Otomotiv yakıtları - Dizel (Motorin)- Gerekler ve deney yöntemleri 1 Kapsam Bu standard, pazarlanan ve teslim edilen dizel otomotiv yakıtların (motorin) için gerekleri ve deney yöntemlerini kapsar. Dizel otomotiv yakıtı ile çalışmak üzere tasarımlanmış dizel motorlu araçlarda kullanılan dizel otomotiv yakıtlarına uygulanır. Not - Bu standardın amacı bakımından % (m/m) ve % (V/V) terimleri sırasıyla kütle oranı ve hacim oranını temsil eder. 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste hâlinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi hâlinde ilgili standardın ve/veya dokümanın en son baskısı kullanılır. EN, ISO, IEC vb. No Adı (İngilizce) EN 116:1997 Diesel and domestic heating fuels - Determination of cold filter plugging point EN 12662:1998 Liquid petroleum products - Determination of contamination in middle distillates TS No 1) TS EN 116 TS EN 12662 EN 12916:2000 Petroleum products - Determination TS EN 12916 of aromatic hydrocarbon types in middle distillates - High performance liquid chromatography method with refractive index detection EN 14078:2003 Liquid petroleum products - TS EN 14078* Determination of fatty acid methyl ester (FAME) content in middle distillates - Infrared spectrometry method EN 14214:2003 Automotive fuels - Fatty acid methyl esters (FAME) for diesel engines - Requirements and test methods 2160:1998 2719:2002 3104:1996 pr 3170:2002 3171:1999 Petroleum products - Corrosiveness to copper - Copper strip test (ISO 2160:1998) TS EN 14214* TS 2741 2160 Determination of flash point - TS 1273 EN Pensky-Martens closed cup method 22719 (ISO 2719:2002) Petroleum products - Transparent and opaque liquids - Determination of kinematic viscosity and calculation of dynamic viscosity (ISO 3104:1994) TS 1451 3104 Petroleum liquids -Manual sampling TS 900-1 ISO 3170 Petroleum liquids -Automatic pipeline sampling (ISO 3171:1988) TS 900-2 ISO 3171 Adı (Türkçe) Dizel yakıtlar ve konut ısıtmasında kullanılan yakıtlar - Soğuk filtre tıkanma noktasının tayini Sıvı petrol ürünleri - Orta destile yakıtlar-kirlilik tayini Petrol ürünleri - Orta damıtma ürünleri - Aromatik hidrokarbon türlerinin tayini - Kırma indisi dedektörlü yüksek performans sıvı kromatografisi metodu Otomotiv yakıtları - Dizel motorlar için yağ asidi metil esterleri (YAME) - Özellikler ve deney yöntemleri Petrol ürünleri- Bakır korozyonu - Bakır şerit metodu Petrol ürünleri ve yağlayıcılar- Parlama noktası tayini - Pensky Martens kapalı kap metodu Petrol ürünleri - Saydam ve opak sıvılar-kinematik viskozite tayini ve dinamik viskozitenin hesaplanması Petrol sıvıları - Elle numune alma Petrol sıvıları - Boru hattından otomatik tumune alma 1) TSE NOTU: Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir.*işaretli olanlar İngilizce metin olarak basılan Türk Standardlarıdır. 1
EN, ISO, IEC vb. No 3405:2000 3675:1998 4259:1995 4264:1996 5165:1998 6245:2002 10370:1995 12156-1:2000 Adı (İngilizce) Petroleum products - Determination of distillation characteristics (ISO 3405:2000) TS No 1) TS 1232 3405 Crude petroleum and liquid petroleum TS 1013 products - Laboratory determination of 3675 density - Hydrometer method (ISO 3675:1998) Petroleum products - Determination and application of precision data in relation to methods of test (ISO 4259: 1992, including Cor.1: 1993) Petroleum products - Distillate fuels - Calculation of cetane index (ISO 4264: 1995) Diesel fuels - Determination of ignition quality - Cetane method (ISO 5165:1998) Petroleum products -Determination of ash (ISO 6245:2001) TS 4700 4259 TS 2883 4264 TS 10317 5165 TS 1327 6245 Petroleum products - Determination of TS 6148 carbon residue (micro method). (ISO 10370 10370:1993) Diesel fuels - Assessment of lubricity by HFRR (ISO 12156-1:1997, including Cor.1:1998) Crude petroleum and petroleum 12185:1996/C1:20 products - Determination of density - 01 Oscillating U-tube method (ISO 12185:1996, including Cor.1:2001) 12205:1996 12937:2000 13759:1996 20846:2004 20847:2004 20884:2004 TS 12156-1 Adı (Türkçe) Petrol ürünleri - Atmosfer basıncında damıtma özelliklerinin tayini Ham petrol ve sıvı petrol ürünleri Yoğunluğun laboratuvarda tayini - Hidrometre metodu Petrol ürünleri - Deney metotlarıyla ilgili kesinlik verilerinin tayini ve kullanılması Petrol ürünleri- Orta destile yakıtlar - Dört değişkenli bağıntıyla setan indeksinin hesaplanması Petrol ürünleri- Dizel yakıtlartutuşma kalitesinin tayini - Setan motoru metodu Petrol ürünleri - Kül tayini Petrol ürünleri - Karbon kalıntısı tayini-mikro metot Dizel yakıtlar - Yüksek frekanslı ilerigeri hareket düzeneği (HFFR) ile yağlayıcılık özelliğinin değerlendirilmesi - Bölüm 1: Deney metodu TS 12185* Ham petrol ve petrol ürünleri- Yoğunluk tayini-salına U-Tüpü metodu Petroleum products - Determination of TS 12205 Petrol ürünleri - Orta destile yakıtlar - the oxidation stability of distillate fuels Oksidasyon kararlılığı tayini (ISO 12205:1995) Petroleum products - Determination of TS 6147 water - Coulometric Karl Fisher 12937 titration method (ISO 12937.2000) Petroleum products - Determination of TS 6146 alkyl nitrate in diesel fuels - 13759 Spectrometric method (ISO 13759:1996) Petroleum products - Determination of sulfur content of automotive fuels - Ultraviolet fluorescence method Petroleum products - Determination of sulfur content of automotive fuels Energy-dispersive X-ray fluorescence spectrometry Petroleum products - Determination of sulfur content of automotive fuels Wavelength-dispersive X-ray fluorescence spectrometry EN 23015:1994 Petroleum products - Determination of cloud point (ISO 3015: 1992) TS 20846* TS 20847* TS 20884* TS 2834 EN 23015 Petrol ürünleri- Su tayini - Kulometrik Karl Fischer titrasyon metodu Petrol ürünleri - Dizel yakıtlarda alkil nitrat tayini - Spektrometrik metot Petrol ürünleri - Bulutlanma noktası tayini 2
3 Numune alma Numuneler pr 3170 veya 3171 de belirtildiği şekilde ve/veya dizel otomotiv yakıtlardan numune alma ile ilgili millî standardlarda veya mevzuatta belirtilen şartlara göre alınmalıdır. Millî gerekler ayrıntılı şekilde düzenlenmiş olmalı veya bu standardın millî ekinde atıf olarak verilmelidir. Bu standardda atıf yapılan bazı deney yöntemlerinin hassasiyeti bakımından, deney yöntemi standardında numune alma kapları hakkında belirtilen herhangi bir tavsiyeye uyulmasına dikkat edilmelidir. 4 Dağıtım birimlerinin işaretlenmesi Dizel otomotiv yakıtlarının ikmalinde kullanılan dağıtım birimlerinin üzerinde bulunacak bilgiler ve bu bilgilere ait işaretlerin ölçüleri, dizel otomotiv yakıt dağıtım dispenserlerin işaretlenmesi ile ilgili millî standardlarda veya mevzuatta belirtilen gereklere göre olmalıdır. Bu gerekler,bu standardın milli ekinde ayrıntılı şekilde düzenlenmiş olmalı veya atıf olarak verilmelidir. 