ELASTOMERLERİNE ULTRAVİYOLE IŞIĞI VERİLMESİ İLE OLUŞAN RENK

RENKLENDİRİLMİŞ VE RENKLENDİRİLMEMİŞ MAKSİLLOFASİYAL ELASTOMERLERİNE ULTRAVİYOLE IŞIĞI VERİLMESİ İLE OLUŞAN RENK DEĞİŞİKLİKLERİNİN İNCELENMESİ Dr. Dt. Kürşad AYDINATAY* Yrd. Doç. Dr. Turan KORKMAZ** Yrd. Doç. Dr. Akın COŞKUN*** Doç. Dr. Caner YILMAZ** Prof. Dr. Suat YALUĞ** ÖZET Bu araştırmada, renklendirilmiş ve renklendirilmemiş çene-yüz elastomerlerinde farklı tipteki ultraviyole ışığına maruz bırakılmaları sonucu oluşan renk değişiklikleri değerlendirilmiştir. Her biri 10 mm çap x 2 mm kalınlığında ve 10 mm çap x 4 mm kalınlığında disk şeklindeki örneklerden oluşan 20 örnek içeren 12 test grubu oluşturulmuştur. Sadece renklendirilmemiş elastomer örneklerden oluşan 2 grup kontrol grubu olarak seçildi. Diğer 10 grup beyaz, kırmızı, sarı, turuncu, mavi ile renklendirildi. Örnekler, 400 saat uv-a ve uv-b ışık kaynak ışık kaynaklarına hızlandırılmış yaşlandırma cihazına bırakıldı ve E değerleri kalorimetre kullanılarak belirlendi. Ultraviyole ışığında test edilen materyallerde renk değişikliği meydana geldiği bulunmuştur. En düşük E değerleri kırmızı pigmentle renklendirilmiş örneklerde ve yüksek E değerleri beyaz pigmentle renklendirilmiş örneklerde bulunmuştur. Elastomerin kalınlığının renk değişikliği üzerinde belirgin bir etkisi bulunamamıştır. (p>0.05) SUMMARY In this study, the colour changes in pigmented and unpigmented maxillofacial elastomers resulting from exposure to different types of ultraviolet light were evaluated. 12 test groups were established. Each group consisted of 20 specimens that were disk shaped with dimensions 10 mm x 2 mm thick and 10 mm x 4 mm thick. 2 groups acted as control and involved only the unpigmented elastomer specimens. The other 10 groups were pigmented with white, red, yellow, orange and blue pigments. The specimens were subject to uv-a and uv-b light sources using accelerated aging test equipment for 400 hours and E color shifts were determined using colorimeter. It was found that for the materials tested uv light caused color changes. The lowest E values were found in red pigmented specimens and the highest E values were found in white pigmented specimens. The thickness of the elastomer did not have a significant effect on the color change. (p>0.05) GİRİŞ Ağız dışına uygulanan çene-yüz protezleri, çeşitli nedenlere bağlı olarak kaybedilen yüz yapılarının restorasyonunda kullanılmaktadırlar 1,2. Çene-yüz protezleri ve insan cildi arasındaki görüntü uyumunu elde etmek, geçmişten beri klinisyeni zorlamıştır. Ancak bu tip protezlerin başarılı bir sonuç verebilmesi için bu uyum çok önemlidir. Günümüzde protezin (intrensik) iç rengini elde etme işlemi hasta başında yapılmaktadır. Hastanın cilt tonu ile görsel uyum sağlanana kadar translüsent silikon elastomer içine küçük miktarlarda doğal boyalar eklenir ve daha sonra elastomer istendiği biçimde şekillendirilip bitirilir. Sonuçtaki renk uyumu klinisyen veya teknisyenin renk ayırt edebilme kabiliyetine ve tercihlerine bağlıdır. Bu formülasyon genelde sadece bir tip aydınlatma altında * Serbest Dişhekimi ** Gazi Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi *** Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi

