\ I I ULUSLARARASI VEYSEL KARtNlVE MANEVi.. K0LT0R MiRASIMIZ SEMPOZVUMU, INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON UWAYS AJ...QARA.Nl AND OUR MORAL CULTURAL HERiTAGE 20-21 Mayts/ May/ y.l.o /2011 Editor Mehmet Bilen - ~evki Efe
Uluslararas Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasumz Sempozyumu T.C. Ba~bakanhk Valaflar Genel Miidiirliigu Bitlis Bolge Miidiirliigu Yaym Koordinatorii M. Sait Sancar Bolge Mtidtir Vek:ili Genel Yaym Yonetmeni Mehmet Kurtoglu Editor Mehmet Bilen- ~evki Efe ISBN: 978-605-4510450 Sertifika No: 17088 Basun Y eri Matser Bas1m Yaym San. Tic. Ltd. $ri. Gersan Sanayi Sitesi 2307 Sokak No: 42 Ergazi I Yenimahalle - ANKARA Tel: 0.312 255 75 15 Adres Ta~ Mah.Jslahiye ~edresesi Hiikiimet Kooagt Arkas1 BiTLiS _Tel: 0.434 226 65 60-226 65 65-226 65 64 Faks: 0.434 226 65 61 Ankara 2012
- Uluslararasi Veysel Karen.i Ve Man.evi Killtiir Mirasimiz Sempozyumu -. ~iv BELGELERiNE GORE GARZAN'IN idari YAPISI (DERZiN VE GiRDiKAN BEYLERi) Ab~ullah Demir 1 Ozet Garzan, ismini Erzen ehir harabesinden alnu tlr. Garzan ve yevresi tarih boyunca biryok istilaya maruz ka1nu tlr. $ah fsmail l512'de Diyarbalar ve yevresini istila ederek bolgede bakimiyetini saglami tlr. c;;aid.tran seferinden sonra Garzan diger ac:hyla Derzin ve Girdikan beyleri 1515'de idris-i Bitlisi vasttastyla istimalet yoluyla Osmanh Devleti'ne iltihak ettiler. Tan.zimat'tan sonra Zirki Beyligi lagvedilerek yerine Diyarbalar'a bagh Garzan kazas1 te kil edildi. Ayru zamanda Derzin ve Girdikan nahiyeye don~t!!flllerek Garzan.kazasma baglandl. Daha sonra Garzan kazast, Diyarbalar' dan almarak Bitlis vilayetinin Siird sancagma baglannu tlr. Cumhuriyet doneminde Garzan.kazas1 lagvedilerek yerine Kurtalan ve Baykan admda iki yeni kaza kurulm.u tur. Anahtar kelimeler: Garzan, Derzin, Girdikan, Zirki, Siird, Bitlis, Kilrdistan, idris-i Bitlisi, Yavuz Sultan Selim. $ah tsmail, Kurtalan ve Baykan. Girt~ Garzan, 2 Bitlis vihiyetinin Siirt sancagma bagh bir kaza olup dogusunda Ba ur nehri, bansmda Kulp, Silvan ve Be iri, gtineyinde Rldvan nahiyesi, kuzeyinde Mutki ve Sason kazalan y~r almaktadrr. 3 $emseddin Sami, Kamusii'l-A 'lam adh eserinde Garzan'm ac:hru bolgede en eski yerle im merkezi olan Erzen ehrinden aldtguu ve halk arasmda galat-1 me hur olarak Garzan diye telaffuz eciildigini ifade etmektedir. 4 Bitlis Vilayet Sal.t)amesi'nde de Garzan'm eski isminin Erzen oldugu, zaman iyerisinde halkm yanh telaffuzu sonucu degi iklige ugrayarak Garzan adlm aldlgun yazmaktadrr. 5 Garzan kaza merkezi Zok adlyla bilinen tarihi mekana kurulmu tur. Garzan'da kale ve ehir harabeleri bulunmak:tadrr. Bunlardan ba.zllan unlardrr: Erzen ehir harabesi, Zok magaralan, Derzin 6 ve Zeriki 7 kaleleri ile Girdikan 8 sancagtdrr. 1 1 Ar~ivci ve ~ttrmac1. 2 Garzan, Arapya bir kelime olup isyan eden daha so ora itaat ve bagllhguu gosterendir. 3 Bitlis Vilayet Salnamesi, tki.nci Baslo. 1314/1316, s. 257. 4 ~emsettin Sami, Kamusii'l-A 'lam, 1stanbul, c. I, 1314, s. 827. 5 Bitlis Vilayet Salnamesi, tki.nci Basla, 1314/1316, s. 257. 6 Derzin: Cumhuriyet doneminde "Adakale" olarak ismi degi~t:irilmi tir. 7 Zeriki: Osmanh ~iv'i kaynaklannda Zaraka, Zerili, Zirkan olarak yer alm.aktadtr. Ayru kelime halk arasmda da Zunkan alarak telaffuz edilmektedir. Biz belgelerde ~ok~a yer alan Zerild lafmu esas alarak teblig metnimizde de ayru kelimeyi slk~a kull~ olduk. 8 Girdikan: Cumhuriyet doneminde "<;evrimtepe" olarak ismi degi~tirilmi~tir. \,- -. -- -307-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - 1 BOA. C. ML. 9827. 2 $emsettin Sami, age, c. IV, 1314, s. 3262. 3 $emsettin Sami, age, c. IV, s. 3262. 4 BOA: DH. fd 2512 5 El-Belazun, Fiituhu '1-Bii/dan, <;:eviren: Mustafa Fayda, K!iltiir Bakanlt~ Yaymlan, Ankara, 2002, s. 251; Afif Erzen, "Erzen" islam Ansiklopedisi, c. IV, M.E.B., 1stanbul, 1993, s. 337; $emsettin Sami, Kamusii'l-A 'lam c. I, s.827.. 6 Nusaybin Anl~mas1'nda ~u ifadeler yer almaktadtr: "Ben on/ara, mallar1, ~ocuklan, kadmlan, ~ehirleri ve degirinenleri i~in eman verdim; ~~~ ~art/a ki on/ar, ftzerelerindeki hakla OdeSinler. Kopriilerimizi tamir etmeleri, yollanm ~a~lranlarlmtza yo/ gostenneleri de onlardan istedigimiz diger ~eylerdir. Allah, me/ekleri ve Miisliimanlar ~ahit o/du" ( El-Belazuri, s. 250). 7 El-Belazun, s. 252. 19. ytizyllm sonlannda Garzan Kazast 138 koyden miite~ekkil bir yerle im merkezidir. Yapt.lan nil.fus sayunlannda toplam niifusu 13.000'dir? 1314 yt.lmda hamlanan Bitlis Vilayet Salnamesi'nde 173 koyiin Garzan'a bagh oldugunu, dolaytstyla bir onceki doneme gore koy saytstnm amguu gonnekteyiz. Garzan'm Ul(te ikisi Miislilman Ki.i.rtlerdir. Geri kalan oiifusun Enneni, Sliryani ve Yezidi unsurlardan olu maktadrr. Merkez kazaya bagh yedi koy bulunmaktadrr. 3 Garzan, dogu ve guneyi birbirine baglayan en onemli merkezlerden biridir. Bitlis Vali vekili ismail HakJo 'nm da arz ettigi gibi, Bitlis ve Garzan yolu, Diyarbalar ve Haleb ticaret yolu guzergahmda, ibracat ve ithalatm en miihim ge9it noktalanndan ~iridir. 4 Bununla birlikte Garzan't degerli lojan en onemli katmanlardan biri de tarihi mekanlann fazlaca yer almastdrr. Mezopotamya bolgesinde yer alan Garzan, Roma, Pers ve sair uygarhklan iyinde banndrran ve biryok medeniyetlerin izini ta tyan koklii bir tarihi geymi e sahiptir. Garzan ve yevresi bir9ok istilaya maruz kalnu ve biryok sava a sahne olmu tur. Garzan, Emevi, Abbasi, Mervani, Selyuklu, Artuklu, Karakoyunlu, Akkoyunlu ile Safev'i hilimiyetine girmi ve biryok mevali devlet hiik:iim silnnti tiir. YaZJm!Zin ba hgmdan da anla t.lacagt iizere astl konumuz XVI. ytizyllda Safevi ve Osmanlt haj9miyetinde Derzin'i ve Girdikan beyleri ve bolgenin idari yapts!ol izah etmeye yalt~acagtz. Garzan'm Miisliimanlar tarafmdan ilk fethini ele aldtktan so~ ast.l konumuz olan Safevi ve Osmanlt donemini bazt belgeler m~vacehesinde izah etmeye yalt~acagtz. Etten ~ehrinin Hz Orner Doneminde Fethi Erzen ehri Hz. Orner b. El-Hattab'm halifeligi zamanmda iyad bin Ganem tarafmdan Hicri 19-20. yt.lmda (Miladi 640) ban yoluyla fethedilmi tir. 5 El-Belazun'nin Futuhu 'l-biildan adh kitabmda, Miislilmanlarm, iyad bin Ganem kumandast altmda Erzen Kalesi'ni Nusaybin Antla maswa 6 gore fethettiklerini ve sonradan Derb'e dogru bareket ettiklerini, burayt. aldtktan sonra Bitlis'i ve Hilat't (Ahlat) da zapt ederek geri dondiiklerini yazmaktadrr. Fethettikleri bu yerleri haraca (vergiye) baglayarak daha once Hz. Orner tarafmdan tayin yeri olan Hlms'a geri dondiiklerini aytklamaktadrr. 7 Erzen ehri hicretin 18. Yt.lmda fethi ger9ekle tikten sonra uzun sure en ve abadan kalmt trr. M. 1049 yt.lmda Selyuklulann bolgeyi istila etmesiyle Erzen ehri harap olmu ve ehir halkmdan canmt kurtaranlar goy ederek Erzen-i Rum deoilen yere goy etmi lerdir. Bu bolgeye yerle en Erzen -308-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - hallo daha once yurt edindikleri "Erzen" ~ehir vermi~lerdir. 1 merkezi.nin adlru mesken tuttuklan yeni yere Safevi Doneminde Derzini Beylerinden Emir Hamza 1508'de $ah ismail, Akkoyunlulan yendilcten sonra 1512'de Diyarbakrr ve 9evresini de istila etmeye b~ladl. Boylelikle Derzi.n, Bitlis ve 9evresi de Safevtler'in hakimiyetine girmi~ oldu. 2!;)ah ismail, bolgede ~at gorevini yapan ve balk arasmda biiytik bir itibara sahip olan!;)eyb Hasan Ezraki bin S~yyid Abdurrahman 3 abfadmdan Emir Hamza'Yl Derzin beyligine atadt. Emir Hamza'nm oliimiinden sonra Derzin'i emirligine Muhammed ge9ti. Dogu Giineydogu Anadolu'nun Osmanh'ya iltibala Dogu ve GiineydoguAnadolu Bolgesi Osmanlt Devleti'ne iltibakedilmeden once siyasi ve idari olarak Safevt haicimiyetindeydi. 4 ~ah ismail, iran't istila ettikten sonra Bagdat, Diyarbakrr ve diger bolgeleri de baicimiyeti altma aldt. Bunun iizerine Yavuz Sultan Selim 1514 yilinda <;aldtran'da!;)ah ismail'e kar~t sav~arak 'safevi kuvvetlerini yenilgiye ugratt1. 5 Yavuz Sultan Selim, <;aldrran muharebesinden bir si.ire sonra Amasya bolgesine gelerek la~t orada ge9irdi. 6!;)ab ismail'in Ki.irt emirlerini hapse atmast ve sancaklanm i~gal etmesi sonucu Ki.irtlerde Safevilere kar~t bir nefret uyamm~b. Bunu bilen Yavuz Sultan Selim, Ki.irtlerin Osmanh Devleti'ne iltibaklanm saglamak iyin <;aldrran Seferi'ne katdm.t~ olan idris-i Bitlisi'yi gorevli olarak "Ki.irdistan'a" gonderdi. idris'i Bitlisi 1 AfifErzen, Erzen Maddesi, islmn Ansik/opedisi, c. IV, M.E.B., istanbul, 1993, s. 338. 