz gazları Fabrika bacalarından çıkan dumanlar Deodorant ve spreyler Fosil yakıtların kullanımı 12

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE Sera Etkisi Güneşten gelen ışınların, bir bölümü atmosferi geçerek yeryüzüne ulaşır. Bu ışınların birçoğu atmosferde bulunan sera gazları (özellikle karbondioksit gazı) tarafından tutulur ve dünyanın ısınmasına sebep olurlar. Bu olayın sonucunda küresel ısınma gerçekleşir. Küresel ısınma buzulların erimesine ve okyanusların yükselmesine neden olur. Küresel ısınma; buzulların erimesine neden olup burada yaşayan canlıların yaşamlarını tehlikeye sokmaktadır. İnsan nüfusundaki hızlı artış, teknolojik gelişmeler, fosil yakıtlarının kullanımı, ormanlık alanlardaki azalma, atmosferdeki karbondioksit oranının hızla artışına neden olmaktadır. Bu da beraberinde sera etkisini getirir. Asit yağmurları Asit yağmurları, fosil yakıtların kullanılması sonucu oluşan gazların doğal su döngüsüne karışmasıyla oluşur. Kömür ve petrol gibi fosil yakıtların yakılması sonucu atmosferde kükürt ve azot içeren gazlar birikir. Bu gazlar havadaki su buharıyla birleşerek asit damlalarını oluşturur ve bu damlalar yağışlarla birlikte yeryüzüne iner. Fosil yakıtların kullanılması sonucu oluşan azot ve kükürt içeren gazlar atmosfere verilir. Bu gazlar su buharıyla birleşerek asit yağmurunu oluşturur. Asit yağmurları suda ve karada yaşayan tüm canlılara zarar verir. 13

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Asit yağmurları, çevreye ve tüm canlılara zarar verir, ancak bundan en çok etkilenen orman ve su ekosistemleridir. Toprağa ve suya düşen asit yağmurları, buradaki doğal dengeyi bozar ve canlılara zarar verir. Burada yaşayan canlıların zarar görmesi besin zinciri yoluyla insanları da etkiler. Ayrıca asit yağmurları tarihi eserlere ve binalara da zarar verir. Ozon tabakasının incelmesi Hava kirliliğine neden olan bazı gazlar ozon tabakasını incelt mekte, bunun sonucunda çevre ve insan sağlığı olumsuz etkilenmektedir. Ozon yoğunluğunun ultraviole ışınlarını tutma görevini yapamayacak kadar azalması, ozon tabakasının delinmesi olarak adlandırılmaktadır. Ozon tabakasının incelmesi sonucunda; radyasyon artmakta ve insanların bağışıklık sistemleri zarar görmekte, görme bozukluğu ve deri kanseri oluşmaktadır. Ozon tabakasının incelmesine sebep olan maddelerin başında plastik köpükler, spreyler ve yangın söndürücüler gelmektedir. Ozon tabakasının incelmesi sonucu dünyaya ulaşan UV ışınları ve radyasyon, en basit tek hücreli canlılardan, bitkilere, böceklere, balıklara, kuşlara ve memeli hayvanlara kadar bütün canlılar üzerinde zararlı etkilere sahiptir. Bitkilerin birçoğu ışınların yakıcı etkilerine karşı duyarlıdır, bu ışınlar hayvanlarda ise kansere neden olmaktadır. Ayrıca UV ışınlara maruz kalmak plastik gibi bazı endüstriyel malzemelere de zarar verebilir. Hava kirliliğini önlemek için şu tedbirler alınabilir. Fosil yakıtlar yerine yenilenebilir enerji kaynakları kullanılabilir. Karayolu taşımacılığı yerine demiryolu ve deniz taşımacılığına ağırlık verilebilir. Yeşil alanlar artırılıp, orman yangınları önlenebilir. 14 Fabrika ve ev bacalarına filtre takılabilir.