2) Not Bu standarda ek millî ekte, kükürt muhtevasının işaretlenmesinin belirtilmesi tavsiye edilir. En fazla 10 mg/kg kükürt muhtevası için tavsiye edilen gösterim, millî dilde yazılmış kükürtsüz ibaresidir. 2) 5 Gerekler ve deney yöntemleri 5.1 Boyalar ve işaretleyiciler (markerler) Dizel otomotiv yakıtlarına boya veya işaretleyicikatılabilir. 5.2 Katkılar Kalitenin iyileştirilmesi amacıyla dizel otomotiv yakıtlarına katkı maddesi katılabilir. Motorun çalışmasının bozulmasını önleme ve emisyon kontrol kararlılığını sürdürmeye yardım amacıyla, uygun miktarlarda bilinen zararlı yan etkileri olmayan uygun yakıt katkı maddelerinin katılması tavsiye edilir. Eş değer etkiye sahip diğer teknik vasıtalar da kullanılabilir. Not - Rutin kontroller için uygun, çökelti oluşturma eğiliminin tayini ile ilgili deney yöntemleri henüz belirlenmemiş ve geliştirilmemiştir. 5.3 Yağ asidi metil esteri (YAME) 3) Dizel yakıtlar %5 e (V/V) kadar EN 14214 e uygun YAME ihtiva edebilir. Not YAME in ayrılması ve teşhisi için uygun bir yöntem EN 14331 de [3] verilmiştir. 5.4 Genel özellikler ve deney yöntemleri 5.4.1 Çizelge 1'de verilen yöntemler ile deneye tâbi tutulduğunda, dizel otomotiv yakıtları Çizelge 1 de belirtilen sınır değerlere uygun olmalıdır. 5.4.2 Çizelge 1'de verilen karbon kalıntısı sınır değeri, yanmayı iyileştirici katkı maddeleri katılmışsa, bu katkı maddesi katılmadan önceki durumdaki değerdir. Piyasaya verilen otomotiv dizel yakıtında bu sınır değerin aşılmış olması durumunda, 13759 a göre nitrat ihtiva eden bileşiklerin mevcudiyeti tayin edilmelidir. Tayin sonucu yanmayı iyileştirici bir madde bulunduğu tespit edilirse, deneye tâbi tutulan ürünün karbon kalıntısı ile ilgili sınır değeri uygulanamaz. Yanmayı iyileştirici katkı maddesi kullanılmış olsa bile, katkı maddesi katılmamış hâlde en fazla %0,30 (m/m) karbon kalıntısı sınırı aşılmamalıdır. 2) bk. Ek MA 3) TSE Notu:Yağ asidi metil esterleri (YAME) biyodizel olarak ta anılmaktadır. 3
Çizelge 1 - Genel özellikler ve deney yöntemleri Sınırlar Deney yöntemi a Özellik Birim bk. Atıf yapılan En az En çok standardlar Setan sayısı b, 51,0-5165 Setan indisi 46,0-4264 Yoğunluk, c, 15 C ta kg/m 3 820 845 3675 12185 Polisiklik aromatik hidrokarbonlar d,e, % (m/m) - 11 EN 12916 350 20846 (31.12.2004 e 20847 kadar) veya Kükürt f, mg/kg - 20884 50,0 10,0 20846 20884 Parlama noktası C 55 ten yüksek - EN 22719 Karbon kalıntısı g (%10 damıtma kalıntısında) % (m/m) - 0,30 10370 Kül % (m/m) - 0,01 6245 Su mg/kg - 200 12937 Toplam kirlilik mg/kg - 24 EN 12662 Bakır şerit korozyonu (3 h, 50 C da) Derece 1 2160 Oksidasyon kararlılığı g/m 3-25 12205 Yağlama özelliği, düzeltilmiş aşınma izi çapı (wsd 1,4), 60 C ta µm - 460 ENISO 12156-1 Viskozite, 40 C ta mm 2 /s 2,00 4,50 3104 Damıtma h,i - 250 C ta elde edilen % (V/V) % (V/V) <65 85 350 C ta elde edilen %(V/V) % (V/V) - - %95 in (V/V) elde edildiği sıcaklık C 360 3405 Yağ asidi metil esteri (YAME) k % (V/V) - 5 EN 14078 Not Koyu yazılan gerekler Amendmentl 2003/17/EC [2] dahil, European Fuels Directive 98/70/EC ile ilişkilidir. a: bk. Madde 5.6.1 b: bk. Madde 5.6.4 c: bk. Madde 5.6.2 d: Bu standardın amacı bakımından, polisiklik aromatik hidrokarbon muhtevası, her ikisi de EN 12916 ya göre tayin edilen, toplam