2 Said P~a, Salname-i Vi/ayet-i Diyerbekir;l302, s. 132-133. 3 ~eyh Hasan Ezraki. bin Seyyid Abdurrahman; Sels:ukluJar doneminde ~am'dan Mardin'e gos: ederek ilk yerle~tikleri yer Mardin'in Zarraka Mahallesi oldugu soylenmektedir. Mardin'e yerle~tikten soma da adma cami, medrese in~a etmi~ ve halla ir~at etmek is:inde tekke ve zaviye kurrou~tur. Mardin'de XVI. YUzytla ait ve hatta xvm: yiizyj!dan kalma vesikalarda ve tahrir defterlerinde Zarraka mahallesine rastlamakla beraber, XIX. yuzyhdan itibaren Mardin'~ mahalleleri arasrnda bu isme tesaduf edilmediwru gormekteyiz. Bununla beraber Mardin SUryani Metropolidi Hanna Dolapon'iln verdigi sozlu bilgiye gl>re, Necmeddin mahallesine eskiden Zarraka ismi verilmekteydi.. xvt. yuzytlda Zarraka mahallesi'nde musiuman ve Htristiyan halk birlikte oturmakta olup ikisi arasmdaki oran y!lzyji boyunca devamh olara.k. htristiyanlarm lehine geli~mi~tir. Zarraka; suyu s:ok az olan kaynak demektir. Bu konu hakkmda aynntili bilgi is:in bkz. Nejat Goyuns:, XVI. Yiizyilda Mardin sancagt s. 97-98.. 1518 tarihli Diyarbalar Tapu Tahrir de.fterinde: $eyh Hasan EZ1 aki bin Seyyid Abdurrahman 'zn Mardin Sancati Zarraka mahallesinde iskan ettigini ve adma Zarraka maha//esi isminin kanuldutimu Tahrir kaydmda yer a/maktad1r. Aym de.fterde Mardin Sancagr kanunnamesi ve Liva merkezinin biitiin maha//e/erinin isimlerinin yer afdzti ve aym zmnanda ~ehir merkezinde ohtranlann niifus miktarlarma da mufassa/ bir ~ekilde yer veri/mi~tir. Aym zamanda Zarraka mahallesinde iskan eden ~aluslann isimleri ve /zane sayzlarma da yozi/mz~hr. Yapzlan tahrirde Zarraka Maha//esi Miis/iiman maha/lesi o/arak tahriri yaprlmr~hr. Mahal/ede iskan eden hane SlJ'ISI 120 olarak belirti/mi~ ve miicerredlerin (bekarlarm) sayisl da 16. nefer olarak kayzt edi/mi~tir. [BOA. Tapu Tahrir De.fteri No: 64, s. 218} Mardin Merkez mahal/esinden o/an Zarraka Maha//esi 16. Yiizyrlda yaprlan tahrir kaydmda Zarraka Mahallesi niifusunun tamamen musliiman oldugu goriilmektedir. Fakat 18. Yiizyz/da yaprlan tahrirde maha//enin top/am niifusunull 398 haneye u/a~ntim Miisliiman sayrsmm 198 olarak belirti/digini ev/i o/an/ann sayrsz yani Bennak sayzsz 155 ve Miicerred sayzsz yani bekar sayrsmm 43 o/duj"unu gormekteyiz. Kebr ( Gayr-i Miislim top/am) niifusunun 200 ~zktztim ve. /zane sryzsz 134 ve miicerred ( bekar) sayislnm da I 16 tahrir defterinde kaylt edilmi~tir. Boylelikle Mardin'in Zarraka Mahal/esi'nde iki yiizyrl bir siire i~erisinde Miisliiman niifusunun azaldzgzm ve gayri Miislim niifusumm ~ogaldztim go1mekteyiz. [BCJ.A. Tapu Tahrir.Defetir No: 200, s 513-515} 4 Topkapt Sarayt Miizesi Ar~ivi, (!'SMA), no: E. 11997. s Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih istanbul, 1280, c. ll. s. 313-317 6 (:aldj.ran sava~tyla ilgili aynnttlt bilgi is:in bkz~ Vural Gens:, (Farss:adan <;evirif lran Tarih~ilerin Kaleminden <;aldzran, Bengi yayrnlan, fstanbul, 2011, s. 45-46. -309-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasmuz Sempozyumu - bolgeyi dolru;arak Kfut beylerini ikna etmege ~tt. Bu strada Kfut e~leri Bitlis'te bir araya gelerek toplantt diizenlediler. Daha once mutasamf olduklan sancaklanna mtidahal~ edilmemek arttyla Amasya'da bulunan Yavuz Sultan Selim'e biat ve bagliliklaridi idris'i Bitlisi vasttas1yla bildirdiler. 1 Boylelikle idris-i Bitlisi de tistiin yetenegiyle kan dokillmeden istimalet (gontil almak) suretiyle bolgenin Osmanll Devleti'ne iltihaloru saglaw? Bunun iizerine 25 Kiirt beyi Safevi'den aynlarak Osmanl1 Devleti yanmda yer ald!. 3 Kiirt beyleri idris'i Bitlisi komutasmda Diyarbaklr ve yevresinde Karahan'a kar t yiliiitillen sava a i tirak ederek ecaat ve kahramanhklanru gosterdiler. Ktirtler on bin kuvvetle B1Jlkh Mebmed Pru;a kuvvetleriyle birle~erek Karahan't hezimete ugratblar. 4 idris-i Bitlis!, Yavuz Sultan Selim'e gondermi~ oldugu arzda KUrd emirlerinden ovgtiyle bahsetmekte ve sava~a kattlanlann isimlerin suas1yla saymaktadrr: "Kiird meliklerinden Sultan Halil-i Eyyiibi ve Muhammed Bey-i Sasonf ve diger Bey-i Buhti ve Kaszm Bey-i Egil'i ve Muhammed Bey-i Zirkf ve $ah Ali Bey-i Merdisi (Palu) ve Kaszm Bey veled-i Emir Naszr Bey-i Siileymani ve Bersiyiir $eref Bey-i Hakim-i Bid/is ve Davud Bey, Hakim-i Hizan ve $ah Veled Bey-i Siileymanf ve Ahmed Bey-i Ataki ve Sultan Ahmed-i Hii~ki (Han~k) ve biraderi, isfahan Bey, t:;emi gezek Hakimi Emir Pir Hiiseyin." Bu ~ah!s lan zikrettikten sonra, sav~ buyilk yararhklanru, cengaverliklerini ve sergiledikleri kahramanhklanru Yavuz Sultan Selim'e aktarmaktadrr. 5 idris-i Bitlisi'nin Yavuz Sultan Selim'e gonderdigi arzda KUrt beyleri arasmda Derzin beylerinden Muhammed Bey-i Zeriki'nin de ismi geymektedir. idris-i Bitlisi'nin Farsya kaleme aldlgt belgede Muhammed Bey-i Zeriki'nin gostermi~ oldugu ~ecaat, metanet ve kahramanhklanndan ovgtiyle bahsetmektedir. 6 Derzin beyleri KUrt beylikleri arasmda biiytik bir ntifuza sahip oldugu ve bolgede itibarll hirer hanedan olduklan belirtilmektedir. Derzin beyleri Osmanlt Devleti'ne iltihak etmeden once de kendilerine ait sancaklan olup hilimiyetini stirdtirllyorlard!. Derzin, Bitlis, Siirt ve yevresi Osmanll Devleti 'ne bagland!ktan sonra cia sancaklanna tasarruf ettiklerini Yavuz Sultan Selim Edime'den idris-i Bitlisi'ye gondermi~ oldugu htiktimden ve <tiger ar~iv kayjtlardan anl~llmaktadlr. 7 20 $evval 921 [27 Kastm 1515]'te Yavuz Sultan Selim idris-i Bitlisi'ye gondermi oldugu fermanda: "Diyarbekir sava mda size katz/an ve sizlere itaat edip gelen Kiirt beylerine sadakat ve ihliislanna gore daha once mutasamf olduklan vilayet veya sancaklanna aynen atamalarzmn 1 Topkapt Sarayt Milzesi Ar~ivi, (TSMA), no: E. 5858 2 Aynntili bilgi i~in Bkz, Abdullah Demir, Makale "Osmanil Kaynaklarma Gore Dogu ve Giineydogu Anadolu 'nun i/hala", Giineydogu Sorunu, Yeni Asya Ne yat, istanbul, 2009, s. 19-40. 3 BOA. YEE. 36/67. 4 Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih kitabmda: Kilrd em.irleri Bagdad. Diyarbalar ve Mardio'in fethinde Safevi ordusuna kar t biiyiik bir sav~ verdiklerini ifade etmektedir. Htsn-1 Keyf Emiri Melik Halil Eyyubi, Sason Hakimi Muhammed Bey, $irvan em.irleri, Egil Hakimi Kasilll Bey, Bitlis Hakimi $eref Bey, Nemran Hakimi Davud Bey, Atak Hakimi Ahmed Bey-i Zerild, $ahveled Bey'i Siileymani dart bin kuvvetle Kararnan Beylerbeyisi Husrev P~a ve Kemah Hakimi Kara~in oglu Ahmed Bey kuvvetleriyle birlikte K.arahan'a kar~t sav~m sag cephesinde ~arp1~anru, <;eril.i~gezek Hakimi Pir Hilseyin Bey ve Arabgir Hakimi Ziillaidirogullm sol cenahta sav~ttklanru y~tlr. Aynntili bilgi i~in bkz:,( Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih istanbul, 1280, c. II. s. 313-317] 5 TSMA. 8333/1; Nejat Goyiin~, XVI. Yiizy1/da Mardin Sancag,, TI'KB, Ankara, 1991, s. 26-27. 6 TSMA. 8333/l. 7 Hoca Sadeddin, Tacu't-Tevarih Istanbul, 1280, c. ll. s. 322-323. -310-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - yapz/masznz emretmi tir. " 1 Bunun iizerine idris'i Bitlisi de Zeriki Bey'i Muhammed'i daba once mutasarnf oldugu Derzin sancagma tevcihini yaparak beratuu vermi~tir. 2 Derzi.n Kalesi Derzin, Erzen ~ehir harabesinden ismini ahru~. $erefban, $ere/name adh eserinde Derzin kelimesinin Deyr-i zir Kilisesi'nden bozma bir isim oldugunu ve soz konusu kilisenin Derzin Kalesi i9erisinde yer ald.tguu ve Zeriki beylerinin burayt alarak uzun sfue htikiim.sfudiilderini ifade etmektedir. 16. yiizy1hn ortalanna dogru Derzin kelimesine fazla yer verilmedigini bunun yerine Livai Zeriki admm slks:a kullamld.tgmx gormekteyiz. Ozellikle ar~iv kayttlannda Zeriki Livas1 veyabut sancag. ifadelerine Miihimme ve Tahvil defterinde slk9a rastlanmaktadrr. 3 Garzan smrrlan dahilinde bulunan Derzin ve Girdikan aslmda bir~r Mir a~iretlikle idare edilen sancaklardrr. Derzin, ''Liva-i Zeriki" olarak mtihimme ve tahvil defterlerinde yer almaktadrr. Liva-i Zeriki te~kilat-1 miilkiye itibariyle ''Diyarbakrr Eyaleti'ne" bagh Ekrad sancaklan is;erisinde yer almi~trr. Goriildiigu iizere mir-a~iretleri, bagh ibulunduklan sancak beyinirl emri altmda sefere giderler. Zeriki ~ireti beyleri, diger sancak beyleri gibi mahiyetinde bulunan cebeliisiiyle (askerleriyle) bagh bulunduklan eyalet valisinin emri altmda sefere s:lkarlar. Osmanh K.anunnameleri'nde zikredildigi gibi bu beyler "Tab! u a/em sahibidirler maruzu'/-kalem ve maktuu'l-kzdemdir ebvabz mahsulatz dahil-i defter-i sultani degildir. '" Beylerine ait has ve tunarlan vardrr. Zeriki ad1yla tescil edilen sancaklanna "ocakhk" olarak tasarruf ederler. 