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE Su Kirliliği Yeryüzünde her geçen gün içme ve kullanma suyunun miktarı azalmaktadır. Oysaki yeryüzünde su, hep bir döngü içindedir; yok olması mümkün değildir. Kullanılabilir suların, azalmasının tek nedeni su kirliliğidir. Ev, fabrika atık sularının, petrol atıklarının, kimyasal gübreler ve nükleer atıkların nehirlere, göllere, denizlere, yer altı sularına karışması su kirliliğine neden olmaktadır. Bu kirlilik yüzünden denizlerde, nehirlerde, göllerde yaşayan canlıların nesli tükenmektedir. Tifo, kolera gibi hastalıklar artmaktadır. Su kirliliğini önlemek için atık suların arıtma tesislerine gitmesi ve tekrar kullanılabilir hâle dönüştürülmesi gerekmektedir. Toprak Kirliliği Toprağa bırakılan zararlı ve atık maddelerle toprağın özelliklerinin bozulmasına toprak kirliliği denir. Toprak kirliliği nedeniyle bitkiler yetişemez ve toprakta yaşayan canlılar yaşayamaz duruma gelir. Topraktan bitkilere geçen zararlı maddeler besin zinciriyle, bitkiyi tüketen canlılara zarar verir. Mikroplu atıklar yüzünden bulaşıcı hastalıklar yayılır. Toprak kirliliğini önlemek için yapılabilecekler şöyle sıralanabilir: 1. Yapay gübre ve tarım ilaçlarının kullanımına dikkat etmeliyiz. 2. Ev ve sanayi atıklarını toprağa karıştırmamalıyız. 3. Verimli tarım alanlarına yerleşim ve sanayi kuruluşları kurmamalıyız. 4. Erozyonun oluşmaması için ağaç dikmeli yeşil alanları artırmalıyız. 5. Atık kâğıt, plastik, cam ve pilleri geri dönüşümde değerlendirmeliyiz. Nükleer Kirlilik Nükleer enerji santralleri, nükleer silah üreten fabrikalar, radyoaktif madde artıkları nükleer kirliliğe neden olan başlıca kaynaklardır. Nükleer enerji santrallerinden yayılan radyasyon su, toprak ve havaya geçer. Radyasyon besin zinciri yoluyla bitkilere, hayvanlara ve insanlara kadar ulaşır. Bunun sonucunda canlıların bağışıklık sistemi zarar görür, insan vücudunda kanserli hücrelerin oluşumu ve yayılımı gözlenir, genetik yapılarında kalıcı bozukluklar oluşur. 15

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK ÀÀGeçici kirlenme: Ayrıştırıcı canlılar tarafından veya kendiliğinden zararsız hâle dönüşebilen maddelerin oluşturduğu kirliliktir. Hayvanların besin artıkları, dışkıları, ölüleri, bitki kalıntıları gibi kolayca ve kısa zamanda yok olan maddelerin meydana getirdiği kirliliğe geçici kirlenme denir. ÀÀKalıcı kirlenme: Ayrıştırıcı canlılar tarafından veya kendiliğinden yok olmayan ya da yok olmaları çok uzun zaman alan maddelerin oluşturduğu kirliliğe kalıcı kirlenme denir. Plastik, deterjan, tarım ilaçları, böcek öldürücüler (DDT gibi), radyasyon, fabrika atıkları ve piller kalıcı kirliliğe neden olan bazı maddelerdir. İnsan faaliyetlerinin çevre üzerindeki olumsuz etkileri İnsanlar kendi ihtiyaçlarını karşılamak için çevreden faydalandıkları gibi çevre sorunlarına da neden olmaktadırlar. Doğal çevrenin tahrip edilerek barınma, fabrika ve tarım arazilerinin oluşturulması çevreye zarar vermektedir. Örneğin tarım arazisi açmak amacıyla orman alanlarının yok edilmesi çevre için önemli bir sorundur. Dünyanın akciğeri olarak kabul edilen Amazon Ormanları'nın önemli bir kısmı bu sebeple kaybedilmektedir. Örneğin ısınma ihtiyacımızı karşılamak için kömür kullanmamız hava kirliliğine sebep olur. Kömür yerine yenilenebilir enerji kaynakları kullanılmalıdır. Yaşam kaynağımız olan su, günlük yaşantımızda temizlik alanında da kullanılır. Fakat kullanılan suların, kanalizasyonların su kaynaklarına karıştırılması su kirliliğine sebep olmaktadır. Hayatımızı kolaylaştıran deniz yolu taşımacılığı yapılırken gemi ve tekne gibi araçların atık ve yakıtlarının suya karışması da su kirliliğine sebep olur. ÖRNEK İnsan faaliyetleri sonucu oluşan çevre sorunlarını yazınız. Hava kirliliği, su kirliliği, toprak kirliliği 16