aromatik hidrokarbon muhtevasından mono aromatik hidrokarbon muhtevasının çıkarılması ile elde edilen değerdir. e: EN 12916 da verilen yöntemle polisiklik aromatik hidrokarbonlar ve yağ asidi metil esterlerini (YAME) ayırt etmek mümkün değildir. Dizel yakıtlarda YAME bulunması durumunda, bu tayinle elde edilen polisiklik aromatik hidrokarbon muhtevası değeri olduğundan daha yüksek bulunacaktır. Polisiklik aromatik hidrokarbon muhtevası tayini için daha ileri bir yöntem geliştirme çalışlmaları CEN/TC 19 tarafından yürütülmektedir. f: bk. Madde 5.6.3 g: bk. Madde 5.4.2 h: Setan indisinin hesaplanması için %10, %50 ve %90 (V/V) nın elde edildiği sıcaklıkların da bilinmesine ihtiyaç vardır. i: Dizel yakıtların 250 C ve 350 C taki damıtma ile ilgili sınırları EU Common Customstariff (AB Ortak Gümrük Tarifesi) ile uyum sağlanması için dahil edilmiştir. k: YAME, EN 14214 te belirtilen gereklere uygun olmalıdır. 4
5.5 İklime bağlı özellikler ve deney yöntemleri 5.5.1 İklime bağlı olarak, ülkelerin ayarlama yapabilmelerine imkân vermek için iklim tipi seçenekleri verilmiştir. Seçenekler, ılıman iklimleri için SFTN (Soğuk Filtre Tıkanma Noktası) değerlerine göre altı tip ve kutup iklimi veya şiddetli kış iklimleri için 5 tip olarak verilmiştir. İklime bağlı özellikler Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 biri ılıman iklimlere göre (Çizelge 2a) ve diğeri kutup iklimleri veya şiddetli kış iklimlerine göre (Çizelge 2b) olmak üzere iki kısma bölünmüştür. Otomotiv dizel yakıtları Çizelge 2a ve Çizelge 2b'de verilen deney yöntemlerine göre deneye tâbi tutulduklarında, bu çizelgelerde verilen sınırları sağlamalıdır. 5.5.2 Çizelge 2b deki kutup iklimleri veya şiddetli kış iklimleri için setan sayısı sınırları, normal iklim tipleri için olandan (Çizelge 1) daha düşük olup tutuşma kalitesi ile yoğunluk arasındaki ilişkiyi ve kutup veya şiddetli kış iklimi tiplerinin düşük yoğunluğunu gösterir. Çizelge 2b de setan sayısı için verilen değerler, Amendment2003/17/EC [2] dahil European Fuels Directive 98/70/EC nin [1] şartlarını karşılamaz, ancak Tadil 2003/17/EC [2] dahil European Fuels Directive 98/70/EC in [1] uygulanmadığı ülkeler veya kutup tipleri veya şiddetli kış iklim tipleri için setan sayısı istisnası garanti edilen ülkeler için standarda dâhil edilmiştir. 5.5.3 Bu standarda ek bir millî ekte, her bir ülke kış ve yaz tipleri için özellikleri ayrıntılı olarak vermelidir 2). Bu eke millî meteorolojik verilere göre ara ve/veya bölgesel tipler de dâhil edilebilir. Çizelge 2 - İklime bağlı özellikler ve deney yöntemleri Çizelge 2a - Ilıman iklimler Sınırlar Deney yöntemi a Özellik Birim A B C D E F (bk. Atıf yapılan standardlar) SFTN C, en çok +5 0-5 -10-15 -20 EN 116 a: bk. Madde 5.6.1. Çizelge 2b - Kutup iklimleri veya şiddetli kış iklimleri Sınırlar Deney yöntemi a Özellik Birim 0 1 2 3 4 (bk. Atıf yapılan standardlar) SFTN C, en çok -20-26 -32-38 -44 EN 116 Bulutlanma noktası C, en çok -10-16 -22-28 -34 EN 23015 Yoğunluk, 15 C ta b kg/m 3, en az 800 800 800 800 800 3675 kg/m 3. en çok. 845 845 840 840 840 12185 Viskozite, 40 C ta mm 2 /s, en az 1,50 1,50 1,50 1,40 1,20 3104 mm 2 /s, en çok 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 Setan sayısı c en az 49,0 49.0 48,0 47,0 47,0 5165 Setan indisi en az 46,0 46,0 46,0 43,0 43,0 4264 Damıtma d,e 180 C ta elde edilen % (V/V) %(V/V), en çok 10 10 10 10 10 3405 340 C ta elde edilen% (V/V) %(V/V), en az 95 95 95 95 95 a: bk. Madde 5.6.1 b: bk. Madde 5.6.2 c :bk. Madde 5.6.4 d: AB Ortak Gümrük Tarifesinde verilen gaz yağı tarifi kutup iklimleri veya şiddetli kış iklimleri için belirtilen tiplere uygulanmayabilir. e: Setan indisinin hesaplanması için %10, %50 ve %90 (V/V) nın elde edildiği sıcaklıkların da bilinmesine ihtiyaç vardır. 