5 Kanuni Sultan Siileyman Donemind~ Derzin Beyleri 1520 yllmda -Kanuni doneminde- yaptlan idari diizenlemede Zeriki Sancag.'nm Diyarbakrr'a bagh 28 Kiirt Emirlikleri arasmda yer ald1g., yurtluk ve ocakllk 6 olarak Muhammed Bey'e verildigi goriilmektedir? XVI. yiizyil b~lannda Derzin bolgesine hilim olan Zeriki beyleri, mensup olduklan a~iret adma bir yerle~im merkezi kurmu~ladrr. "Zeriki Kalesi" olarak bilinen bu yerle~im yeri ayru zamanda 1 Hoca Sadeddin, age. c. II, 322-323. 2 Hoca Sadeddin,age. c. II, 322-323. 3 BOA. Mtihimme Defteri, No: 44, hiik:iim. 268, s. 140; A. RSK. 1452, s. 277,287. 4 Ali Efendi, Kavanin 'i Al-i Osman der-hiilasa-i Mezamin-i Defier-i Divan, s. 35. 5 Orban Kxlw, Osmanb Devleti'nin idari Taksimah Eya/et ve Sancak Tevcihah, Elaz1g, 1997, s. 14-15; Ali Efendi, Kavanin 'i Al-i Osman der-hii/asa-i Mezamin-i Defter-i Divan, s. 35 6 "Bir lasmz ocakhr ki hiyn-i fetihte bazz iimeraya hizmet ve itaatleri mukabe/erinde berve9h-i te 'bid sancak ve has tarikiyle tevcih olunmu htr ki, bu maku/elere erbab-z divan zshlahmda Yurtluk ve Oacakbk der/er. Kiirdistan beyleri ve htikim/eri bu kaidedendir. Yine sancak itibar olunur, sair iimera gibi tablu a/em (ni an) sahib/eri gibidir. Selatin-i selefve haleften ellerinde ni an-1 hiimayunlarz (beratlarz) vardzr. Ve temessiikiitlarz mucebince bunlar azl ve nasbz kabul eylemezler. Ammo baz1 elviyenin siiir sancaklar gibi kurii ve mezariinin mahsulah tahrir-i defier olunmu tur. i9lerinde zeiimet ve hmarlarz vardzr. Sefer-i hiimayun viiki' o/dukfa zuama ve erbab-1 hmar ve alay beyleri ile kenduleri sancaklar gibi kangz eyiilete tiibiler ise beylerbegleri ile moan sefer e erler. Bun/ardon birisi fevt olsa veyahut eday-z hizmet etmese yurdu ve ocagr olmagla sancagz 've has/an og/una ve akrabasma veri/ir. Hari9ten kimseye verile gelmemi tir; meger ki ev/ad ve akarabasz miinkarzz ala. OJ zamanda sancak tasarruf etmi umur-dide kimseye veriliir. Ammo yurtluk ve ocakbk itibarz olmaz; sair elviye gibi tasarruf olunur" [ismail Haklo Uzun9aqrh, "Kanun-z Osmam Mejhum-z Defter-i Hiikani, "Be/leten, TIKB. Ankara, 1951 c. XV, sayr: 59, s. 388, ayn basun, -noktalama i~aretlerine mudahale edilmi~tir-). 7 Topkapt Sarayr Miizesi Ar ivi, No. D.9772; Bkz: 0. L. Barkan,!ktisat Fakii/tesi Mecmuasz, c. XV, istanbul, Ekim 1953-Temmuz 1954, s. 306-307. -311-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - liva ve bazen de sancak olarak ~iv kayitlannda yer alnu~trr. Buraya yerle~en Zeriki beyleri, araiannda s:j.kan s:an~ma lasmmm da Girdikan Koyti'ne yerl~tik.leri silrdiirdillderini belgelerde m~ahede etmekteyiz. sonucu iki lasma aynlcwdanru, bir kisdlldld Min~ Koyii'ne, diger ~ir Bilincligi iizere Osman..h Devlet te~kilannda ve iki sancak halinde bolgede hilimiyetlerini liva ve sancaklar uc;: tarzda yonetiliyordu. Birincisi: Merkezden ar.ama usuluyle idare eclilmekteycli. ikincisi: Yurtluk ve Ocakltk yerel beylere tevcih e~tir. Uc;Unciisii: hii.kiimet tarz1nda ozerk bit yaptya sahip azl u nasb kabul etmeyen bir sistemle yonetilmekteydi. Derzin beyligi diger achyla Liva-i Zeriki de yurtluk ve ocakhk suretiyle idare eclilmekteydi. Osman..h Devlet re~kilannda bazen liva ve sancaklao.n buyukliigiine gore ayru yerde iki idarecinin tayin edildigini gormek miimkiindfu. Liva-i Zeriki'de bu sancaklardan biridir ve iki merkezli bir yonetime sahiptir. Buna bir omek vermi~ olursak: Han~ bir sancak olmas1.0a ragmen iki karde~ arastnda payla~.tlarak 1 ayru zamanda iki mutasa.rn 1Jk halinde idare edilmi~ti.r. "Liva-i Zeriki" de aynen bu sancak gibi ayru aile arastnda payla~.tlarak iki sancak halinde idare edi.lmi tir. Sancagm bit merkezi Minar koyijnde cligeri ise Girdikan koyijnde kurulm~tur. Her sancaga hirer karde~ tayin edilmi~tir. 2 Bu sancaklan idare eden beylerin ise kendilerine ait haslan ve nmarlan varchr. Her iki karde~ sancaklanna ocakhk. ~ekliyle tasarruf ederler. Ocakhk san~aklann ihdas edilmesindeki en onemli sebep ise biiyuk ~irete mensup olan beylerin nufuzundan azami olc;iide istifade etmektir. Bolgede merkezi otoriteyi tesis etmek ve yerel beyler vasttastyla emniyet ve asayi~i saglamaknr. 3 Derzin ve Girdikan Beyleri 13 Subat 1545'de Kanuni Sultan Slileyman doneminde te~ki.lat- 1 miilldyede yapllan dtizenlemede Zerikl Livasx on sekiz sancak arasmda i.ki idari birim olarak yer almaktadtr. Zerlk:i beylerindeo $ah Kuli Bey'in Derzin idaresine getirildigi ve Orner oglu Nasrr'mda Girdikan emirligi tevcih edilmi~tir. Tercil Livas1 Sems Bey'in, Kulp sancag. cia Alican'm idaresine verilmi~tir. 4 P~a sancaklan arasmda yer alan Atak Livasx ise Mahmud Bey'e verilmi~tir. 5 Bilindigi tizere Diyarbalar Eyaleti'nin ilk te~kilinde 28 sancak mevcutru. Erzurum Eyaleti'nin kurulmasxyla Diyarbalar'a bagh olan bazx sancaklar her iki eyalet arasmda payl~~hr. 17 Eyllill548 tarihinde Kanuni Sultan Slileyman tarafmdan Safevilere kar~1 dfizenleoen sava~ta Van Kalesi fethedilerek Osmanh Devleti'ne ilhak edildi. Boylece, Van Beylerbeyligi kurularak Diyarbala.r'a bagh olan bazx sancaklar Van Eyaleti'ne baglaruru~ oldu. (Liva-i Van, Liva-i Adilcevaz, Liva-i Alpuh, Liva-i Bitlis, Liva-i Ers:i~, Liva-i Kisani, Liva-i Bargiri). 6 Ruus defteri kaychna baktlgmu.zda Zerlk:i Sancagx'run bu tarihte Van'a d.ahil edilmedigini gormekteyiz. Zeriki Livasx'nm 1 BOA Miihimme Defteri, No. 12, biikfun 502, s. 239. 2 BOA: Miihimme Defteri No. 3, hilldlm 77l.s. 266-267 3 Orban Iuhs:, s. 38-39; M. Nuri P~a, Netayicii'l-Vukuat, c. III-IV, s. 135. 4 TSMA Miihimme Defteri, No: 49, billdlm. 193, s.85. 5 TSMA. Miihimme Defteri, No: 49, hii.kiim. 193, s. 84. 6 BOA A. RSK. 1452, s. 264; Abmet Akgi.indilz, Osmanh Kanunnameleri, c. V, istanbul, 1992, s.439. -312-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Miras1m1z Sempozyumu - Diyarbalar'a bagh Elcrad vilayeti dab.ili.nde yer aldlguu, yurtluk ve ocakltk olarak idare edildigini gormekteyiz. 1 16. yiizyilm sonlanna dogru te~kilat-1 miilkiyede yapllan degi~iklikle Van Eyaleti'ne bagh olan sancak say1lan artmlarak on ilye ylkanlrru~hr. 2 Bu srrada Diyarbalar Eyaleti'ne bagll olan Zerikl Sancagt, nam-1 diger Girdikan ve Derzin sancaklan Van Eyaleti sancaklanna dahi1 edilmi~tir. 3 YUkanda zikrettigimiz tarihte Van eyaleti kurulduktan sonra alb sancak daha Van Eyaletine baglanmt~br. Daha sonra sancak sayts1 on tiye y~ttr. Derzin Emili ~ah Kuli Bey 1 Muharrem 949 [17 Nisan 1542] tarihinde tanzim edilen Ruus defterinde, Diyarbekir Mirimiraru'na bagb otuz dort liva bulunmaktad1r. Bunlardan on sekizinin 4 merkezden atamalar yapllarak idare edildigi, geri kalan on alb livanm da "Vilayat-1 Kiirdistan" b~bgt albnda ocakbk ~ekliyle yonetildigi gorillmektedir. 5 Zerild Livas1 da bu on altj sancak arasmda yer almakta ve Zerikl A~ireti'nden ~ah Kuli Bey tarafmdan yonetilmektedir. 6 Atak'm (Lice'nin) YusufBey tarafi.ndan ve Tercil'in (Hazro) ise eski Ergani Bey'i Mahmud bin Htiseyin taraftndan idare edildigi ayru defterde yer almaktadlr? Derzin Girdikan Emirlerinden Yakub ve Halil 15 Ca 967'de [12 ~ubat 1560] Kanuni Sultan Siileyman tarafmdan IGsan sanca~ beyi Hasan Bey'e ve Van Beylerbeyi Kubad'a gondermi~ oldugu htiktimde, Beylerbeyine bagh olan sancak beyleri ve a~iret halkiyla sava~a ham_olmalarmj silah ve cephaneleri tedarik edip sefer vukuunda istenilen merkezde toplanmajan belirtilmi~tir. Ayru zamanda Safevi saldlrllanna kar~1 da sancaklarmj korumajan hususunda tembihte bulunm~tur. Ayru hiikiim, Van ve Diyarbaklr Eyaleti'ne bagl1 biittin sancak beyleri ile yerel beylerden Derzin Em.iri Yakub ve Girdikan Emiri Halil'e gonderilmi~. 12 ~ubat 1560 tarihinde yaztlan miilllmme kaydmda Zirki ailesinden Girdikan'm Halil Bey idaresinde oldugu, Derzin'in Yakub Bey tasarrufunda ve ha.k:imiyetinde oldugu belirtilmi~tir. Her ik:i sancagm ayru aileden ik:i mutasarnf tarafmdan idare edildigini m~ahede etmek:teyiz. Ayru tarihte Atak (Lice) Zerikl familyasmdan Yusuf'a ve Kulp beyligi de Alican'a verilmi~tir. Derzin Beyliginin ytlkanda I BOA. A. RSK. 1452, s. 264 2 EyaJet-i Van EyaJeti, on tly sancakttr: Addcevaz, Ery~, M~, Bargiri, Gargar, Kesani, Zeriki, Siird, Agakis, Elcrad-1 benu Katur, KaJe-i Beyazid, Berdu'Ahlatchr. Bu eyalete tabi AJ-1 Abbasiyandan Baklis (Bedlis) haw, Hakkari Hakim.i, Mahmudi Hak:imi, Piny~ Halcimi eyajetlerinde tunar ve zeamet yokdur. Haraclan cum.le Van.Jculuna aklam baglaruru dtr. Sair ebvab-1 mabsulatlat~n~ kendileri zapt edub eyaletlerine millkiyet Uzere mutasamfchrlar. Azl u nasb kabul etmeyiib fevt olduklarmda eyaletleri oglu ve akrabalarma ihsan olunur. [Evlayi <;:elebi Muhammed Z!lli ibn-i Dervi~, Evliya 9elebi Seyahatnamesi, (ilk Basla, Tabii Aluned Cevdet), Dersaadet, 1314, c. I, s. 187-188] 3 Evliya <;:elebi, age. C. I, s. 187-188 4 BOA. A.RSK 1452, s. 277. s BOA. A.RSK 1452, s. 237.. 