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM a. Kirlilik çeşitlerinin nedenleri ve alınması gereken önlemlerden bir tanesini yazınız. Toprak Kirliliği Su Kirliliği Hava Kirliliği Nedenleri: Nedenleri: Nedenleri: Kimyasal ilaç kullanımı ve pil, plastik gibi yok olmayan maddelerin toprağa karışması Atık suların deniz ve göllere karıştırılması Fabrika bacalarından çıkan gazlar Alınacak Önlemler: Alınacak Önlemler: Alınacak Önlemler: Doğal gübre kullanımı, atıkların çöpe atılması Atık suların arıtılarak dışarı salınması Bacalara filtre takılması b. Orman yangınlarının insan kaynaklı nedenlerini yazınız.... Söndürülmeyen kamp ve piknik ateşleri, kırık cam parçalarının ormanlık alanlara atılması......... c. Ormanların yok olması canlıları nasıl etkilemektedir? Yazınız.... Canlıların yaşam alanını yok ederek nesillerini tehlikeye sokar. Besin zincirini olumsuz etkiler. Oksijen... üretimi azalır ve hava kirliliği artar....... 17

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK YIKICI DOĞA OLAYLARI Doğada çok kısa zamanda meydana gelen, insanlara zarar veren, can ve mal kaybına neden olan olaylara yıkıcı doğa olayları veya doğal afetler denir. Deprem, heyelan, yanardağ patlamaları, sel, çığ ve kasırga yıkıcı doğa olaylarına örnektir. Deprem Yer kabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak oluşan titreşimlerin dalgalar hâlinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yeryüzünü sarsması olayına deprem denir. Deprem sonrasında can ve mal kayıplarının yaşanmasının en önemli nedenlerinden biri kişilerin sarsıntı sırasında ne yapmaları gerektiğini bilmemeleri veya öncesinde tedbir almamalarıdır. Depren Öncesi Yapılması Gerekenler: ÀÀBinalar depreme dayanıklı olacak şekilde inşa edilmelidir. ÀÀDeprem çantası hazırlanmalıdır. Çanta içerisinde bulunması gerekenler: Mevsime uygun giysiler Pilli radyo, el feneri ve yedek piller 2 gün yetecek su Enerji verici gıdalar (bisküvi, konserve, ton balığı vs.) Önemli evrakların fotokopileri (Kimlik, tapu, hesap cüzdanı, pasaport vb.) Düzenli kullanılan ilaçların yedekleri İlkyardım çantası Düdük, çakı Acil telefonlar 18

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE ÀÀAile afet planı yapılmalıdır. Deprem anında ve sonrasında yakınlarımıza nasıl ulaşacağımız planlanmalıdır. ÀÀDüştüğü zaman insana zarar verebilecek mobilyalar (dolap, ayna, kitaplık, vitrin vb.) duvara sabitlenmelidir. ÀÀAğır ve büyük eşyalar, kırılması kolay nesneler alt raflara yerleştirilmelidir. ÀÀElektrik ve doğal gaz sistemlerinin periyodik bakımı yaptırılmalıdır. ÀÀGece yatarken odaların kapıları kapatılmamalıdır. Deprem sırasında Yapılması Gerekenler: a. Deprem sırasında evdeyseniz: ÀÀSakin olmalı, kesinlikle telaş yapılmamalıdır. ÀÀDeprem sırasında evden dışarı çıkmaya çalışılmamalıdır. ÀÀEvdeki yanan ocak ve vanalar kapatılmalıdır. ÀÀEtraftaki sağlam koltuk, yatak, çamaşır makinesi gibi eşyaların yanına çömelip, baş iki elin arasına alınarak sarsıntı durana kadar durulmalıdır. b. Deprem sırasında dışardaysanız: ÀÀSakin olunmalıdır. ÀÀBinalardan, sokak lambalarından ve elektrik tellerinden uzak durulmalı, kapalı yerlere girilmemelidir. ÀÀAraç kullanıyor iseniz ve bulunulan yer güvenli ise durulmalı ve araç içinde kalınmalıdır. ÀÀKöprüler, üst geçitler ve tünellerden uzak durulmalıdır. c. Deprem sırasında okuldaysanız: ÀÀSakin olunmalıdır. ÀÀSıra yanına çöküp, baş iki elin arasına alınıp korunmalıdır. ÀÀDeprem sona erince öğretmen gözetiminde, panik yapılmadan daha önceden söylenen sıraya uyarak okul bahçesine çıkılmalıdır. 19

