= SLAM HUKUKÇUSU UKÇUSU ve HUKUK TARHÇ HÇS NOEL COULSON: HAYATI, ESERLER ve GÖRÜLER LER Prof. Dr. Ferhat Koca 1 4562647 3 65 '26 8 5*85(0'''9'9$ 6(0 Noel James Coulson 18 AUustos 1928 tarihinde Mngiltere nin Lancashire bölgesindeki Blackrod da doudu. Wigan Grammar School daki euitiminden sonra Oxford daki Keble College e girdi. Kbrs ve SüveyR bölgesinde istihbarat subay olarak askerlik yapt. AskerliUi müteakip, 1952 ylnda Oxford Üniversitesi ne girdi. Burada merhur müsterriklerden Joseph Schacht n tavsiyesi üzerine, Fas kütüphanelerinde bulunan fkhla ilgili el yazmalar üzerine yüksek lisans ve doktora yapt. 1954 ylnda Sir Norman Anderson tarafndan Londra Üniversitesi ndeki School of Oriental and African Studies e (SOAS) davet edildi ve burada Mslâm hukuku dersleri okutman olarak göreve barlad. 1965 1966 yllar arasnda, Nijerya daki Ahmedü Bello Üniversitesi hukuk fakültesinde dekanlk yapt. Noel J. Coulson 1967 ylnda Londra Üniversitesi DoUu ülkeleri hukuku bölümü (Department of Oriental Laws) barkanluna getirildi ve bu görevi ömrünün sonuna kadar sürdürdü. Bu arada Chicago, Harvard, Pennsylvania, UCLA, Utah ve mezun olduuu Keble College gibi çeritli üniversitelerde misafir profesör olarak dersler verdi. Ayrca, Mslâm hukukunun, özellikle ticaret ve mirasla ilgili hükümlerinin uygulamas konusunda arartrma ve gözlemlerde bulunmak amacyla çeritli defalar OrtadoUu ülkelerini ziyaret etti. Arab Law Quarterly dergisinin yayn kurulu ve Gray s Inn Barosu üyesi olan Coulson, The Times (3 Eylül 1986) gazetesi tarafndan kendi neslinin önde gelen Mngiliz Mslâm hukukçusu olarak nitelendirilmirtir. 1 Gazi Üniversitesi Çorum Mlahiyat Fakültesi. E-mail: ferhatkoca@yahoo.com
= H$%A"B*/ Mki kz çocuuu babas olan Noel J. Coulson, 30 AUustos 1986 tarihinde, 58 yarnda Haslemere de (Surrey) öldü 2. %6''9'9$ #6/# 1. A History of Islamic Law (Edinburgh University Press, Edinburgh 1964, 1971, 1978, 1990). Mslâm hukuk tarihine dair klasik ve modern pek çok kaynaktan faydalanlarak yazlmr muhtasar bir kitaptr. Bu eser Fî Târîhi t-te+rî il- -slâmî (trc. Muhammed Ahmed Sirâc, Kuveyt 1402/1982) adyla Arapça ya tercüme edilmirtir. 2. Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969). Coulson un Chicago Üniversitesi hukuk fakültesi OrtadoUu arartrmalar merkezinde misafir hoca olarak verdiui derslerin notlarndan oluran bu eser, Mslâm hukuk sistemindeki akl-vahiy 3, birlik-çeritlilik, otoriteryanizm-liberalizm, idealizm-realizm, hukuk-ahlâk, durauanlk-deuirkenlik kavramlarn ve bu kavramlarn birbiriyle ilirkilerini incelemektedir. 3. Succession in the Muslim Family (Cambridge 1971). Mslâm miras hukukuyla ilgili bir eserdir. 4. Commercial Law in the Gulf States - The Islamic Legal Tradition, (London 1984, Graham-Trotman). Coulson un School of Oriental and African Studies in hukuk fakültesinde verdiui, OrtadoUu ülkelerinin karrlartrmal ticaret hukuku adl dersin notlarndan oluran bir kitaptr. 2 Noel James Coulson un hayat, eserleri ve görürleri hk.bk. Joseph Scahct, Modernism and Traditionalism in a History of Islamic Law, Middle Eastern Studies, I (1964), s. 388-400; Noel James Coulson, Correspondence, Middle Eastern Studies, III (1966), s. 195-203; Obituary: Professor Noel J. Coulson, Arab Law Quarterly, I/5 (November 1986), s. 473-474; I. Edge, Obituary: Noel Coulson, Bulletin of School of Oriental and African Studies, L/3 (1987), s. 532-535; Muhammed Selim El-Awa, Approaches to Shari a: A Response to N. J. Coulson s A History of Islamic