6 BOA. A.RSK 1452, s. 287 7 BOA. A.RSK 1452, s. 279. - \... - -313-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - belirttigimiz tarihte Diyarbalar'a baglt oldugu, hentiz Van'a baglanmadz~ derkenannda belirtilmi~tir. 1 miihimme defteri Derzin ve Girdikan Emirlerinden Emir Muhammed 06 C 996 [3 Ma}'ls 1588 ] tarihinde ill. Murad'm Hakkari Hakimi Zekeriya Bey'e hitaben gondermi~ oldu~ hillaniin bir sureti bolgede gorev yapan 35 sancak beyine de gonderilmi~. Aym hiikiim Derzin ve Girdikan sancaklannda gorev yapan her iki Muhammed'e de 2 gonderilmi~. Sultan Murad gonderdigi hiikiimde iran ~ahi Abbas Mirza'ya kar~i}ava~ haztrwdannda bulunmalan i~in butiin KUrt emirlerine ~agnda bulunmu~tur. Hiikiimde, "Hilkiimetinizde olan a iret beyleriyle ve sair a~ayir il kabail i/e ve bi'l-ciimle eyaletine baglz bulunan Ekrad-z niisret mu'tad taifesiyle silah ve techizat ve erzaklanmzla acilen Tebriz 'i muhafazaya {:alr~an Cafer Pa~a ya destek veriniz. Bu hususa 90k dikkat edeceginize inamyorum. f;ilnkii sizler eben an-ceddin yani baba ve dedenizden sure gelen adet iizerine daima Asitanemize (Devlete) sadakat ve ihlas ile baglz kaldzklanmzdan ~ilbhe yoktur. Bu zamam diger zamanlarla kzyas etmeyiniz. Eyaletinize baglz Kiird askerleriyle gerekli olan te{:hizat ve zahireyi de yamnzza a/arak Tebriz'de olan vezir Cafer Pa aya destek vermek iizere hareket ediniz. Bilindigi iizere Kiird emirleri imdiye degin daima K!Zilba~-z evb~a kzlz9 vurup Allah yo/zmda cihad edip sava mzi/ardzr. Abbas Mirza'mn etrafinda topladzgz asker/eriyle bo durmayzp etrafa saldm diiz~n/eyeceg; muhakkaktzr. 0 harekota b~lamadan gayret ve hamiyet gostererek derhal oniinii a/arak gerek/i tedbirleri alzmz. Din-i miibin-i seyyidi 'l-miirselin ugruna takat ve giicilniiziin yettigi miktarda gayret ve himmetlerinizi esirgemeyip Cafer Pa aya destek veriniz. Bu ugurda sarf edeceginiz himmet ve gayretiniz zayi olmayzp tarafimzzdan biiyiik miikofat/ar/a taltif edilecektir. J Derzin Emiri ibrahim Bey 2S.N.l047 [16 ~uba t 1638) tarihli Di'~an-1 Hilinayun Ruus kaleminde yer alan kayda gore, Livai Zeriki :Ibrahim Bey'e Ocakllk olarak verilmi~ ve deftere kaydi d~tlldillcten sonra berah yazilim hr. 4 Bu defterde ibrahim'in hangi beyden sonra buraya tayin edildigine dair herhangi bir bilgiye rastlayarnadlk. Bilindigi tizere yurtluk ve ocakltk ~ekliyle idare edilen sancaklarda, sanca~ beyi olur veyahut azledilirse yerine oglu veyahut ona yakm akrabasmdan biri tayin edilir. tbrahim'in Zeriki livasldl kimden devralarak aldlgma dair herhangi bir kaydi goremedi.k. Cihan~ah'm Zeriki Livas1'm Zabtetmesi 1 Ramazan 1114 (19 Ocak 1703) tarihinde Zeriki Emiri ibrahim'in TI. Mustafa'ya gonderdigi arz yaz~smda, "Van Eyaleti'ne baglz Zeriki ve Gargar sancaklarz beyligi ocakl!gzmzz olup babadan ogzzla inti/cal edegelmi tir. Fakat Cihan~ah adlz ahrs {:e itli hile ve desise sonucu hakkzmzzda bazz 1 BOA Milhimme Defteri No 3, Hiikiim 771 s. 266. 2 M!lhimme defteri kaydmda Girdikan ve Derzin sancak.lannda gorev yapan beylerin her ikisinin adt da Muhammed olarak geymektedir. [A. DVNS. l\.1hm. d 64. HUki.im, 573) 3 A. DVNS. l\.1hm. d 64. Hiikiim 573 4 BOA. ADVN, RUUS KALEMi KAMiL KEPECi, No: 266, s. 98. -314-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - mahzarla/ diizenleyerek merkeze ~ikiiyet etmi~ ve adzmzza kayztlz olan her iki sancagz da kendi adma defter/ere tescil ederek tevcihini kamm ve nizamata aylarz yaphrm z~hr. Bu hususta gadre ugradzgzmzzdan padi~ahm yiiksek merhametinden beklenti ve ricamzz, her iki sancagzmzzz tekrar bize vererek magduriyetimizin giderilmesini arzu ediyoruz. Bu hususta emir ve karar sultanzm hazretlerinindir." Alman dilek~e tizerine tevcih defteri ka)'ltlanna balalarak Liva-i Zerik:l ve Gargar'm [1] Ramazan 1113 [30 Ocak 1702] tarihinde ocakhk. olarak Cih~ah adma tescil edilerek tevcihinin yaplldtgr anl~ilmasi tizerine konu Divan-1 Hiimayun'a intikal edilerek mtizakere edilmi~tir. 26 Receb 1114 [16 Aral.Jk 1702] tarihinde ~J.kan karar tizerine Zeriki Livas1 ve Gargar Sancagr ocakhk. olarak tekrar ibrahim'e verilmek tizere Van eyalet valisine yazili em.i.mame gonde~tir. 2 Bunun tizerine Van valisi de Cih~ah'a haber gonderek Zerikl LivaslDl ibrahim'e verilmesini aksi takdirde kuvvetle alacaklanru bildirdi. Bu. emre uymayan Cih~ah, Zerik:llivasmda selsiz yl1 siireyle yani 12 Safer 1121 tarihine kadar hilimiyetinj siirdiirdti. 3 Van valisi de Zeriki Livast'ru Cih~ah'tan geri almak tizere Bitlis beylerinden Muhammed HalefBey'i gorevlendirdi. 4 Cihan ah'mazli ve Verine Muhammed HalefBey'in Tayini ill. Sultan Ahmed doneminde 12 Safer 1121 [23 Nisan 1709] Van Eyalet Valisi Osman P~a'wn gonderdigi arz dikkat ~ekicidir: "Zerikf Kalesi, Bitlis Hakimi Muhammed Said Han 'm karde i Muhammed Halef Bey 'e bundan once padi~ahzmzzzn fermanz iizerine inayet ve ihsan edi/mi~ti. Fakat Zerfkf Kalesi eski beyi olan Cihan~ah sultanzmzzzn emrine itaat ve inkiyad etmeyerek kaleyi teslim etmemi~tir. Padi~ah tarafindan sadzr olan forman iizerine, Cihan~ah '!n Van kalesinin tamirine i tirak etmesi gerekirken, buna muhalefet ettiklerini ve aym zamanda sejere de i~tirak etmedigi anla zlml hr. Serhad gorevinde bulundugumuz szrada Bitlis beylerinden olan Muhammed Halef padi~ahm emrinin infazz hususunda gereginin yapzlmasz i~in miiracaatta bulunmu~tur. Bunzm iizerine biz de Bitlis Hakimi Muhammed Halef Bey 'i Zerikf Kalesi'ni almakla gorevlendirdik. Muhammed Halef Bey, iki ay Zerfkf Kalesi'ni muhasara ve abluka alttna aldz. Kalede szla~an Cih~ah firar ederek kaleyi Muhammed'e terk etmek zorunda kaldz. Bunun iizerine Muhammed Hale/. Zerlki Kalesi'ni hakimiyeti alttna aldzktan sonra serhat giizergahmda olan Van Kalesi'nin tamirinde bulzmmak iizere Van 'a hareket etti. Van Muhafizz olan Vezir Osman Pa a Hazretleri daha once $irvan kalesini zapt etmek i~in Van Kaiesi'nden getirdigi Bal-Timur Topu ilkbaharda Van Kalesi'ne teslim etme kar zllgznda Zerikf Kalesi'ni Ciha~ah 'tan almarak Bitlis beylerinden Muhammed Halef e verildi." 1 Mabzar: Bir madde baklo.nda yaztltp birs:ok ki i tarafindao altma imza atllarak resmi makamlardao birine verilen toplu dileks:edir. 2 BOA 1E. TCT. 1222. 3 BOA Ali Emiri Tasnifi ill. Ahmed 10819 4 BOA 1E. TCT. 1222. - \ -315-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - Mahmud Hulki'ye Liva-i Zeriki'nin Ocakbk Olarak Verilmesi 19.Za.l106 [1 Temmuz 1695] tarihinde Van Muhafl.Zl Ali Pa~a, Zeriki ~ivast'ru ocakhk olarak Mabmud Hulki Bey'e vermi~tir. Fakat a<h geyen ~ahsm daba once almt~ oldugu beratml kaybe~. Bunun Uzerine Van Muhafl.Zl Ali Pa~a, donemin padi~ahl olan ll. Mustafa'ya durumu bildirerek yeniden beratuun gonderilmesini arz etmi~tir. Daba sonra sa<hr ohui padi~ab iradesiyle Mahmud Hulk.i Bey' in beratt yeniden yazll<h ve Liva-i Zerik:i ocakltk olarak tekrar kendisine tevcih edildi. 1 Girdikan Beyleri Girdikan Emiri Nasir Bey 6 Ramazan 992 [11 Eylill 1584] tarihinde ill. Murad saltanatt doneminde Girdikan Sancagi Beyi Muhammed Bey'in oglu Nasrr Bey'in sav~larda gostermi~ olugu ~ecaat ve iistiin yetenekleri sayesinde kedisine dort koy zeamet olarak verilmi~tir. 29 ~aban 991 [17 Eylill1583] tarihinde emr-i ~erif yaztlarak beratt verilmi~. Daba once Dergal1-1 Ali ya~larmdan Siird Sancagi'nda is'ird Nabiyesi'ndeki koylerden zearnetini tamarnlarnak Uzere yirmi dokuz bin akyelik tunara mutasamf olan Silleyman <;:a~, mutasamf oldugu yirmi bin akyelik zeameti gonill nzas1yla Zerild em.irlerinden Nasrr Bey'e vermi~tir? Girdikan Emiri Haydar Bey [30] Ramazan 983 [2 Ocak 1576] tarihinde' Haydar Bey, ill. Murad'm Diyarbakrr Beylerbeyi Ayas Pa~a'ya gondermi~ oldugu hiikiimde ~ ifadelere yer vermi~tir: "Zerikf emirlerinden $ahkuli dame izzihumm karde i Haydar Zerikf iilkesz.j sznzrlan dahilinde o/an Zolcyel koyii, fermamm geregi kendisine tevcih edilmesi ve beratznzn verilmesini emir buyurmu tur. Ayrzca berat geregi Haydar'a has olarak veri/en gayr-z menkul araziye ba kalarzmn miidahale edilmesine asia miisaade edilmemesi, herhangi bir ahzs tarafindan miidahale edildigi takdirde gerekli cezaya ~arptznlmasznz emir buyunnu tur. us Girdikan Emiri Halef Bey 1 Za 1104 [4 Temmuz 1693] tarihinde Van Eyalet Valisi ismail'in Sultan ll. Ahmed'e gonde~ oldugu yaz~.da, Haydar Bey'e yurtluk ve ocakhk fizere tevcih edilen Van Eyaleti'ne bagi.i Girdikan LivaslD1D Haydar Bey'in vefattyla bo~almt~ olan Girdikan LivaslD1D yine kendi akrabalarmdan olan Halef Bey'e tevcih edilmesi istenm.i~tir. Ayru zaman Halef Bey' in her bususta dirayetli, muktedir ve her yoni.iyle bu i~e ehil ve miistabak oldugunu ifade etmi~tir. Girdikan livasmm --- 1 Mad Defteri No. 18551, s. 20. 