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Heyelan Toprağın üst kısmının yağmur ve sel sularının etkisiyle büyük kütleler hâlinde yer değiştirmesine heyelan ya da toprak kayması denir. Heyelanı Etkileyen Faktörler ÀÀEğimin fazla olması ÀÀDeprem, sel gibi doğal afetler ÀÀYer çekimi Heyelandan Korunma Yöntemleri ÀÀEğimli arazilerde bitki örtüsü korunmalıdır. ÀÀYamaçlar ve dağlık alanlar yerleşim yeri olarak tercih edilmemelidir. ÀÀHeyelan riskinin yüksek olduğu yerlerde yamaçtaki kaymayı durdurabilecek istinat duvarı yapılmalıdır. ÀÀYamaçlarda su kanalları açılmalıdır. ÀÀYol ve kazı çalışmaları yapılırken dikkatli olunmalıdır. Yanardağ Patlamaları Dünya nın iç tabakalarında bulunan yüksek sıcaklıkta, erimiş hâldeki kayaların (magma) yer kabuğunun çatlaklarından geçip püskürerek dışarı çıkması olayına yanardağ patlaması denir. Yanardağların püskürme sırasında yeryüzüne çıkardıkları magmaya lav denir. Yanardağ Patlamalarına Karşı Alınması Gereken Önlemler ÀÀYanardağlara yakın bölgelerde yerleşim alanları oluşturulmamalıdır. ÀÀBu alanların yakınında bulunmamalıdır. Yanardağlar sönebilir fakat sönmüş yanardağlar daha sonraki zamanlarda yine aktif hâle gelebilir. 20

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 6.ÜNİTE Sel Bir bölgedeki toprağın tamamen veya kısmen su altında kalmasına sebep olan büyük ve düzensiz su akıntılarına sel denir. Sel Felaketinden Korunmak İçin Alınacak Önlemler: ÀÀDoğal bitki örtüsü korunmalı, ağaçlandırma yapılmalıdır. ÀÀSuyun hızını kesmek için yamaçlarda teraslama yapılmalı, akarsu yataklarına setler kurulmalıdır. ÀÀYerleşim yerleri akarsu ve dere yataklarına yapılmamalıdır. Kasırga Kasırga su üzerindeki sıcak ve nemli havanın yükselmesiyle başlayan yıkıcı tropik fırtınalardan biridir. Fırtınanın kasırga sayılması için rüzgârın hızının saatte 120 km'ye ulaşması gerekir. Kasırgayla birlikte denizlerde dev dalgalar oluşup kıyı bölgeler sular altında kalır. Bu da ciddi can ve mal kaybına sebep olabilir. Okyanuslarda başlayan kasırgalar karalara ulaşabilir, hortumlara sebep olabilir. ÖRNEK Yıkıcı doğa olaylarını açıklayarak dört tane örnek veriniz. Doğada çok kısa sürede meydana gelen, insanlara zarar veren, can ve mal kaybına neden olan olaylardır. Deprem, heyelan, sel, kasırga yıkıcı doğa olaylarına örnektir. 21

6.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BİRLİKTE ÇÖZELİM Deprem sırasında evde, dışarıda veya okuldaysanız bulunmanız gereken güvenli yerleri yazınız. Evde Koltuk, yatak, çamaşır makinesi gibi eşyaların yanı Dışarıda Binalardan, sokak lambalarından ve elektrik tellerinden uzak, açık alanlar Okulda Sıra yanları 22

7. ÜNİTE ELEKTRİK DEVRE ELEMANLARI Devre Elemanlarının Sembollerle Gösterimi ve Devre Şemaları Basit Bir Elektrik Devresinde Lamba Parlaklığını Etkileyen Değişkenler