Law, Journal of Islamic Studies, II/2 (1991), s. 143-179; Kamil Uslu, Noel J. Coulson un -slâm Hukuku Hakkndaki -ddialar, Konya 1997 (Selçuk Ünv., Sosyal Bilimler Enst., YaymlanmamR Yüksek Lisans Tezi); M. Kâmil YaRaroUlu, Coulson un Mslam Hukukuna BakR, Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003, RaUbet Yaynlar, s. 187-201; Muharrem Klç, Mslam Hukukunun DoUasna Klasik Oryantalist Bir BakR: N. J. Coulson ÖrneUi, Marife, yl. 2, sy. 3 (Konya 2002), s. 123-134; Cengiz Kallek, Coulson, Noel James, D-A, VIII, 71-72. 3 Bu eserin akl-vahiyle ilgili bölümünün Türkçe tercümesi için bk. Noel J. Coulson, Mslam Hukukunun ÇatRma ve Gerilim Alanlarndan Biri Olarak Vahiy ve Akl (trc. Ferhat Koca), Marife, III/3 (Konya 2003), s. 343-351.
##6) 7.!"7?$/$$& 1. Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem, Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 211-226. 2. The State and the Individual in Islamic Law, International and Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 49-60. (The Traditional Near East J. Stewart - Robinson (ed. Englewood Cliffs, N. J. Prentice Hall), 1966, s. 122-135. 3. Reform of Family Law in Pakistan, Studia Islamica, VII (1957), s. 133-155. 4. The Moslem Ruler and Contractual Obligations (J.N.D. Anderson ile birlikte), New York University Law Review, XXXIII (1958), s. 917-33. 5. Muslim Custom and Case Law, Die Welt des Islams, VI (1959), s. 13-24. 6. The Significance of Islamic Law in the World Community, Los Angeles Bar Bulletin, XXXVII (1961), s. 43-46. 7. Islamic Family Law: Progress in Pakistan, Changing Law in Developing Countries (ed. Norman Anderson), Allen and Unwin, London 1963, s. 240-257. 8. The Concept of Progress and Islamic Law, Quest (Calcuta), 40 (1964), s. 16-25. 9. Legal Education and Islamic Law, Journal of the Centre of Islamic Legal Studies (Zaria), I (1966), s. 3-11. 10. Islamic Law in Contemporary Cultural Change (J. N. D. Anderson ile birlikte), Saeculum, XVIII (1967), s. 13-92; ayrca bk. Lahore ts., Lahors Law Times Publications (ed. M. Farani), ayr basm. 11. Islamic Law, An Introduction to Legal Systems (ed. J. Duncan M. Derret), Sweet and Maxwell, London 1968, s. 54-79. 12. Representational Succession in Contemporary Islamic Law, Studia Islamica (Voluminis Memoriae J. Schacht Dedicata, pars altera), XXXII (1970), s. 101-108. 13. Modernization: Islamic Law (J. N. D. Anderson ile birlikte), (ed. Michael Brett), Northern Africa: Islam and Modernization, Frank Cass, London 1973, s. 73-85. 14. A Comparison of the Law of Succession in the Islamic and British Legal Systems, American Journal of Comparative Law, XXVI (1978), s. 227-232. ==
= H$%A"B*/ 15. Law and Religon in Contemporary Islam, Hastings Law Journal (UCLA), XXIX (1978), s. 1447-57. Bu makalenin Türkçe tercümesi için bk. ÇaUdaR Mslâm Dünyasnda Hukuk ve Din (trc. M. Kamil YaRaroUlu), Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003, RaUbet Yaynlar, s. 202-214. 16. Women and Law Reform in Contemporary Islam (Doreen Hinchcliffe ile birlikte), Women in the Muslim World (ed. Lois Beck - Nikki R. Keddie), Cambridge Mass., Harvard University Press 1978, s. 35-51. 17. Regulation of Sexual Behaviour Under Traditional Islamic Law, Society and the Sexes in Medieval Islam (ed. A.L. al-sayyid Marsot), Undena Publications, Malibu 1979, s. 63-68. 18. The Islamic Legal System: Its Role in Contemporary Muslim Society, Studien zum Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J. Coulson -Abdelwadoud Yehia), Verlag der Österreichisschen Akademie der Wissenschaften, Wien 1983, s. 7-19. 