2 BOA A.DFRZ d. No: 14, s. 154 3 Zeriki a~iretinin y~anu~ oldugu bolge kendilerine mali..k..ne suretle tevcih edildigi i~in illk:e lafzl kullarul.mi~trr. 4 Zokyer muhtemelen Zikayet koyiidiir. Yeni ismi Ak~aged~. Zokyer veyahut ZUkir koyiin NUfus icmal defterinde yer almaktadtr. [Bknz: Maliye Nezareti NUfus Yoklama Defteri No: l 569, Vrk 2} 5 BOA. ie.tz. 1145. -316-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - eskiqen beri ocakhk tarzmda idare edildigini bu nedeole Zirki ailesinden Haydar'm en yakm akrabasmdan olan Halef bendelerine verilmesi daha uygun olacagt bel irtilmi~tir. Girdikan livasmm kendilerine ihsan edil.mesi is:in ferman-1 ~erifin s:j.kanlmasldl arz etmi~tir. Bunun iizerine donemin pa~alu gereginin yap!lmas1 hususunda onay vererek Girdikan'a HalefBey'in tayini yapllm.t~trr. 1 Liva-i Girdi.kan Tabi-i Ekrad Girdikan Livas1 idari te~kilatmda yeniden bir diizeoleme yapllarak daha once Zerik.i beylerin tasarrufunda olan Girdikan Livas1 d!~andan, yani merkezden b~kasma tevcih edilmi~tir. Ha!buki kanun ve nizamata baktiglm.j.zda soz konusu tayiolerin hilaf-1 inha oldugu aola~jlmaktad~r. Bilindigi iizere yurtluk ve ocakhk ~ekliyle idare edilen sancaklar Selatin-i selef ve halefden ellerinde olan temessiik.iitlan mucibince buolar azi u nasb1 kabul etmezler. 2 Buolardan birisi oliirse veyahut sav~a i~tirak etmeyip muhalefette bulunursa ocagj ogluna veyahut akrabalarmdan birisine tevcih edilirdi. 3 Bu maddeye baktigtm1zda Girdikan Livas1'nda yapllan idari degi~ikli.kte soz konusu uygulamanm yiiriirltige konulmad1gj. aksi bir uygulamaya gidilerek Zeriki beyleri cezalandmlarak sancaklan p~a sancaklarma diihil edilerek Zirki beyleri d!~mda ba~kasma verildigi a~agj.daki kayttlardan aola~jlmaktadlr. 20 S 1047 [24 Temmuz 1636] tarihinde Girdikan Livas1'nm ocak d1~mdan Diyarbaklr Hazinesi Defterdan Mustafa Efendi'ye tevcih edilmi~tir. Aym senenin ~evval aymda sefer-i htimayuna i~tirak etmeyip ihmalde bulunan Mustafa Efendi'den ahnarak eski ~am Defterdan Yakub Efendi'ye verilmi~tir. 6 N 1048 tarihinde eski Diyarbaklr Hazinesi Defterdan Muhammed Efendi'ye IV. Murad 'm s:ikarmj~ oldugu ferman iize~e tevcih edilmi~tir. 5 S 1050 [27 Mayts 1640] tarihinde Ekrad sancaklan arasmda yer alan Girdikan Livasmm sancak beyi sefere i~tirak etmediginden azledilerek yerine daha once Anadolu yoklamasmda Reisti'lktitabhk gorevini yapan Vezir Silahdar Mustafa P~a nm kethudas1 Htiseyin Efendi'ye verilmi~tir. 4 Tanzimat'm ilanmdan bir mtiddet sonra miilki te~kilatta yapllan yeni diizeoleme ile Derzin ve Girdikan sancaklan lagvedilerek yerine Garzan Kazas1 kurulm~tur. Daha once Van'a bagh olan Livai Zeriki nahiyeye don~tiirillerek Garzan'a baglanm1~. Garzan, bir donem Diyarbaklr'a daha sonra da Bitlis Vilayeti Siirt SancagJ'na kaza olarak baglanmj~trr. 5 18. yiizytlm ba~larma kadar mtimktin mertebe tarihi kronolojiyi takip ederek Girdikan ve Derzin'in idari yap1s1d1 vermeye s:ah~tlk. Fakat yakla~tk 100 yj.]hk bir doneme ait Ar iv be1gelerine ul~amad1gtm1z is:in bu donemde her iki sancagm kimler tarafindan idare edildigi haklanda bilgiden yoksunuz. ileride bu doneme ait belgelere ul~rrsak onlan da yaymlamaya s:ah~acagj.z. Tanzimat donemine ait belgeler s:ok fazla oldugundan buolardan oneme haiz olan bazi belgeleri tebligimizde sunmaya s:ah~acagj.z. I. BOA. IE.TCT 8 I 962, 2 Aynth bilgi i~in bkz: Mithat Sertoglu, Sofyah Ali <;a~ Kanunnamesi, Marmara Oni~ersitesi Fen-Edebiyat Fakilltesi Yaymlan No: 515/26 istanbul, 1992, s. 57-58 3 Aynili bilgi i~in bkz: Mithat Sertoglu, Sofyalt Ali <;a~ Kanunnamesi, Marmara Oniversitesi Fen-Edebiyat Fakilltesi Yaymlan No: 515/26 istanbul, 1992, s. 57-58 4 BOA. ADVN Ruus Kalerni Kamil Kepeci, No: 266, s. 84. s BOA A.DFRZ d. No: 14, s. 154 \.. -317-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - Garzan Kazas1'mn Te$kili Tanzimat'm ilarnndan bir mtiddet sonra te~kilat-1 miil.kiyede yapilan yeni dtizenlemeyle Van'a bagh olan Zerikl Livas1 diger adtyla Derzin ve Girdikan sancaklan lagvedilerek yerine Garzan kazas1 kurulmu~tur. 1 25 Mart 1837 tarihinde 2 Garzan kazas1 te~kil edildikten sonra DerZin, Girdikan ve Zerikl sancaklan nahiyeye don~tiiriilerek Garzan'a baglanm1~t1r. 3 22 ~ 1269 [31 MaYls 1853] tarihinde Bitlis vilayeti taksimat-1 miil.kiyede yapuan degi~ikle daba once Diyarbakrr'a bagh olan Garzan kazas1, Bitlis vilayeti Siirt sancagma baglanmi~trr. 4 Tanzimat'm ilk ytllarmda Garzan ve Sason kazalan bir mtidtir~iik ile idare edilmekteydi. Sason ahalisi, Sason kazasmm Garzan'dan ayr11arak mtistakil bir kaza haline don~tiiriilmesi i~inktirdistan Eyalet Valisi Muhammed Ra~b'a durumlanm arz etti. Eyalet valisi de Garzan ve Sason kazasmm birbirinden uzak olmas1 nedeniyle emniyet ve asayi~in iyi saglanamayaca~ ileri stirerek Sason'un Garzan kazasmdan ayr1lmas1 talebinde bulunm~tur. Meclisi Vala'ya arz edilen evraklar mtizakere edildikten sonra Garzan ve Sason kazalarmm bir mtidtirltikle idare edilemeyecegini bundan boyle iki idareciyle yonetilmesine karar vererek durumu padi~aha arz etmi~lerdir. Bunun tizerine Sason, Garzan'dan aynlarak iki mtidtirltik halinde idare edilmesi kararma vanld1. Bu tarihten itibaren Sason kazast mtidtirltigiine Garzan kazas1 Mtidtirti Abdiilkerim Aga f;ayin edilmi~ ve Garzan kazasma da Bervari (Pervari) kazas1 Mtidtirti Abdiilfettah Bey tayin edilerek kep.dilerine maa~ baglanm1~hr. 5 _Tanzimat doneminde yapdan tslahat hareketlerinde Van ve Diyarbakrr eyaletlerinde koklti bazt degi~iklere gidilmi~tir. Yurtluk ve Ocakllk olan yerler lagvedilerek beylere maa~ baglanm1~trr. Daha once beylere tahsis edilen has, zeamet ve hmarlan ellerinden almarak halka da~tllml~ ve sancak beylerine de maa~ baglanm1~trr. Becayi~ usultiyle sancak beylerin yerleri degi~tirilerek bolgede niifuzlarma son verilmi~tir. 6 Bu becayi~lerde bolgesinde niifuzlu olan yerel beylecden bir ktsmma maslahata mebni dokunulmayarak yerlerinde ibka edilmi~tir. Tanzimat'la hedeflenen maksat bolgede mahalli hanedanlarm balk tizerindeki niifuzlanm ktrmak, mali kaynaklanm azaltmak ve siyasi olarak da halkm tizerindeki hilimiyetlerine son vermektir. Buna bir omek olarak H.1250 I M.l834 Yllmda Midyat ve Mahallemi nahiyeleri gelirleri Girdikan ve Derzin beyleri elinde iken Tanzimat'la birlikte ellerinden almarak Mansure Hazinese adma zapt edilmi~tir. II. Mahmud'un Diyarbakrr eyalet valisine gonderdigi htikiimde, Midyat ve 1 BOA. C.ML 9827 2 Tahir Sezen, "Osmanh Yer Adlan" kitabrnda: Garzan kazas1, 1871 yilrnda kurularak Bitlis vilayeti Siirt sancagt.na baglaruw~trr. ~iv belgeleri soz konusu bilgiyi teyit etmemektedir. Soz konusu bilginin bangi kaynaga dayandmlarak yazildigt da belli degildir.[ Tahir Sezen, Osmanh Yer Adlarz, B~bakan!Ik Devlet ~ivleri Gene! MUdiirliigu Yayrn No: 21 Ankara 2006, s.191 3 BOA. Hat 453/22433/C 4 BOA. i. MVL 273/10551-1 5 BOA 273/10551-5 6 BOA. i. MVL, 236/19. 7 Mansure Hazinesi: 1241/1826 ydrnda IT. Sultan Mahmud yeni9eri ocagtn1 kaldrrarak Asakir-i Muhammediye ad!yla kuru1an askeri te~kilatrn masrafina ~dik olarak aynlan devlet varidat1 (gelirleri) haldanda kullamlrr bir tabirdir. Yurtluk ve Ocakhk ile idare edilen sancaklar kendilerine verilen Zeamet ve Ttmar gelirleriyle asker besler ve te9hizatlanru temin ederlerdi. Sancak beyleri bu gelirlerden maa~ianru alrrlard!. Tanzimat'la birlikte bu idari sistem lagvedildi. Sancak beylerine merkezden ma~ baglandt ve arazilerin bir lasm1 halka dagt.tdd!. Geri kalan lasrrnda Devlet bazinesine devredildi. [Bkz: Mehemet Zeki Pakalm, Osmanlz Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozliigu, MEB, istanbul, 2004, c. IT, s. 406-407]. -318-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirastmtz Sempozyumu - Mahal!emi nahiyeleri Zirki beylerinin tagalliibll ve hak:imiyeti altmda oldugu hila berat zapt ederek tasarruflanna aldtklanru, buna binaen soz konusu yerlerin derhal ellerinden almarak Mansure Hazinesi'ne irad olarak kaytt edilmesi ve _bundan boyle biitiin gelirleri deftere i lenerek merkeze gonderilmesi emrini vermi tir. 1 Zerikilerin2 Tehciri Dogu ve Giineydogu Anadolu bolgesinde tslahat ad! altmda yaptlan idari diizenlemeye biryok yerel beyler ve a iretler kar t ylkml ve bunun sonucunda da biryogu siirgiine tabi tutularak yurtlanndan uzak yerlere siirgiin edilmi lerdir. 