Neler Öğreneceğiz? bbbir elektrik devresindeki elemanları sembolleriyle görterir. bbçizdiği elektrik devresinin şemasını kurar. bbbir elektrik devresindeki ampul parlaklığını etkileyen değişkenlerin neler olduğunu tahmin ederek tahminlerini test eder. bbbu ünitede özdenetim ve sabır değerleri işlenmiştir. Notlar 24

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE ELEKTRİK DEVRE ELEMANLARI DEVRE ELEMANLARININ SEMBOLLERLE GÖSTERİMİ VE DEVRE ŞEMALARI Geçmişten günümüze teknolojinin gelişmesiyle farklı çeşitlerde devre elemanları üretilmiştir. Günümüzde çok farklı çeşitlerde ampul, pil, anahtar ve kablolara rastlamak mümkündür. Karmaşık elektrik devrelerinin çizimleri oldukça zordur. Bu nedenle devre elemanları sembollerle gösterilir. Bütün ülkelerde bu semboller aynı şekilde kullanılır ve aynı anlamı ifade eder. Aşağıda basit bir elektrik devresi üzerinde devre elemanları ve sembolleri gösterilmiştir. Sembolü Ampul Sembolü Bağlantı Kablosu Pil Sembolü Anahtar MERAK EDİYORUM Thomas Alva Edison, ampulü icat etme Sembolü (Açık Anahtar) aşamasında 1999 kez deney yapmış fakat sonuca ulaşamamıştır. Pes etmeyen Edison 2000. deneyinde ampulü yapabilmiştir. (Kapalı Anahtar) DİKKAT Devre elemanlarının sembollerle gösterimi elektronik aletlerin tamirlerinde kolaylık sağlamaktadır. 25

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Hatalı Devreleri Çalıştıralım Kurmuş olduğumuz bir elektrik devresi çalışmıyorsa bunun birkaç nedeni olabilir. Devrenin çalışmasının sağlanması için oluşabilecek sorunlar tek tek değerlendirilip kontrol edilmelidir. Bir elektrik devresinin çalışmama nedenleri şunlardır: Bağlantı kablosunun herhangi bir noktasında kopukluk olabilir. Anahtar açık konumda olabilir. Kullandığımız pil bitmiş veya bozuk olabilir. Kullandığımız pil, ampul ile uyumsuz olabilir. Ampulde bozukluk olabilir. Piller devreye ters bağlanmış olabilir. Devreye enerji kaynağı bağlanmamış olabilir. DİKKAT Evlerimizde kullandığımız elektrik düğmeleri devrede anahtar görevini görür. ÖRNEK: Hatalı Devre Neden Çalışmıyor? DİKKAT Piller devreye ters bağlandığı için ampul ışık vermez. Piller şeklinde sıralanırsa ampul ışık verir. Bağlantı kablosunda kopukluk olduğu için devre çalışmaz. Kablodaki kopukluk giderildiğinde ampul ışık verir. Devreye enerji kaynağı bağlanmadığı için çalışmaz. Devreye enerji kaynağı (pil) bağlandığında ampul ışık verir. 26 Bir elektrik devresinde pillerin yerleştirildiği pil yataklarının ve ampulün takılı olduğu duyun sembolik olarak gösterimi yoktur. Basit bir elektrik devresinin çalışabilmesi için duya ve pil yatağına ihtiyacı yoktur.

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE BİRLİKTE ÇÖZELİM 1. Tabloda devre elemanlarının görseli, ismi ve sembolü verilmiştir. Boş bırakılan yerleri doğru şekilde doldurunuz. Görseli İsmi Sembolü Ampul Pil Bağlantı kablosu Anahtar 2. Aşağıdaki basit elektrik devresinin sembolik gösterimini yanda verilen boşluğa çiziniz. 27

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK 3. Aşağıda bazı elektrik devrelerinin şekilleri ve bunlara ait devre şemaları verilmiştir. Verilen devreler ile şemaları eşleştiriniz. 1 A 2 B 3 C 4 D 5 E 1 2 3 4 5 B E A C D 28