gerçekleştirildiği için farklı bir tip aydınlatmada renk uyumu olmayabilir. Renk formülasyonu tekrar edilemeyebilir ve sonuçta elastomer sertleştiğinde bir renk değişimi oluşabilir. Bir protez, içten olduğu kadar (ekstrensik) dıştan da renklendirilebilir. Ancak iç boyama daha uzun süre dayanmaktadır. Çünkü dış boyama hastanın kullanımına ve dış faktörlere bağlı olarak kısa sürede çıkabilir 3. Çene-yüz protezlerinde kullanılan materyallerin uzun dönem dayanıklılığı zayıftır ve bir protez kısa sürede yırtılabilir veya rengini kaybedebilir 4. Bu bozulma aşağıda belirtilen bazı çevresel faktörlere bağlanmıştır: a)doğal güneş ışığının ultraviyole komponentine maruz kalma, b)elastomerin ıslanması ve kuruması, c)kozmetiklerin uygulanması ve çıkartılmasına bağlı olarak gelişen yüzey abrazyonudur 4. Çene-yüz protezlerinin yapımı oldukça zordur ve kullanım süreleri 6 ay ile birkaç yıl arasında değişmektedir. Protezlerin yapımı pahalıdır ve çoğu hastanın protezi değiştirme imkanı olmaz. Çene-yüz protezlerinin yapımı için çeşitli materyaller mevcuttur 5. Bu materyalleri 3 ana guruba ayırabiliriz. 1- Metakrilat rezinler, 2-Poliüretan elastomerler, 3- Silikon elastomerler 3. Silikon Elastomerler A)Isıyla Vulkanize Olan Silikon Isıyla vulkanize olan silikonlar çene-yüz protezlerinin yapımında sıklıkla kullanılmaktadır. Vulkanizasyon mekanizması ilave bir reaksiyon tarafından gerçekleşmektedir.isıyla vulkanize silikonların komponentleri yaklaşık %0.5 vinil yan zincirler içeren polidimetilvinil siloksan kopolimeri, başlatıcı olarak 2,4 diklorbenzol peroksit ve metil silanların yanmasından sağlanan bir silika doldurucudur 3,6. Vulkanizasyon üç boyutlu bir yapının içine çapraz bağ kopolimeri olan serbest radikaller şekillendirmek için başlatıcının ısısal ayrışmasından ortaya çıkar. İşlem ısısı 220 ºC dir ve metal muflalar kullanılmaktadır. Kopolimer yüksek viskositeli katı bir lastik sağlamaktadır. Pigmentler silindir millerle polimer içine dahil edilmektedir. Pigmentasyon ve işlenmesi çok zor olmasına karşın mükemmel sonuçlar sağlayabilmektedir 5. B)Oda Isısında Vulkanize Olan Silikonlar RTV (oda ısısında vulkanize olan silikonlar) maksillofasiyal materyal olarak sadece fiziksel özelliklerinin iyi olmasından dolayı değil kolay işlenebilmesinden dolayı da popüler hale gelmişlerdir. Fiziksel özellikleri iyidir, işlenmeleri ve renklendirilmeleri kolaydır ve alçı muflalarının kullanımına imkan sağlar. Bu materyallerin fiziksel ve mekanik özellikleri halen geliştirilmektedir. Bu materyaller hızlı bir şekilde yıpranmaktadırlar fakat bu maksillofasiyal protez olarak kullanılmalarını etkileyecek ölçüde değildir. RTV silikonları vinil ve hidrit içeren siloksanları içermeleri ile ve kloroplatinik asit katalizörü ile polimerize olmalarından dolayı ilave silikon ölçü materyalleriyle benzerdirler 5. Deneysel Elastomerler Çene-yüz protez materyali olarak çeşitli elastomerler araştırılmaktadır: Alifatik poliüretanlar, klorinat polietilen, silpenilen polimerler, organofosfazanlar, bütadin-sitiren, bütadin-akrilonitril ve silikon-pmma blok kopolimerleri 5. Çene-Yüz Protez Materyallerinin Fiziksel Özellikleri Isıyla vulkanize silikonlar (HTV) en yüksek gerilim dayanımına (59.8 kg/cm²) ve poliüretan ise en düşük değere (8.52 kg/cm²) sahiptir. Diğer materyaller, HTV den yaklaşık %30 daha az gerilim dayanımına sahiplerdir. Hastalar protezlerini çıkardıklarında özellikle ince bölgelerde yüksek gerilim kuvvetleri oluştuğundan gerilime dayanım önemli bir fiziksel özellik olmaktadır 7. Tüm çabalar canlı yüz dokularına uyum için maksillofasiyal materyallerin zorlama-stres özelliklerini biraz değiştirmek içindir. Medikal-sınıf silikon adhesivleri elastik özellikleri kontrol etmede çeşitli oranlarda RTV silikon kaidesiyle birleştirilmektedir 7-9. Çene-Yüz Protezlerinde Renk Ağız dışı protetik aletler vücut parçalarını kaybetmiş kişilerin fiziksel ve sosyal rehabilitasyonuna çeşitli yollarla yardımcı olur. Fiziksel fonksiyona örnek olarak; yemek yeme maniplasyonu, alt ekstremite protezleri ile yürüme ve aktif el protezleri ile tutma işlevini verebiliriz. Bunun yanında kişinin özellikle bazı vücut bölgelerinin protezlerinin, sosyal yaşantısını etkileyeceğinden, gerçekçi görünmesi, doğala yakın olması da çok önemlidir. Bu hedef burun, göz, kulak sahalarını içeren çene-yüz protezleri için de gerekmektedir. Maalesef gerçekçi görünüm için sağlanan yüksek standartlara 12