11 Ra 1249 [29 Teromuz 1833] tarihinde MU Mutasarnft ~erif'e ve Cizreli Bedirhan'a destek veren Zeriki Beyleri ilktince Sivas'a oradan da Rumeli'ye siirgiin edilmi lerdir. Zeriki beyleri Rum eli 'Din muhtelif yerlerine yerle tirilerek mallannm bir klsm1 sanlmt, bir klsm1 da kendilerine verilmi tir. Zeriki beyleri yocuklanna i i.mkfuu saglayarak tersanede sanat ogretilmek iizere tersanelerde istihdam edilmi lerdir. Zeriki beylerinden bir klsm1 Rumeli 'ye bir klsm1 da Edime'ye tehcir edilerek mecburi ikanlete tabi tutulm~l ardtr. Zerikilerin bir ktsm1 yakla tk 50 ytl Edime'de siirgiinde kalmt tlr. Diyarbaktr'a bagh Lice, Hazro ve Siirt'e bagh Derzin ve Girdikan'a dtinmek istemi ler, fakat bu istekleri kabul edilmeyerek siirgiin mahallerinde kalmalan daha uygu,n gtiriilmii tiir. 3 Boylelikle Zerikiler atalanndan kendilerine intikal eden yurtlanndan uzak yerlere tehcir edilmek zorunda kalmi lardtr. Zeriki A ireti'nin bir klsm1 vatanlann terk ederek Van'a yerl~mi diger klsm1 da, Tekman ve Palandoken btilgelerine yerle mi lerdir. 4 Zirki A ireti tebciriyle ilgili yok saytda ar iv kaydt oldugundan s adece konuyu ozetlemekle yetindik. Garzan Beyi Abdal'm Adana'ya Siirgiin Edilmesi 25 Za 1262 [14 Kasun 1846] tarihinde Diyarbaktr eyaletine bagh Garzan kazast miidiirii Dervi Beyzade Abdiilfettah Bey~in biraderi Abdal Bey btilgedeki diger yerel beyler gibi kendiside Tanzimat'taki tslahat hare.kanna kar t ytkarak isyan hareketine katj.lmt tlr. Sultan AbdtUmecid dtineminde "Kiirdistan'da". uygulanagelen Tanzimat tslahatlan Kiirtler arasmda biiyiik bir in.fiale yol aymi ve buna kar ilik biryok vilayet ve kazada isyan hareketi ba lami tlr. 5 Haliyle Garzan kazast beyi Abdal Bey de bu hare.katta yer almi ti. Bunun iizerine Sultan AbdtUmecid diger bolge beylerine ibret olsun diye Abdal Bey'in tutuklamast ve ayru zamanda btilgeden ba ka bir yere stiriilmesi emrini I BOA. c. ML 679/27854 2 Zirki ~iret ism.ini teblig metnimizde ii~ degi~ik ~ekilde yazrm~iz. Halk arasmda yaygm isim Zirki. olarak bilinmektedir. Fakat Osmanh ~ivi ka)'ltlarmda Zeriki, Zirk:i, Zaraka olarak yer almaktadtr. Biz de bu nedenle her u~ eklini de yazdtk. 3 BOA. A. MK.T 89/60 4 BOA. Y. PRK B~K 3/107 5 Cizre'li Bedirhan, Van'da Han Mahmud, Hakkfui'de NuruiJah, Bey M~'ta ~erefbey, Ardahan Beyi Hiiseyin Bey, GoJe Beyi Arslan Bey ve izzet Bey, Ardanuy beylerinden ~erifbey ve Ah.met P~a biraderi Abdi Bey ve Dursun Bey, Livane Beyi YusufBey, Emir-i Hoy beylerinden Hiiseyin Bey ve Seyfeddin Bey ve Seyfi Bey ve <;tldtr beylerinden Hamid Beylerin tamamj Tanzimat ISlahatma kar~t ~ikarak ittifak halinde hareket etmi~lerdir. [Aynntth bilgi i~in blcz: BOA. IMSM 1232/6; BOA IMSM 1233/3]. - \. -319-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - vermi~ti. Bunun iizerine Abdal Bey yakalanarak padi~ahm emri iizerine Adana'ya sfugtin edilmi~tir. 1 Diyarbalar Valisi el-hac izzet Pa~a Abdal Beyi zabita nezaretinde Adana Valisi Hasan Hakla'ya teslim etmi~tir. Hasan Hakla da Adana'da Abdal Bey'i mahkemeye ytkararak.tescilini yaptmru~ ve Han-1 Cedid nam mevkide hapishaneye koymll tur. Sultan Abdiilmecid'in Adana Kadis1 es-seyyid Dervi~ Ahmed Ltitfi ve Adana Valisi Hasan Hakla'ya emimame gondererek Abdal Bey'in ikinci bir emre kadar tahliye edilmemesi, izni olmadan ba~ka bir yere adiid attmlmamasma ozen gosterilmesini emretmi~tir. 2 Garzan Kaza Merkezi'nin Degi~tirilmesi Bitlis vilayet meclisinin yapldi~ oldugu teklif iizerine daha once Beybu karyesinde kurulmll olan Garzan kaymakamhk merkezinin b~ka bir bolgeye nakledilmesi hususunda Dab.iliye Nezareti'ne bir yaz.j. yazj.lldl~ti. Bunun iizerine Garzan'm e~raf ve ileri gelenleri Bitlis Vilayet Meclisi'nin aldigj karara itiraz ederek kaza n;terkezi yerinin degi~tirilmemesi, aksi hiilde halkm biiytik magduriyet ya~ayacagid! ve resmi i~lemlerini yfuiitmede birs;ok zorlukla kar~ila~acagid! ifade ederek maruzatlarmi Saderet'e arz etmi~lerdir. Sadaret de halkm talebi dogrultllsunda Garzan kaza merkezinin ba~ka bir yere nakledilmemesini maslahat uygun olmadlgj gereks;esiyle ~imdilik yerinde ibka edilmesine karar vererek gereken tebligi Bitlis vilayetine bildirmi~tir. 3 Tanzimat'm ilamndan Sonra Garzan'm Genel Niifusu 5 R 1262 [2 Nisan 1846] tarihinde Garzan kazasmda niifus saylldl yap111dl~, sayiidda koy adedi, bane sayis1, Miislim, gayrimiislim, Klpti ve Yezidilerin toplam sayilan verilmi~tir. Ayru niifus defterinde Tuvana (Gens;), Sibyan (<;ocuk) ve Mtisin (Ya~h) sayilan da kayda ges:irilmi~tir. Aynca. Garzan kazasmm Siird sancagma ilhak edildigine dair defterin kenarma bir as;iklama yap111dl~tir. Daha once Diyarbalar'a bagh olan Garzan kazasmm belirtilen tarihte Siird'e bagland1g1di niifus defterinden ogrenmi~ oluyoruz. 4 1834 Yilmda Garzan'da yapilan niifus sayildldda mufassal defterler tutulmu~ ve i~bu icmal defteri Mufassal kayitlara istinaden hazrrlanldi~tlr. Osmanl1 doneminde Tapu Tahrirlerinden sonra ilk niifus sayimian 1831. yilmda yap111dl~tir. Dogu ve Gtineydogu Anadolu bolgesinde genelde birkas; sene son...ra niifus sayiididid yapild1gjm gormekteyiz. Gar zan kazas1 da muhtemelen 1834 -Yilmda niifus SaYllDl yapilldl~trr. icmal Defteri kaydma gore Garzan Niifus tablosu.s Kazii-i Garzan ve kunl ki be-ma'rifet-i timeriiyi askeriye ve memur-1 sa4"e der-meclis mticeddeden tahrir ve deftere~ takdim ~ode el-viiki 5 R 1262 [2 Nisan 1246] ber-muceb 3 lot' a defatir mtifredat tahrir-i viiride ve derkeniir ve bii-fermiin-1 siimi. 1 BOA. A.MK.T 54/98-1 2 BOA. A.MK.T 54/98-2 3 BOA. DH. MKT 1548/116 4 BOA. Nii.fus Defteri No: 3735, Vrk 49 5 BOA: NFs 3735, s. 49-51 -320-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirastmtz Sempozyumu - Haneba 642 Silin Miislim Haneba 280 Silin Raaya Miislim ve Raaya toplam bane 101 Silin Yezidi Sa}'IS1. Milslim, Raaya ve Yezidi toplam 1023 bane say!s1. Kura aded (Koy sa}'lst) 14 Silin Miislim 41 Sakin Miislim, Raaya ve Yezidi kanslk nii.fus 03 Raaya Toplam 58 Miislim: Raaya ve Yezidi toplam koy sa}'ls1. Muslim Tiivana S1byan Miisin Mevcudu Mabal-1 abar Mevcudu Mabal-1 abar Mevcudu Mabal-1 abar Yerli Neferen Yerli Neferen Yerli neferen Neferen 37 ' Neferen 6 Neferen 3 855 341 223 - Asllir-i Nizamiye Neferen 20-321-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve M~nevi Kiiltiir Mirastmiz Sempozyumu -.l.! -322-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - - Taife-i Yezid TUvana Sibyan Mus in Mevcudu Mevcudu Mevcudu Yerli Yerli Yerli Neferen Neferen Neferen 186 44 1 R eaya Ala Evsat Edna Sibyan Amelmande Mevcudu Mevcudu Mevcudu Mevcudu Mevcudu Milet-i muhtelife Milet-i muhtelife Milet-i muhtelife Milet-i muhtelife Milet-i muhtelife Yerli Yerli Yerli,r Yerli Yerli Neferen Neferen Neferen Neferen Neferen I 87 251 242 3 Stbyan Amelmande Mahal-1 abar Mevcudu millet-i miihtelife Mevcudu mmet-i muhtelife Neferen Yerli neferen Yerli Neferen 1 159 3 ' Hamidiye Alaylanna Kattlan Zirki A~ireti Esemi-i NUfus-1 Derece-i ~iret Zukuru kuvvetleri Zirkan 500 Be~ ebab kazasmda meskun olub umumu piyade siivari te~kilatma dabil degildir. Ve Hertu~i ~iretinden miin aibdirler. Zirkan.IJ 2500 iki alay ~bu ~iret nefs-i Erzurum. ~ebrinin cihet-i ce.nubiyesinde ~ireti t~kil vlli' Palandoken dagmm arka tarafinda Tek:man-1 ulya ve eylectigi sufla.nahiyeleriyle Hints suyu vadisi.nde meskun ziraat ve hayvan bey' u irastyla me gul cesur bir ~iretdir. 