19. The Family in Islamic Law: Yesterday and Today, Studien zum Islamichen Recht. Hrsg. Von Fritz Schwind (ed. Noel J. Coulson - Abdelwadoud Yehia), Verlag der Österreichisschen Akademie der Wissenschaften, Wien 1983, s. 20-30. 20. European Criticism of Hadith Literature, The Cambridge History of Arabic Literature: Arabic Literature to the End of Umayyad Period, Cambridge University Press, Cambridge 1983, s. 317-321. Ayrca Coulson, The New Encyclopaedia Britannica nn Islamic Law (Macropaedia, Chicago 1974, s. 938-943), Encyclopaedia of Islam n (second edition, I, E.J. Brill Leiden 1960) ise Bayt al-mal maddesini yazmrtr. 4 6$)888'8809$$:;'9$5'!<9:='9$ Bat dünyasnda Mslamî ilimler sahasnda yetiren en merhur arartrmaclardan biri olan Mngiliz Rarkiyatç Noel James Coulson, geleneksel oryantalizmin öncüleri konumundaki I. Goldziher ve J. Schacht gibi bilginlerden zaman zaman farkl bir çizgi takip etmir 5 ve deuerlendirmelerinde onlardan daha yumu- 4 Ayrca bu eserlerin bir listesi için bk. M. Kâmil YaRaroUlu, Coulson un Mslam Hukukuna BakR, Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), s. 191-194. 5 Bizzat J. Schacht, Noel J. Coulson un kendisinden farkl baz yaklarmlar bulunduuunu belirterek, onun A History of Islamic Law adl kitabn çeritli açlardan tenkit etmir ve bu konu hakknda iki oryantalist arasnda çeritli tartrmalar yaplmrtr. Bk. Joseph Scahct, Modernism and Traditionalism in a History of Islamic Law, Middle Eastern Studies, I (1964), s. 388-400; Noel James Coulson, Correspondence, Middle Eastern Studies, III (1966), s. 195-203.
7.!"7?$/$$& = Rak ve lml bir üslup kullanmrtr. 6 Coulson un Mslam hukukunun kaynaklar, doktrini ve tarihsel süreci hakkndaki görürleri ksaca Ru Rekilde özetlenebilir: 6$# Noel J. Coulson Mslam hukukunun kaynaklarn deuerlendirirken, kaynaklar hiyerarrisinde, Allah n yegane kanun koyucu olduuu ve onun emirlerinin hayatn bütün yönleri üzerinde en üst derecede kontrole sahip olduuu ilkesine vurgu yapar. Bununla birlikte o, Mslâm hukukunun ana kaynau olan Kuran- Kerim de yer alan hukukî içeriue sahip ayetlerin esas itibariyle Mslâm ahlaknn yaln bir ifadesi olduuu kanaatindedir. Ona göre, Kuran- Kerim basit ve sade bir kanun metni vermemirtir. Dolaysyla, Kur an da yer alan hukukî hükümler hukukî olmaktan ziyade ahlakî bir nitelik arz ederler. Nitekim Kuran n öncelikli amac da insanlar arasndaki ilirkileri deuil, insanla yaratc arasndaki ilirkileri düzenlemektir. 7 Coulson Mslâm hukukunun ikinci kaynau olan Sünnet in kavram olarak ilk defa hicrî II. yüzylda belirli bir hukuk ekolünün kendi içinde kurulan ve daha sonra bu ekolün temsilcileri tarafndan gelirtirilmir olan görürü ifade ettiuini, ancak ekol içindeki bu dürüncenin güçlendirilmesi için geçmir nesillerle arasnda baulant kurulduuunu ve son olarak da bu sürecin Hz. Peygamber de son bulduuunu ileri sürer 8. Coulson, Sünnet in bir hukuk kaynau olarak Mslâm hukuk dürüncesine dahil edilmesinde Mmam Oafii nin rolüne dikkat çekerek, 6 Coulson un danrmanlunda doktora tezi hazrlayan Muhammed Selim el-avvâ, onun dürüst kiriliuine iraret ederek, Coulson un kendi görürlerine aykr olsa bile barka fikirlere karr dürmanca tavr taknmadun, onun DoUu ülkelerinin tarihi, kültürü ve gelenekleri üzerine çalrmalar yapan klasik bir oryantalist olmaktan ziyade, farkl hukuk sistemleri aras- nda karrlartrma yapmay amaçlayan bir medeni hukuk uzman olduuunu ve onun