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE 4. Aşağıdaki elektrik devrelerinin çalışıp çalışmayacağını belirleyiniz. Çalışmaz kutusunu işaretlediğiniz devrelerin çalışmama nedenini yanlarına yazınız.......... Devrede pil yok... Çalışır Çalışmaz Çalışır Çalışmaz... Bağlantı kablosu... Anahtar açık... kopuk... Çalışır Çalışmaz Çalışır Çalışmaz...... Piller ters bağ...... lanmış Çalışır Çalışmaz Çalışır Çalışmaz... Lamba yok......... Çalışır Çalışmaz Çalışır Çalışmaz 29

BİLFEN YAYINCILIK 7.ÜNİTE KARMA SORULAR 1. Ampullerin ışık vermesi için neler yapılmalıdır? 1. Devredeki anahtar kapatılmalıdır. Yukarıdaki devre şemasını inceleyerek yorum yapan öğrencilerden hangisi yanılmıştır? A) Ayşe: Ampuller ışık vermez. B) Yıldız: Devrede üç tane enerji kaynağı vardır. C) Ahmet: Devrede iki pil ve üç ampul vardır. D) Hüseyin: Devre tamamlanmamıştır. 2. Diğer seçeneklerde kullanılan devre eleman 2. 3 pil, 2 ampul ve kapalı anahtardan oluşmuş larının kaçar tane olduğunu tabloya yazınız. devre modeli aşağıdaki seçeneklerden hangisidir? A) 3 ampul 3 pil 1 kapalı anahtar C) C) B) A) D) B) 3 ampul 2 pil 1 kapalı anahtar D) 2 ampul 3 pil 1 açık anahtar 30

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE SIRA SENDE 1. Aşağıda bir elektrik devresinin çalışmamasına neden olabilecek durumlar ve çalışmayan bazı elektrik devreleri verilmiştir. Bozuk devreleri nedenleri ile eşleştiriniz. Kabloda kopukluk olduğu için devre çalışmaz. Piller ters bağlandığı için devre çalışmaz. Devreye enerji kaynağı bağlanmadığı için devre çalışmaz. Anahtar açık olduğu için devre çalışmaz. Ampul doğru bağlanmadığı için devre çalışmaz. A B C D E B C A E D 31

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BASİT BİR ELEKTRİK DEVRESİNDE LAMBA PARLAKLIĞINI ETKİLEYEN DEĞİŞKENLER Elektrik günlük hayatımızda önemli bir yere sahiptir. Evde, okulda, bulunduğumuz her ortamda, kullandığımız televizyon, bilgisayar, bulaşık makinesi, radyo, saç kurutma makinesi, buzdolabı gibi birçok eşya elektrik enerjisiyle çalışıp, elektrik devresine sahiptir. Basit bir elektrik devresi: ÀÀElektrik akımı oluşturan pil ÀÀAkım geçişini kontrol eden anahtar ÀÀAkımın iletilmesini sağlayan iletken kablolar ÀÀElektrik enerjisini ışık enerjisine çeviren lambadan oluşur. Lamba Pil Anahtar Bağlantı Kablosu Basit bir elektrik devresinde lambanın parlaklığı lamba sayısı ve pil sayısına bağlı olarak değişir. 32

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE Yapılan tüm araştırmalar bilimsel sonuçlarla ifade edilmelidir. Basit bir elektrik devresinde ampul parlaklığı nasıl değiştirilebilir? Devrelerdeki ampul parlaklığını araştırırken sonuçlarımızı değişken (herhangi bir durumun, birden fazla değer alabilme özelliği) kavramı ile açıklarız. Araştırmada; ÀÀsayısını, değerini istediğimiz gibi değiştirdiğimiz değişkene bağımsız değişken, ÀÀbağımsız değişken etkisiyle gözlenen değişkene bağımlı değişken, ÀÀsayısı, değeri sabit tutulan değişkene kontrol edilen değişken denir. Basit bir elektrik devresinde ampulün parlaklığı, pil sayısı ve ampul sayısına bağlı olarak değişir. Ampul Sayısının Parlaklığa Etkisi Pil sayısı sabit tutulup, ampul sayısı artırılırsa: Pil devreye enerji sağlar. Yukarıda verilen devrelerde pil sayısını sabit tutarak devreye verilen enerjiyi değiştirmemiş oluruz. Tek bir pilden gelen enerji önce bir, sonra iki ampul tarafından kullanılır. Bu durumda ampullerin parlaklığı azalır. Bir elektrik devresinde pil sayısı sabit tutulup ampul sayısı artırılırsa ampullerin parlaklığı azalır. 33