1 Cumhuriyet Doneminde Garzan Kazas1 Garzan'm Genel Niifusu 1935 Yxlmda B~vekalet (Ba~bakanl.I.k) istatistik Gene! Miidiirlilgti tarafindan yaptlan nilfus sayurunda Siirt'e bagh Garzan kazas1 nilfusu.a~agtda verilmi~tir. 1 BOA. Y. PRK B$K 3/107-323-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - 1935'de Garzan ~ehir Merkezi ve Koylerin Genel Niifusu 1 Erkek Kadm YekUn Koy Koy Yekfin YekUn Yekfin Gene! Erkek Kadm Erkek "Kadtn Yekfin 408 504 912 8.382 8.462 16.844 8.790 8.966 17.756 : Garzan kazasmm idari yapisi 20 Ekim 1938 tarihinde Garzan lagvedilerek yerine Kurtalan ve Baykan kaza)an kurulm~tur. Dabiliye Vek.aleti'nin yani iyi~leri Bakanllgx'nm 3.393 sayll.t kanun '~addesine istinaden ~ldigx karar iizerine Siirt vilayetine bagll Garzan kaz,asldm merkezi Aymkasrr koyiine kaldmlml:? ve adt Kurtalan 2 olarak degi rilmi~tir. Garzan nahiyeye don~tiiriilerek yinni be~ koy ile birlikte Kurtalan il~esine baglanmt~tlr. Aynca Garzan kazasma bagh olan biryok koy ve nahiye Kurtalan ve Baykan ilyeleri arasmda bolii~tiiriilm~tiir. Te~kilat-1 Miilkiye'de yapllan yeni diizenlemeyle bir9ok koyiin yeri degi~erek ad1 geyen kazalar arasmda payl~llml~tlr. Daha once Garzan kazasma bagh olan Rldvan nahiyesi ve koyleri aynca Siirt vilayetinin merkez kazasma bagh Hiiseyni nahiyesinin Ba~ur suyu batlsmda kalan otuz koyiin tamami Kurtalan kazasma baglanmt~trr. 3 Kurtalan Kazas1 Daha once kaza merkezi Beybu'da olan Garzan kazas1 Aymkasr'a nakledilerek Kurtalan kazas1 kurulm~tur. Garzan kazast da nahiyeye don~ti.i.tiilerek otuz dort koy ile birlikte Kurtalan'a baglanmt~tlr. Kurtalan kazasma baglanan nahiye ve koylerin isimleri ~agxda verilmi:?tir. Kurtalan kaza merkezine bagh olan koyler ~unlardrr: Kelemeran, Geli~iran, K~anan, Ayingerm, Siirtan, Hatma, Giizeldere, Marip, Kohan, Birk, Aynik, Misriy, Patas, Tilan, B~ur, Dari, <;ay, Tarno, Tiiki, Girizeydo, Mazoran, Tiitiin, Zokpurt, Zokayt. Kurtalan'a bagh Garzan Nahiyesi ve Koylerin isimleri Golamasyan, ~ikeftan, Hirbeibrahim, Comkatm. Bizizi, Ceffan, Seyitmeryem, Hishis, Taliban, ~eyhyunus~ <;imzark, paloni, Zivik, Milha, Merci, Beysatun, Beybo, Hirubehungi, Ziri, Hakemi, Bada, D~erk, Gevirhamo, Bera, Giiveyz, Girihamdo, Zinahf,Bihavs, Bahims,Dilbi, Batran,Zukayf, Zok, Kurtalan'a bagh Rldvan Nahiyesi ve Koylerin isimieri Zugxrr, Germik, ~eyhhavanda, Hop, Derdevin, Diisadek, Kumaro, Giriyello, Cimatan, Hanik, Rldvan, Sulan, Giindik, ~eyhosel, Milikan, Haleyi, Hendiik, Baciri, Bitam, Salas, Kelkelan, Hiller, Sarif, Hafi, Hanisoruk, Hamdunan, Vahs1t, Binarin, <;imsarip, <;iknik, Mergaali, Sevdik, Darosel, Arans 4 1 B~vekalet istatistik Genel MUdiirliigil. Tiirkiye Gene/ Niifus Sayzm1, Ankara, 1935, s XIV. 2 Kurtalan'm eskiismi ''Mlsnc;:" olup 1938 ydmda Kurtalan olarak degi~tirilmi~tir. 3 Cumhuriyet~ivi, Dabiliye Vekaleti, II. No: (30-11-l/126-45-3]/4 4 Cumhuriyet Ar~ivi, Dabiliye Vekaleti, IV. No: [30-11-11126-45-3]/13-14 -324-
- muslararasi Veysel Karen! Ve Manevi Kiiltiir Mira.SIIDIZ Sempozyumu - Kurtalan'a bagh Hiiseyni Nabiyesi ve Koylerin isimleri Kirivan, Sindiyan, Hunriya, Binaf, Aymdar, Sillint, Kadtyan, Slhyan, kendalan, ~emttirk, Kanimiri, Gozik, Tillianavro, A vtitilya, Kohan, Ceffan, Bilek, Galili, U i, Htiseyni, Be~iristifla, Stifla Kaniktirk, Beykent, Kotip, Piri im, Kanigtizik, Betil, Bakut, 1 Daba once Htiseyni nahiyesine bagh o1ana koylerin bir losrm da Siirt vilayetine baglanrm hr. Siiit baglanan koylerine isimleri oyledir: Dergalip, Soran, Lif, Tavlik, Kasrik ve Dodoiso koyleridir. 2 Baykan kazas1 20 Ekim 1938 tarihinde daha once Garzan kaza merkezine bagh qlan bir9ok koy Baykan kazasma baglanrm~tl(. Baykan kaza merkezi Siyanis koyti olmak tizere yirm.i yedi koy kazaya baglamiu trr. Aynca darzan kazasma baglt Mtilefan nahiyesi otuz bir koy ile birli.kte Baykan kazasma verilmi tir. Baykan kaza merkezine baglt olan koyler unlardtr: Siyanis (Kazamerkezi) Hozyar, Navala, Ziyaret, Sulha, Beykan, CeJfan, Havil, Millo, Ann9, <;uak, Madaran, Btizi.ildi.n, Halikan, Sik:irya, Sigan, Bilvante, Homent, Mizzi, Koh, Balon, Comani, Belayan, Malabado, Kevirgevr, Kelhok, Zokmair'' Baykan Kazasma Bagb Miilefan Nahiyesi ve Koyleri Mtilefan Nahiyesi, Nemle, Cezni, Cemman, <;irri, Hi~kederan, Gola, Ayingiras, Hirorik, Birgti9, Mirgan, Mal~eref, Turup, Nevala, Giritiveyz, Grikello, De uvan, Memeku, Sican, Tucikan, Barzan, Sivikan, Re edaran, Balorza, Ceznik, Pe_tjhi, Harbeltis, Nari, Ktirir, Malahano, Bostanan koyleridir. 3 1 Cu.mhuriyet Ar~ivi, Daruliye Vekaleti, IV. No: [30-11-1/126-45-3]/15-16 2 Cu.mhuriyet Ar$ivi, Dahiliye Vek.aleti, IV. No: (30-11-1/126-45-3]/15-16 3 Cu.mhuriyet Ar$ivi, Dabiliye Vek.aleti, IT. No: [30-11-1/126-45-3]/10 - \ -325-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasumz Sempozyumu - EKLER Beige -1 Girikan Emirlerinden Nas1r Bey'e dort koyiin zeamet olarak verilmesi. KODU: BOA. BAB-1 ASAFi DFE RZ. Defteri NO: 86, Sayfa l (68 T A.RiHi: 6 Ramazan 993 Zeamet-i benam-1 Nasrr bin Muhammed Bey an-tahvil-i Stileyman CaVU -~avu an- t dergah-1 ali Siird livasma bagh Fekin Kara.kami~ ve Birecik livasma bagh Kale-i kiiyiik ve Gokyepman koylerin hasilan bir klsrru malikane olarak verilmi~ bir lasidi iltizam ile tevcih edilmi~tir. Mezkur Nasrr kullan Girdikan sancagj. beyi olan Muhammed Bey kullannm sulbi oglu olub yarar ~ecaat ~i'ar bendleri olmagm mezid-i inayet-i padi~abiden Diyarbekir'den d~enden yirmi bin akyelik bir zeamet tevcib edesin deyu :fi sene 991 $abanm evahiri tarihiyle mliverrah Serdar-1 nlisret ~iar canibinden emr-i ~erif irad eyleylib ve dergah-1 ali yavu larmdan Siird sancagmda is'ird nahiyesinde Fekin? nam karye ve gayriden ber-vechi telanil yirmi dok:uz bin ak~elik O.Zere mutasarnf olan Silleyman CaVU mutasamf oldugu yirmi bin ak~elik zeamet ihtiyanyla merkum Nasrr'a olmak lizere berat verub feraget etmegin zikrolunan elli bin akyelik zeamet zeamet-i mezbur s:avu~ feragmdan her muceb-i em-i ali mer kum Nasrr bendelerine tevcih olunub berat-1 ali~an iyin milzekkire verildi tahriren :fi 6 Ramazan 993-326-
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasumz Sempozyumu - ) I J.- I l -327-.. \
- Uluslararast Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - Belge-2 KODU: ie.tct 8/ 962 Taribi: 1 Za 1104 Sah buyuruldu. Liva-i Zeriki Ocakhk Liva-i mezbur Girdikan yurtluk ve ocakhk ilzere Haydar Bey'ilzerinde olmagla elinde olan ~an- 1 hfunayu.n mukarrer ve tecdid olunub beratl verilmi~tir. Fi Evail-i ~eval 1099 Dergah-1 felekmedar bangah-1 gerdon iktidar-1 turabma arz-1 bende-i bi-mikdar ve zerre-i haksar budur ki: Eyalet-i Van'da vak:i' Zirki Girdigi Sancagt'na miitasamf olan Haydar Bey fevt olub ve liva'i mezbur kadimu'z-zamandan berii ocakltklan olmagla miiteveffay1 mezburun kendi akrabasmdan olan Halef bendeleri beher vechle muhil ve mtistahak olmagm inayet-i ~ehriyariden liva-i mezbur ile merkum kullm behremend ve ber-murad buyurulub ferman-1 erif-i ali~an sudfu ve ihsan buyurulmak ricas1yla der-i devletmedara arz olundu bill ferman meveddetlu ve merhametlu sultamm hazretlerinindir. Miitevelli vak:i' ise miicebince tevcih olunmak buyuruldu. Gurre-i Za 1104-328-
- Uluslararasi Veysel. Karen i Ve ManeVI " " K""ltiir u Mirasimiz " S em pozyumu-,... ""..f.:. -- -329-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir MirasimiZ Sempozyumu - Belge-3 KODU: A.MKT 54/98-1 TARiHi: 25 Za 1262 Der-i devlet-mekine arz-1 dai-i kemineleridir ki Vi1ayet-i Anadoluda vlli' Diyarbekir Eyaleti dab.i.linde kain Garzan Kazas1 Mtidiiri.l Dervi~ Beyzade Abdillfettah Bey'in biraderi Abdal Bey kendi balinde olmayfib ibtilal ~iraze-i ni.zam-1 memleketi miicib herekan na-becaya ci.ir'et eyledigi bi'l-ibbar tahkik buyurulduguna mebni terbiben li-emsalihi merkumun li-ecli't-te'dib Adana'ya nefy ve tagribi busuuna irade-i atiye-i cibandan mtitaaliik buyurulmu~ olmagla ol-babda eyalet-i mezkure va1i-~: - vala~aru vezir-i babiru'l-maali Dev1etlu el-hac izzet Pa~a Hazretleri'yle bu abd-1 dailerine hitaben ~eref-efzayi sabife pirayi sudur buyurulan ferman-1 ciban-muta' -1 ali~an mantuk-1 mtinifi tizere vali-i m~arun ileyh hazret1eri mir-i merkum kullar1 nizarru vechle kaza be-kaza nefy ve irsal buyurulm~ ve i~bu sene-i mtibareke-i Zi '1- kaadeti'~-~erifesi evailinde Adana rnabkemesine bi'l-vusul tescil o1unarak Han-1 Cedid nam mabalde menfiyyen meks ve ikamet etdirilmi~ olmagm ber-mantuk-1 irade-i adalet-ade-i bazret-i ~ehriyari mir-i merkum bila-ferman-1 ali hatve-i vahide mabal-1 ahara bareketine irae-i ruhsat ve iltimasma ibtimam ve dikkat k11maca~ evvelki vaki'il-baldir bi'1-iltimas der-i derpa-nevela arz ve ilarn olundu bili emr u ferman bazret-i men Iebti'L-ernrindir. Hurrire fi'1-yevmi'l-bamis a~er min ~ehri Zi'l-kaadeti'L~erife lisene isna ve sittin ve mieteyn ve elf El-Abdu' d-dai lil-dev1eti '1-aliyeti '1-osmaniyye Es-Seyyid Dervi~ Ahmed Ltitfi el-mev1a bi1afe bi-medineti Adana