karrlartrmal hukuk çalrmalarnn bir çok oryantalistin çalrmalarna hakim olan manipülatif içeriue sahip bulunmadun söylemirtir. Bk. M. Selim el-avvâ, Approaches to Shari a: A Response to N. J. Coulson s A History of Islamic Law, Journal of Islamic Studies, II/2 (1991), s. 143, 167, dipnot 60. Muharrem Klç ise, M. Selim el-avvâ nn bu deuerlendirmelerinin bir yanlgdan ibaret olduuunu belirterek, klasik oryantalist söylemin, Mslam hukukunun temel karakteristiui olarak belirlediui idealist ve deuirmeyen hukuk nitelendirmesinin Coulson un çalrmalarnda da görüldüuünü ileri sürmür ve Coulson u da klasik oryantalist geleneue baul kirilerden biri olarak saymrtr. Bk. Muharrem Klç, Mslam Hukukunun DoUasna Klasik Oryantalist Bir BakR: N. J. Coulson ÖrneUi, Marife, yl. 2, sy. 3 (Konya 2002), s. 124, 127-134. Noel J. Coulson un Mslam hukukuna dair görürleri hakknda yüksek lisans tezi hazrlayan Kamil Uslu ise, Coulson un baz görür ve yaklarmlarn, Coulson un kullandu üslubun tam tersine, bilimsel disiplin, tutarllk ve nezaketten uzak, savunmac ve kaba bir üslupla elertirmirtir. Örnek olarak bk. Kamil Uslu, Noel J. Coulson un -slâm Hukuku Hakkndaki -ddialar, Konya 1997 (Selçuk Ünv., Sosyal Bilimler Enst., YaymlanmamR Yüksek Lisans Tezi), s. 8-17, 149-152. 7 Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, Edinburgh University Press, Edinburgh 1978, s. 11-13; Noel J. Coulson- J. N. D. Anderson, Islamic Law in Contemporary Cultural Change, Saeculum, XVIII (1967), s. 14-15. 8 Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 39-41.
H$%A"B*/ onu Mslâm hukuk biliminin babas 9 Reklinde nitelendirmirtir. Ona göre, Mmam Oâfiî farkl barlangç noktalarna sahip olan bu Sünnet kavram yerine, tek bir kaynaktan yani Hz. Peygamber in fiillerinden çkan bir Sünnet kavramn koyarak, farkl merkezler arasndaki çeritliliuin ana sebeplerini ortadan kaldrmay ve öureti içerisine yavar yavar birliui yerlertirmeyi amaçlamrtr 10. Coulson, Mslam hukukunun üçüncü kaynau olan icmadan bahsederken, icma doktrininin Mslam adna merru otorite nin en önemli kriterini temsil etti- Uini ve hukukî teorinin tüm yapsn desteklediuini söylemektedir. Bu durumda, genel prensip, ehliyetli hukukçularn belirli bir mana üzerinde ittifak ettikleri görürün, baulayc ve mutlak bir otoriteye sahip olduuudur. Hukukun kaynaklarn tanmlamaktan douruluuu kantlanabilir (substantive) kurallarn menreine kadar, Mslam hukukunun bütün sürecinin insan aklnn spekülatif bir çabas sonucunda olduuunu belirten Coulson, bu sürece baulayc otorite niteliuini kazandran etkenin ise icma olduuunu söylemektedir. 11 Coulson, Mmam Oâfiî nin bir taraftan hadis adyla kaydedilmir olan, ilahi vahiyle ilham edilmir Peygamber in sünneti prensibinin ardnda samimimi olarak dururken, diuer taraftan da ilahî vahiy ile açkça veya hususî olarak düzenlenmemir durumlar hakknda hukuk kurallar koymak için berer aklnn gerekliliuini kabul ettiuini, ancak bu akln re y formunda olmamas gerektiuini ileri sürdüuünü anlatmaktadr. Coulson bu konuda Röyle der: Akl, amaçladu veya hedeflediui Reyde bararya ularmak için, ferdî bir hukukçunun hora giden dü- Rüncesini, ilahî iradeden baumsz bir hukuk kaynau olarak çalrtrmamaldr. BeRer davranrnn nihâî amaçlar ve gayeleri, Allah tarafndan ortaya konulmurtur ve onlar, berer akl böyle olmalar gerektiuini tespit ettiui için deuil, fakat sadece Allah böyle emrettiui için istenilir ve haktrlar. Bu nedenle, ilahî vahiyle kurulmur prensipler karrsnda, berer aklnn rolü bütünüyle ikinci derecede olmaldr. Onun fonksiyonu sadece ilahî vahyin düzenlemir olduuu benzer veya paralel durumlardan çkarlan prensiplere müracaat ederek yeni durumlar düzenlemektir. Bu süreç, analojiyle akl yürütme veya kyas olarak bilinmektedir. Sürecin hareket noktasn, ilahî iradenin kabul edilmir bir bildirisinin (vahiy) olurturmas gerektiuinden beri, berer akl ilahî hukukun gerçeklertirilmesi ve gelirtirilmesinde korum takm olmur ve ilahî vahiyden baumsz olarak irletilmemirtir. 