5.6 Kesinlik ve anlaşmazlık 5.6.1 Bu standardda atıf yapılan bütün deney yöntemlerinde kesinlik bilgileri mevcuttur. Anlaşmazlık hâlinde, 4259:1995 te anlaşmazlıkların giderilmesi için belirtilen usullere ve deney yöntemi kesinliğini esas alan deney sonucu değerlendirmelerine göre hareket edilmelidir. 5
5.6.2 Yoğunlukla ilgili anlaşmazlık hâlinde 3675 uygulanmalıdır. 5.6.3 Kükürt muhtevasıyla ilgili anlaşmazlık hâlinde, anlaşmazlıkların giderilmesi için 20847 uygun bir yöntem değildir. 5.6.4 Anlaşmazlık hâlinde, bilinen bir yöntem serisinden ve 4259:1995 e göre elde edilmiş geçerli kesinlik verilerine göre kesinliği, atıf yapılan standardınkine eşit veya ondan daha iyi olmak kaydıyla, setan sayısının tayini için alternatif yöntemler kullanılabilir. Ayrıca, alternatif yöntem kullanıldığında elde edilen deney sonuçları ile referans yöntemle elde edilen sonuçlar arasında gösterilebilir bir ilişki bulunmalıdır. 6
Ek A Lâboratuvarlar arası deney programının ayrıntıları Çizelge A.1 CEN/TC 19 lâboratuvarlar arası deney programından elde edilen ve Çizelge 1 de belirtilen deney yöntemlerindeki kesinlik verilerinden farklılık gösteren kesinlik verileri Özellik Deney yöntemi Birim %5 (V/V) YAME karışımı için CEN/TC verileri Viskozite, 40 0 C ta 3104 mm 2 /s r= %0,11 R= %1,8 Parlama noktası 2719 0 C r=2,0 R=3,5 Burada, r: tekrarlanabilirlik, ( 4259) R: uyarlık, ( 4259) dır. Not Aşağıdaki yöntemlerin %5 (V/V) YAME karışımları için yayınlanmış değerlere eş değer kesinlik verilerine sahip olduğu görülmüştür: Kül muhtevası: 6245 Oksidasyon kararlılığı: 12205 Damıtma: 3405 SFTN: EN 116 Toplam kirlilik (EN 12662) için yöntemin revizyonuna kadar herhangi bir veri elde edilememiştir. 7
Kaynaklar [1] Directive 98/70/EC of the European Parliament and of the Council of 13 October 1998 relating to the quality of petrol and diesel fuels and amending Council Directive 93/12/EEC [2] Directive 2003/17/EC of the European Parliament and of the Council of 3 March 2003 amending Directive 98/70/EC relating to the quality of petrol and diesel fuels and amending Council Directive 93/12/EEC [3] EN 14331:2004, Liquid petroleum products - Separation and characterization of fatty acid methyl esters (YAME) from middle distillate fuels - Liquid chromatography (LC)/gas chromatography (GC). 8
Ek MA Millî Ek 1) Dizel otomotiv yakıtlarının dağıtım birimleri üzerine 15 cm x 30 cm boyutlarından küçük olmamak üzere Dizel veya Motorin yazısı yazılmalı veya bu ibareyi taşıyan levha asılmalıdır. 2) Kükürt muhtevası 10 mg/kg dan fazla olmayan dizel otomotiv yakıtı dağıtım birimlerinin üzerine kükürtsüz ibaresi yazılabilir. 3) Türkiye için Çizelge 2 a'da belirtilen tiplerden A yaz mevsiminde, E kış mevsiminde kullanılacaktır. 4) Bu standardın uygulanması ile ilgili olarak yaz ve kış mevsiminin başlangıç ve bitiş tarihleri aşağıda verilmiştir. Yaz : 1 Nisan - 30 Eylül (± 15 gün) Kış : 1 Ekim -31 Mart ((± 15 gün) 9