- Uluslararas1 Veysel Karen! Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - r---. I -331-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - Beige -4 Kodu: A.MKT. UM 549/49 Tarihi: 21 N 1278 djt. 39875 Ktirdistan Valisi Kam.ili Pa a Hazretleri'ne Ktirdistan Eyaleti dab.ilinde kain Garzan ve ~irvan a iretlennden ve Istabl-1 Amire Mi.idtirltigU payehllerinden Fettah ve ~ir Beyler Bedirhan ve i?:zeddin ~ir Bey meselelerinde ve mesele-i sablkada ibraz-1 htisn-ii bizmet ve sadakat etmi ve kendileri ez-her cihet ayeste-i taltifve riayet-i bendegandan bulunmt! olduklan halde haklannda baz1 mertebe riayetsizlik vukua gelmekde oldugu istihbar olunub isabet-i miiddeayl stdk u istikamet edenlerin bila-miiceb cw- ikeste ve mahzar olmalan iar-1 kadr-i raniye ve an-t aliye tevafuk etmeyecegi cihetle bunlann suret-i me rua da is'af-1 mesuliyle zaten dahi mazhar-1 ihtiram edilmeleri laztm geleceginden ve muma ileyhima ve ~ir Bey mtiahharan zat-1 devletlerine tevfi.kan oraya gonderilip diger tahriratdan mtisteban olacag. vecble emr-i muliakemesi bakkaniyet-i behiyelerine bavale klhnidi ~ idiigtinden ana gore muamele-i laztmenin icras1yla tsdan. Devletin tatyibi kulubuna ve mubakeme maddesinin dahi tev'cih olundugu tizere bi-tarafane ve mtihikkane ifas1yla keyfiyetin i anna himmet buyurulma styaklnda ukka. -332-
------ -- - --... ~ I ~?"'- - \ \ \ \ \ \ \... -333- ----
- Uluslararasi Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - Belge- 5 [Tanzimat sonras1 Garzan ve ~irvan 'dan iki yiiz on be~ hanenin Rusya'ya tehcir etmek go~etmesi. Girid'te siirgiinde olup firar eden yerel beylerin yakalanmasj.] KODU:BOA. MVL 641188 TARiHi: 27 Ca 1279 Makfun-1 ulyayj. hazret-i vekaletpeniib.iye Marzuz-1 ~akeri kemineleridir ki: 24 R 1279 ve fi 6 Te~rin-i evvel 1278 tarihli.ve daire-i Meclis-i ValaYJ. Ahkam-1 Adliye ytiz numrolu hame-piriiyj. ibcal olan emirname-i sami-i hazret-i vekaletpeniihilerinden Kiirdistan Eyaleti'ne : muzaf Garzan kazast abalisinden $eyyid?an ve ibrahim ve Ramo ve ~eyh. Ahmed ile men!ast olan Vidin'den :firar ~erifbey ve yine menfiyyen Vidin'de bulunan Said Bey ~irvan'daki oglu Fettab Bey b~larma bir ta1am ha erat toplayub Garzan ve ~irvan kazalarmda izhar-1 ~akavet eylediklerinden ve defaatle olunan nesayih ve tenbihatm faidesi goriilemedigi cihetle Kaim-makam Abdiilkadir Bey bir tabur Asakir-i Nizamiye ile 1slabata me'mumren sevk olunub miri muma ileyh o havaliye vanr varmaz e kiyayj. merkumeden Seyyidhan ve ibrahim ele getfuiilerek cemiyetleri dagtttlmt~ ve sairleri ' avenesiyle M~ ve Hakkari taraflarma :firar ederek merkum Hamo'nun kannda~t Muhammed dahl Bitlisli Hact Abdullah vasttastyla kemterlerine dabalet eyledigi tahkikat-1 maballiyeden anla~tlmt ve e has-1 merkume sai-i bi'l-fesad e kiyadan olmastyla bu babda mukaddem ve muabhar taraf-t acizfuleme vaki' olan ihtar ve i 'ar iizerine merkumun dabaleti s'ahih ise kabul olunmayub mahfuzen ol-tarafa gonderilecegi me'mul olub fakat merkumlar M~ ve Van taraflarmda bulunan ~ayir halktyla yek-dll ve yek-cihet olub ol-tarafdan isyan edenlerin beru ciinibe ve bern tarafdan ak.aveti ele alanlar Ote ciinibe geyub yekdigerin zir-i hirnayelerinde ge~inmeleri adetleri iktizasmdan olmas1yla bunlarm ~imdi bulunduklan mahallere hukiimetleri beman ahz u irsallerine ikdam etmedikleri takdirde Siird ve havalisinde bulunan asakir-i nizfu:niye ~ekilir yekilmez yine yerlerine gidub bildiklerini i leyecekleri ve havali-i merkumenin derdest olan tslabatt ise bi't-tab' ilona! olunamayub bundan boyle'fesadm 'dahi arkast almamayacagt cihetle icab-1 halin icras1 Kiirdistan Meclisi'nin fi 9 Rebiulevvel 1278 ve fi 22 Agustos 1278 tarihli ve yirmi til( numarah takdim ktlman mazbata-i mufassalasmda i 'ar lalmmt~ ve e has-1 merkumenin ve hususuyla merkum :;;erifbey'in menf'asmdan :firar ile ol-tarafa gelerek harekiitt akavet:nkiiraneye ciir'etleri uygunsuz ve merkum Hamo'nun kannda mm dabiileti kari.n-i sthhat oldugu suretde boyle bir akinin kabuluyla maballine teslim olunmamas1 yolsuz oldugundan merkum Muhammed'in ve e kiyayj. merkumeden :firaren bu tarafa gelerek tabassun etmi~ olanlarm ahz u giri:ftlerine li-ecli'l-muhakeme Kiirdistan'a isalleri emr u izbar buyurulmll ve her bir emr u ferman-1 ulyiilannm sur'at-1 infaz ve icrast mutabattim-i zimmet-i masaddakatim bulunmu olub ancak Safer be~ ve Temmuz yirmi bir ve Rabiulahir sekiz ve Eylill yirmi ve Camadiyelevvel yedi ve Te rin-i evvel sekiz tarihli ve on altt numarah takdim-i pi~gab-1 cenab-1 Sadaretpenahileri ktlman ma'ruzat ve melfufatt olan evrak-1 saire mueddasmdan tafsil-i keyfiyet malum-1 ali buyurulm~ olacagt vechle yerluden mudtirleri bulunan :;;rr Bey'in zultim ve taaddiyatma ve haklarmda olan muamele-i gaddaranesine tab-aver ve miitabammil olamayarak zikr olunan ~irvan kazast abali-i fukarasmm Rusya Ulkiisma gitmek iizere terk-i evtan ederek M~ ve Bayezid sancaklan tarafindan geldikleri rivayet ktlmmt~ olamasld!d iizerine derhal memurlar tayini-ve nesayih-i miiessirenin icras1yla hanha-i -334-
- Uluslararas1 Veysel Kareni Ve Manevi Kiiltiir Mirasimiz Sempozyumu - merkumeden bir danesi ileriye sahverilmeyerek ciimlesi olduklan mahallerde tevkif etdirilerek mevrud mahzar-1 umuminin lefleriyle keyfiyet makam-1 aliye arz ve inha ve bu babda ne-vechle muamele ve hareket olunmas1 iktiza edeceginin savb-1 acizaneme emr u i~'an niyaz ve istida klhruru~dt. inhay1 mi.itekaddime-i abidaneme cevaben bir gi.ina emr u ferman-1 ali ~eref-zuhur etmenti~ ve merkum Hamo 'nun karmda~1 Muhammed bu tarafa gelmi~ ise de taraf-1. kemteraneme dahalet arzusuyla gelmeyi.ib mtidi.ir-i mumu ileyhin zuli.im ve i'tisatiru bil'beyan Ordu-)'1 Hi.imayun Meclisi'yle Erzurum Meclis-i Kebiri birle~erek muhakemelerinin kemal-i adl ve bakkaniyete tevkifan icraslfil istid'a ve dermeyan eylemi~ ve her iki tarafin buraya celbi yoluna gidilmek lazun-gelse mahalli hiik:i.imetinin ~ikest-i ni.ifuzunu mi.ieddi olacagt derkar bulunmu~ oldugundan Anadolu Ordu-yt Hi.imayunu M~iri devletlu pa~a hazretleriyle le-de'l-muhabere merkum Muhammed m~ir-i m~arun ileyhin yaver-i harblerine tefrikan tarih-i ariza-i kemteranemden krrk gi.in mukaddem Ki.irdistan valisi pa~a hazretlerine gonderilnti~ ve zikrolunan ~irvan kazasmda Mu~ sancagtna gelmi~ olan banenin ciimlesi iki yi.iz on be~ haneden ibaret olub onlarmda 90luk yocuklan yanlarmda oldugu ve kendileri envat sefalete dfi9ar olm~. iselerde mi.idir-i muma ileyhin atvar ve ahval-1 na-becasmdan kendilerine nefret ye vab~et-i ki.illiye gelmi~ olmasma nazaran suret-i cebriyeye olmadlk9a nzalanyla me'vay1 kadimelerine iadeleri mi.imki.in olamayacagt mukaddem ve muahbar olunan tahkikatdan anla~illru~ ve ~u hale gore bunlarm topdan terk-i avtan ve nakl-i mekan edi~i ciimlesinin ashab1 tohmet ve ~akiivetden olmayub kendilerinin magdur olmalarmdan iktiza eyledigi ve balada muharreri.i'l-esami ri.iesa taktmmdan bu tarafa yalruz Muhammed Bey geli.ib bundan ba~ka sair ri.iesa gelmemi~ ve egeryi gelnti~ olsalar idi saye-i kudretvaye-i hazret-i ~ahanede asar-1 hirnem-i mali tev'em-i illyalanyla onlarm dahi merkum Muhammed mtlsi.illti mahalline iade ve irsal lalmacagt derkar olduguna ve ri.iesa)'l merkumenin Van ve Hakkari taraflarmda ve mahal-1 saire de olduklarma dair henilz bir malumat olunamamt~ idugi.ine binaen ~ayed ki bundan boyle bu taraflara ge9ecek olur iseler nbkl fermude-i mekarim-s1tude-i cenab-1 sadaretpenahileri ilzere ri.iesa)'l merkumenin dabi ahz u giriftleriyle vali-i m~~ ileyh tarafina gonderilecegi bedihi bulunmu~ idiigi.ine ve zikrolunan Garzan kazas1 banedarundan Muhammed Bey mi.ikaddema irsal olundugu misilli.i iki yi.iz on be~ hanenin dahi emirname-i sanu-i asafanalerinin suret-i mtistabrece-i seniyesinin leffi.yle ber-mi.ikteza)'l irade-i seniyye-i bir banesi geriye burakilmakslzio ve i9lerinde bir neferi mahal-1 ahara sahverilmeksizin ciimlesinin memur-1 mabsusa tefrikan vali-i m~arun ileyh tarafina irsaliyle keyfiyetin savb-1 kemteraneme i~'an Bitlis kayamakaidi Saadetlu ~evki Efendi'ye ba-tahrirat izbar olunmu~ ve kaymakam-1 muma ileyhin bu babda varid olacak netice-i cevabinin badema arz ve inhas1 ibtidar olunacagt derkar bulunmu~ olmagtn ol-babda emr u ferman hazret-i men lebi.i'l-emrindir. Fi 14 Ca 1278 ve fi 25 Te~rin-i evvel 1278 Vali-i Eyalet-i Erzurum Muhammed Hayreddin -335-
mu.. 1\4;Y'asnn1Z SetnP0zyu A..r: ltur 1~~ A evl ~u Ave Man - U\US la rarasl veyse \ Karenl.-- -~... ' I -' \ \ 1.,... -. -- - :- -336-