12 Oâfiî nin bu tezinin Mslâm hukuk teorisinin klasik açklamasnn temeli haline geldiuine iraret eden Coulson, onuncu yüzyldan itibaren ise, bir hukuk kuralnn Kur ân veya sünnetten veya onlardan kyasî tümdengelim (dedüksi- 9 Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence (the Centre for Middle Eastern Studies, University of Chicago, London, Chicago 1969, s. 6. 10 Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, 56. 11 Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence, s. 23. 12 Noel J. Coulson, a.g.e. s. 6.
7.!"7?$/$$& yon) metoduyla çkarlmas gerektiuine dair hukukî konsensüs (icma) meydana geldiuini, ayrca baz durumlarda kat kyasî akl yürütmenin adaletsizliue yol açabileceuini ve bu sebeple de akl yürütmenin daha serbest bir formunu kullanmaya izin verilmesi gerektiuini, bu durumun ise klasik hukuk teorisinde istihsan ( en âdil çözümü aramak ) veya istislâh ( kamu yarar için en iyi çözümü aramak ) metotlaryla çözümlendiuini belirtmektedir. 13 %6$+.0-> Noel J. Coulson, Mslam hukukunu, hem bir hukuk doktrini hem de furû-i fkh kurallar olarak idealist bilginlerin eseri olarak kabul etmirtir. Ona göre, Rer î hukuk doktrini, Mslâm n dinî etiuinin aktüel davranr kurallarna douru tercüme edilmesini sunmak üzere düzenlenmir alternatif bir plan niteliuindedir. Bu sebeple de Rer î hukuk doktrininin temel ilkeleri, esasen ilahi vahyin en az ksm üzerine yaplan içtihat sonucu ve icma ile ularlan sonuçlarn kabul edilmesi olarak ortaya çkmrlardr. Dolaysyla, Coulson a göre, Mslam hukuk doktrini, ortaya çktu dönemde, hukukun sadece bir parçasn olurturmaktayd ve diuer parçay ise güncel uygulamada mahkemeler tarafndan tatbik edilen hukuk meydana getirmekteydi. Bu ikili ayrmn Mslâm hukuk sistemlerinin merkezî özelliui olarak yüzyllar boyu devam ettiuini ileri süren Coulson, Reriatn, hukuk bilginleri tarafndan iddia edildiui gibi, hiçbir zaman tek bir Mslâm hukuk sistemi niteliuinde olmadun ileri sürmürtür. 14 Mslam hukuk doktrininin douasyla ilgili orta yol denebilecek bu yaklarmna raumen Coulson, bazen Mslam hukukunu tamamyla idealist normlar içeren ve sadece dinî dürüncenin spekülatif bir sistemi olma özelliui taryan bir hukuk olarak da niteler. Bu çerçevede o, Mslam hukukunu, Mslam n ilk üç yüzylnda Tanr nn iradesini belirlemeye çalran hukuk bilginlerinin spekülatif çabalarnn bir neticesi ve ürünü olarak görür ve hukuk bilginlerinin birtakm pratik sosyal ihtiyaç ve Rartlardan âzâde ve hukukî uygulamaya ters düren, dinî ideali yanstan bir normlar sistemi ürettiklerini ileri sürer. 15 Hatta Coulson, söz konusu hukuk bilginlerinin, Reriat, uygulanan bir hukuk sistemi olmaktan ziyade, kendisi uuruna çalrlan dinsel bir ideal olarak algladklarn iddia eder. 16 Geleneksel Mslam hukuku teorisine göre, hukukun her bir ayrntsnn ilahi iradeyi açkladun ve bu teorinin, yalnzca hukukun dourudan ilahî vahyin metnine dayal olmas ya da bu tür bir metne kyas edilerek çkarlmas durumunda geçerli olabileceuini belirten Coulson, muhtemelen bu geleneksel ideo- 13 Noel J. Coulson, a.g.e., s. 7. 14 Noel J. Coulson, ÇaUdaR Mslâm Dünyasnda Hukuk ve Din (trc. M. Kamil YaRaroUlu), Oryantalistlerin Gözüyle -slâm (ed. Ahmet Yücel), Mstanbul 2003, RaUbet Yaynlar, s. 204-205. 15 Noel J. Coulson, The State and the Individual in Islamic Law, International and Comparative Law Quarterly, VI (1957), s. 57. 16 Noel J. Coulson, Doctrine and Practice in Islamic Law: One Aspect of the Problem, Bulletin of School of Oriental and African Studies, XVIII/2 (1956), s. 220.