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK Ampul sayısını artırdığımızda görülen değişikliği araştırırken: ÀÀPil sayısı sabit tutulduğu için kontrollü değişken, ÀÀAmpul sayısı, istek doğrultusunda değiştirildiği için bağımsız değişken, ÀÀAmpul parlaklığı, ampul sayısına bağlı olarak değiştiği için bağımlı değişkendir. Pil sayısı sabit tutulup, ampul sayısı azaltılırsa: I. devrede tek bir pilden gelen enerjiyi iki ampul kullanırken, II. devrede bir ampul kullanmaktadır. Bu durumda ampulün parlaklığı artar. DİKKAT Devredeki ampul sayısı fazla olduğunda pilin enerjisi yeterli olmayabilir. Bu durumda ampuller ışık vermez. Pil sayısının parlaklığa etkisi Ampul sayısı sabit tutulup pil sayısı artırılırsa: Bir elektrik devresinde ampul sayısı sabit tutulup pil sayısı artırılırsa devreye sağlanan enerji artacağı için ampullerin parlaklığı artar. Pil sayısını arttırdığımızda görülen değişikliği araştırırken: ÀÀAmpul sayısı, sabit tutulduğu için kontrollü değişken, ÀÀPil sayısı, istek doğrultusunda değiştirildiği için bağımsız değişken, ÀÀAmpul parlaklığı, pil sayısına bağlı olarak değiştiği için bağımlı değişkendir. 34

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE Ampul sayısı sabit tutulup pil sayısı azaltılırsa: Pil sayısı azaltıldığında devreye sağlanan enerji yarıya ineceği için ampulün parlaklığı azalır. DİKKAT Devredeki pil sayısı çok fazla artırılırsa sağlanan enerji ampul için çok olabilir ve ampul patlayabilir. ÖRNEK 1. Basit bir elektrik devresini oluşturan elemanlar nelerdir? Yazınız. Basit bir elektrik devresinin şemasını çiziniz. Lamba Pil Anahtar Bağlantı kablosu Lamba Anahtar Bağlantı kablosu Pil 2. Basit bir elektrik devresinde ampul parlaklığı nelere bağlıdır? Yazınız. Basit bir elektrik devresinde ampul parlaklığı ampul sayısı ve pil sayısına bağlıdır. Devrede; pil sayısı artırılırsa veya ampul sayısı azaltılırsa parlaklık artar. Pil sayısı azaltılır veya ampul sayısı artırılırsa parlaklık azalır. 35

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK BİRLİKTE ÇÖZELİM 1. Basit bir elektrik devresinde ampulün parlaklığı nelere bağlıdır? Ampul Parlaklığını Etkileyen Değişkenler Pil sayısı Yazdığınız değişkenin ampul parlaklığını nasıl değiştirdiğini basit bir elektrik devresi çizerek gösteriniz. Ampul sayısı Yazdığınız değişkenin ampul parlaklığını nasıl değiştirdiğini basit bir elektrik devresi çizerek gösteriniz. Yukarıdaki elektrik devrelerinin değişkenlerini belirleyiniz. Yukarıdaki elektrik devrelerinin değişkenlerini belirleyiniz. Ampulün Parlaklığını Etkileyen Değişkenler Ampulün Parlaklığını Etkileyen Değişkenler Kontrollü Değişken Ampul sayısı Kontrollü Değişken Pil sayısı Bağımsız Değişken Pil sayısı Bağımsız Değişken Ampul sayısı Bağımlı Değişken Ampul parlaklığı Bağımlı Değişken Ampul parlaklığı Seçtiğiniz değişkenin ampul parlaklığını nasıl etkilediğini sonuç cümlesi ile ifade ediniz. Devredeki pil sayısı arttığından ampul parlaklığı artar. Seçtiğiniz değişkenin ampul parlaklığını nasıl etkilediğini sonuç cümlesi ile ifade ediniz. Devredeki pil sayısı sabit tutulup ampul sayısı arttığından ampul parlaklığı azalır. 36