H$%A"B*/ loji sebebiyle, çeritli Mslam ülkelerinde XIX ve XX. yüzyllarda aile hukuku alannda giririlen reformlarn ilk aramalarnda, yaplan deuiriklikleri ilahi vahyin deuirik yorumlar olarak merrulartran baz giririmlerin varluna iraret etmirtir. Ona göre, bu süreçte tedrici olarak reformlarn geleneksel saf Reriat hukuku teorisiyle uzlartrlmas endiresi daha az önem arz etmeye barlamr ve bizzat sosyal talepler, yaplan reformlar için gerçek ve yeterli sebep olarak kabul görmürtür. Coulson, her halükarda çaudar ve geleneksel hukuk teorileri arasnda büyük farkllklar bulunduuunu; geçmirte dinî hukuk, ilahî vahyin açk ifadeleriyle tanmlanmrken, günümüzde Allah n iradesini neyin meydana getireceui dürüncesinin çok daha esnek hale geldiuini ifade etmektedir. Bugün Mslâm hukukunun artk ebediyen geçerli ve bu nedenle de deuirmez davranr kurallar olarak görülmediuine iraret eden Coulson, günümüz Mslâm hukuk ilminin Mslâm toplumu irlerini yönetim vastasyla eninde sonunda ilahî iradeye uygun olarak düzenleyecektir Reklindeki nosyona dayal olmak zorunda olduuunu, dolaysyla ilahî olarak düzenlenmir hukuk nosyonu yerini artk ilahî olarak yönlendirilmir toplum nosyonuna braktun ve bu durumun Batl hukuk teorisi arartrmaclar tarafndan büyük bir çelirki olarak görülmesine raumen, çaudar Mslam hukuk ilminin doual dinî hukuk teorisine douru ilerlediuini söylemektedir. 17 Bu durumda, Coulson a göre, artk Mslâm hukuku, her davranr detaynn ilahî irade tarafndan açkça düzenlendiui Reklindeki geleneksel Reriat anlamnda dinî deuildir; ancak Mslamî yönetim ve toplum, Kuran n Allah a, peygambere ve ulü l-emre itaat edin emrine dayal olmaya devam edecektir. Böylece de mevcut her Mslamî hukuk sistemi tanm bakmndan dine dayal bir hukuk sistemi niteliuinde olacaktr. 18 Mslam hukukunu vahiy-akl, birlik-çokluk, otoriteyanizm-liberalizm, idealizm-realizm, hukuk-ahlâk ve durauanlk-deuirkenlik dikotomileriyle karakterize eden Coulson, bugün ise Mslam hukukunda asl gerilim alann durauanlkdeuirkenlik ikileminin olurturduuunu ifade etmektedir. Hukuk-ahlâk alan d- Rndaki diuer gerilim alanlarnn tamamlaycs ve hatta sonucu niteliuindeki bu gerilim alannn, çaudar Müslüman hukukçularn karrlartklar en önemli sorunlardan biri olduuunu belirten Coulson, ilahî vahiy dürüncesi, evrensel icma anlayrndan kaynaklanan birlik doktrini, taklit doktrini formunda ortaya çkan otoriteryanizm ile Mslam hukukunu ebedî olarak geçerli bir yaram tarz biçiminde alglayan idealizm anlayrlarnn tümünün kat/durauan bir hukuka yol açt- Un ileri sürer. 19 Bununla birlikte Coulson, Mslam hukukunu kaut üzerinde kalan bir hukuk Reklinde deuerlendirmeyip, sürekli bir biçimde onun çeritli Mslam ülkelerindeki uygulama süreçlerini takip etmirtir. Mslam hukukunun geleneksel olarak yalnzca fkh kitaplarnn doktrinini uygulamakla yükümlü bulunan kad mah- 17 Noel J. Coulson, ÇaUdaR Mslâm Dünyasnda Hukuk ve Din, s. 210-211. 18 Noel J. Coulson, a.g.m., s. 214. 19 Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 96.
7.!"7?$/$$& < kemelerinde uygulandun ileri süren Coulson, bununla birlikte kad mahkemelerinin Mslâm toplumlarnn yegane hukuk mahkemeleri olmaduna, ancak Reriat dr mahkemelerin yarglama faaliyetlerinin de hangi ölçüde olduuu konusunda deuerlendirmelerde bulunabilmek için tarafsz çaudar belgelerin henüz eksik olduuuna iraret etmirtir. Oeriat dr bu mahkemelerin belirli baz zaman ve mekanlardaki uygulamalar istisna edilirse, zorunlu olarak tamamen Reriat doktrinine yabanc bir furû-i fkh uygulamadklarn belirten Coulson, baz Mslamî mahkemelerin, bulunduklar bölgelerin geleneksel hukuklarna dayal olan davalarda radikal bir Rekilde Reriat doktrininden sapmr olsalar bile, aile hukuku alannda âdet hukukunu uyguladklarn, ayrca ticarî mahkemelerin de OrtaçaUdan itibaren sermaye borçlar üzerindeki her türlü faiz Rekilleri ve spekülatif irlemler (riba) karrsndaki Reriat yasaklarnn etkisinden ticarî faaliyetleri korumak amacyla bir hukukî hile sistemi gelirtirip uyguladklarn ileri sürer. Kald ki, fkh bilginleri, halkn yararna (maslahat) olan durumlarda gerektiuinde Reriat mahkemelerine alternatif yarglama sistemi düzenlemek suretiyle devlet barkanna etkili hukuk uygulamasn saulama hak ve görevini veren genir çerçeveli siyaset doktrini sayesinde Reriat dr mahkemelerin merruiyetini de tanmrlardr. 20 Mslam hukuk doktrininin modern zamanlardaki uygulanma örneklerinin çeritliliuine ve bu konudaki karmaraya iraret eden Coulson, çaudar Mslâm toplumunu düzenleyen kanunlarn son derece karmark olurlarnn sebebinin sadece courafyann genirliui ve Mslâm ülkeleri ile toplumlarnn çok sayda olmasndan deuil, ayn zamanda özellikle Mslâm hukuk sistemlerinin Rekillendirici unsurlar olan farkl ölçü ve ideolojiler arasndaki radikal çatrmalar ve gerilimlerden kaynaklandun belirtmektedir. Ayrca, Mslâm hukukuyla ilgili deuerlendirmelerde bulunanlar iki temel tehlikeye karr uyaran Coulson a göre, bu tehlikelerden birincisi, Mslâm hukukunun farkl parçalarnn heterojen yaps üzerine yaplan arr vurgunun sistemin temel birliuini örtebileceui hususudur. Zira, çatran iki unsur arasndaki ayrm siyah ve beyaz renklerden ibaret olmayp, bu iki zt uç arasnda kalan orta alanda grinin farkl tonlar da bulunmaktadr. Mkinci tehlike ise, kutuplarmalarn her birinin, dinî ve laik hukuk yaklarmlar arasndaki çatrmann bir yönünün ifadesi olarak kabul edilmesidir. Halbuki, geleneksel ya da Sünnî doktrin tamamen dinî olmadu gibi, modern ya da Batl hukuk pratiui de mutlaka seküler deuildir. 21 Bununla birlikte Coulson, saf Reriat doktrininin günümüzde Mslam hukuk sistemi içinde önceki dönemlere göre daha az rol oynadun ve artk Reriatn, ortaçau dönemi alimleri tarafndan tanmlanmr kapsaml, özel ve yanlmaz bir sistem sunduuu Reklinde gerçekçi bir iddiada bulunamayacaun ifade etmektedir. 22 20 Noel J. Coulson, ÇaUdaR Mslâm Dünyasnda Hukuk ve Din, s. 205-206. 21 Noel J. Coulson, a.g.m., s. 202-203. 22 Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207.