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE 2. Aşağıda verilen devrelerdeki ampullerin parlaklıklarını büyükten küçüğe doğru sıralayınız. 1. K L M N N > M > K > L 2. X Y Z W W > X > Y > Z 3. S E P U E > P > U > S 37

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK KARMA SORULAR 1. 1. Mert in oluşturduğu devrelere göre tabloyu doldurunuz. Kontrollü 1. devre 2. devre Bağımsız Değişken Değişken Pil sayısı Ampul sayısı Bağımlı Değişken Ampul parlaklığı Mert, basit bir elektrik devresinde ampul parlaklığının hangi durumlara göre değiştiğini anlamak için bir deney yapmıştır. (Ampuller ve piller özdeştir.) Buna göre, Mert yaptığı deneyde hangi sonuca ulaşmıştır? A) 1. devredeki ampulün parlaklığı daha azdır. B) Ampul parlaklığında bir değişim olmamıştır. C) Devredeki ampul sayısı artırılırsa ampul parlaklığı azalır. D) Ampul sayısı, ampul parlaklığını değiştirmez. 2. Devrede boş bırakılan yere getireceğiniz ele 2. manı kullanarak devreyi tekrar çiziniz. }? Ampul parlaklığını artırmak için devrede boş bırakılan yere aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir? A) Anahtar B) Kablo C) Ampul D) Pil 38

5. SINIF FEN BİLİMLERİ 7.ÜNİTE SIRA SENDE 1. Aşağıda altı farklı devre verilmiştir. Bu devrelere göre verilen yargıların doğru olanlarını işaretleyiniz. a. 1. devre 2. devre 3. devre Yukarıdaki üç devrede; Pil sayısı, sabit tutulduğu için bağımlı değişkendir. Devrelerde ampul sayısı, istek doğrultusunda artırıldığı için bağımsız değişkendir. Ampul parlaklığı en fazla olan devre 2. devredir. Ampul parlaklığı ampul sayısına göre değiştiği için bağımlı değişkendir. Devrelerde ampul parlaklığı en az olan devre 3. devredir. b. 4. devre 5. devre 6. devre Yukarıdaki üç devrede; Ampul sayısı sabit tutulduğu için kontrollü değişkendir. Devrelerde ampul parlaklığı en az olan 4. devredir. Ampul parlaklığı pil sayısına göre değiştiği için bağımsız değişkendir. Ampul parlaklığı en fazla olan devre 6. devredir. Pil sayısı istek doğrultusunda değiştirildiği için bağımsız değişkendir. 39

7.ÜNİTE BİLFEN YAYINCILIK 2. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri devre ağacındaki uygun kavramlarla tamamlayınız. Elektrik Devresi Pil Anahtar Bağımsız Değişken Ampul Bağımlı Değişken Kontrol Edilen Değişken Ampul Parlaklığı Sigorta Kablo Artı/Eksi Duy 1. Devredeki elemanlar birbirine kablo ile bağlanır. 2. Basit bir elektrik devresinde elektrik enerjisi ışık enerjisine ampul sayesinde dönüşür. 3. Elektrik devresini anahtar açıp kapatır. 4. Kumanda, saat gibi cihazlar pil ile çalışır. 5. Sigorta elektrik devrelerini fazla elektrik akımından koruyan emniyet aracıdır. 6. Güç kaynağının () kutbundan () kutbuna elektrik yüklerinin akımını sağlayan kesintisiz yola elektrik devresi denir. 7. Bir devrede sayısı sabit tutulan değişkene kontrol edilen değişken denir. 8. Bir pilin artı / eksi kutupları vardır. 9. Bir elektrik devresinde sayısını isteğimiz doğrultusunda değiştirdiğimiz değişkene bağımsız değişken denir. 10. Ampulün yerleştirildiği yatağa duy denir. 11. Bir elektrik devresinde ampul sayısı sabit kalıp pil sayısı artırılırsa ampul parlaklığı artar. 12. İki elektrik devresinde pil sayısına göre gözlenen ampul parlaklığı bağımlı değişken dir. 40