H$%A"B*/ Günümüzde, ortaçau dönemindeki hukuk kitaplarnn içeriklerinin tamamen drnda ortaya çkan Rartlarn varluna dikkat çeken Coulson, ayrca modern Bat medeniyeti ile mergul olmann tek pratik yolunun Batl modellere dayal kural ve düzenlemeleri uyarlamaktan geçtiui anlayrnn ortaya çktun, bu nedenle de son yllarda pek çok Mslâm ülkesinde irçi düzenlemeleri ve trafik kanunlar dahil olmak üzere, Batl modellere dayal yasama faaliyetlerinin arttun, bu tür gelirmelerin ise, Mslâm toplumlarnda katksz Reriat doktrininin tek barna uygulandu Reklindeki iddialar yktun söylemirtir. 23 Coulson, Mslam ülkelerinde görülen yasama alanndaki bu BatllaRma faaliyetlerinden hareketle, modern dönem Mslâm hukuk dürüncesini, geleneksel hukuku toplumun Rartlarna uyarlayacak bir sistem gelirtirme konusunda bararsz bulur. 24. Ona göre, Mslâm hukuk dürüncesinin karr karrya kaldu, bizzat kendi yapsndan kaynaklanan bir problemle yani dini inanç tarafndan ortaya konan ölçüler ile topluma canllk kazandran güçler arasndaki ilirkiyi belirleme problemini çözmenin yolu, klasik hukuk dürüncesi ile sekülarizm arasndan geçmektedir. Coulson a göre, canl bir güç olarak hukuk, toplumun ruhunu yanstmak zorundadr ve günümüz Mslâm toplumunun ruhu tek barna ne sekülarizm ne de klasik dönem hukuk metinlerinde yer alan doktrinde yanstlabilmektedir. 25 Mslam hukukunun ilahî ve insanî yönlerine ve bu iki yön arasndaki ilirki ve gerginliklere iraret eden Coulson, Mslam hukukundaki hukukî akl yürütmeyi, hukukun tamamen el yapm kumar içerisinde, ilahî vahiy ve berer aklnn ipliklerinin, hemen hemen birbirinden ayrlmayacak derecede, birbiriyle çok sk bir Rekilde dokunduuunu gösteren bir delil olarak niteler. Buna raumen, ona göre, ne tür form olurturursa olurtursun, klasik dönemlerde hukuksal spekülasyon, ilahî buyruklarn yan barnda, berer yapm bir hukuk alan yaratan baumsz bir süreç olarak deuerlendirilmemirtir. O, ilahî irade karrsnda tamamyla ikinci derecede idi. Bunun anlam ise, onun irlevinin, Allah n Mslam toplumu hakkndaki amaçlarn anlamaya ve onlar gerçeklertirmeye çalrmak olduuudur. Geleneksel hukuk ilminde yer aldu gibi, belirli bir bilgi alan ve akln rolü hakkndaki bu tür çatrmalar, sadece bu sonucun ularabileceui bir takm manalarla ilgilidir. Bu douru yorumda, Mslam hukuku hem bir ilahî hukuk ve hem de bir hukukçularn hukukudur. Mslam hukukunun bu iki tanmla mütalâa edilmesi, birbirini tamamlaycdr ve birbirinin zdd deuildir. 26 23 Noel J. Coulson, a.g.m., s. 207-208. 24 Noel J. Coulson, A History of Islamic Law, s. 221. 25 Noel J. Coulson, a.g.e., s. 223-225. 26 26 Noel J. Coulson, Conflicts and Tensions in Islamic Jurisprudence s. 19.