rağmen henüz bazı vücut bölgelerinde hala yeterli başarı elde edilememiştir. Bununla birlikte el-kol, ayakparmak ve göğüs protezlerinde görsel gerçekçiliğe ulaşılabilmektedir 3,8. Çene-yüz protezlerinde gerçekçi görünümü sağlamak için 4 faktör gerekmektedir: Renk, heterojenite, translüsensi, ana yapıdır 3. Renk Rengin doğru olarak algılanmasında çeşitli faktörler rol oynar. Bu faktörler şu şekilde sıralanabilir: a)işığın saçılma enerji dağılımı b)rengin görüldüğü yer c)cisimlerin emme, yansıma ve iletimi ile ilgili olarak yayılım özellikleri d)gözün hassaslığı. Rengin ölçülmesinde ışık, transvers dalga hareketi olarak düşünülürse anlaşılması çok büyük ölçüde kolaylaşabilir. Transvers dalga hareketini açıklamak için şu üç terim kullanılmaktadır: 1)Amplitüd: Işığın iletildiği ortama göre yer değiştirdiği mesafedir. 2)Frekans: Dalganın her bir saniye içindeki salınım sayısı. 3)Dalgaboyu: İki dalga arasındaki mesafe.(λ) Renk Ölçme Metodları Bir objenin renginin algılanması fiziksel bir uyarana karşı fizyolojik cevabın oluşmasıdır. Bu subjektif bir deneyimdir. Tüm görülebilir renkler sadece 3 temel renk içerir; kırmızı, yeşil ve mavi. Diğer renkler bu renklerin uygun kombinasyonu ile sağlanmaktadır. Örneğin sarı yeşil ve kırmızı ışığın doğru karışımı ile sağlanabilmektedir 5. Protetik materyallerin rengini ölçmek için iki temel yöntem kullanılmaktadır: 1)Enstrümantal teknikler, 2)Görsel tekniklerdir. Dişhekimliğinde en sık uygulanan metod hasta başında uygulanan renk alınan objenin renk standartlarıyla karşılaştırılarak görsel yolla rengin belirlenmesidir. Ancak renk seçiminde görsel yöntemlerin kullanılması hem tutarsız hem de yanlış bulunmuştur ve bu dişhekimliğinde devam eden bir problemdir. Restoratif dişhekimliğinde renk seçimi için daha bilimsel tutarlı yöntemlere ihtiyaç vardır. Dişhekimliğine tanıtıldıklarından beri spektrofotometreler, kolorimetreler başta araştırma amacıyla kullanılmış ve klinik pratiğe geçememişlerdir. Aletle yapılan renk analizi görsel yolla renk belirlenmesine göre pek çok avantaja sahiptir. Çünkü aletle renk belirlenmesi yöntemi objektiftir, miktarı belirlenebilir ve daha hızlı elde edilebilir 4,10. Görsel karşılaştırma ile renk değerlendirilmesinin gözlemciler arasındaki renk algılaması tutarsızlıklarına bağlı olarak güvenilmez olduğu gösterilmiştir. Görsel renk değerlendirmesi gözlemcinin radiant enerji uyaranına verdiği fizyolojik ve pisikolojik cevaplara bağlıdır. Tutarsızlıklar kontrol edilemeyen yorgunluk, yaşlanma, duygular, aydınlatma durumu, cisim ve aydınlatmanın pozisyonu ve metamerizm gibi faktörlere bağlı olabilir. Ayrıca bu faktörler her gözlemci üzerinde farklı yorumlayıcı etkiler yaratırlar. Bu sınırlamalara rağmen, insan gözü renkteki çok ufak farkları bile ayırt edebilir. Ancak bu renk farklarını boyut ve farkın doğası yönünden belirleyebilme yetenekleri sınırlıdır 5. Aletle ölçüm yapılması rengin miktarını belirleyebilir ve diğer kişilere anlatılmasının daha kesin ve uniform olmasını sağlar. Daha ileri seviyedeki kolorimetre ve spektrofotometrelerin geliştirilmesi dental araştırmalarda kullanılmalarını arttırmiştır. Kolorimetreler ölçümleri CIELAB ünitesi şeklinde (L*,a*,b*) verirler ve matematiksel olarak analiz edildiklerinde farklı objelerin renk parametrelerinin karşılaştırılmasında kullanılabilirler. CIELAB kolorimetrik sisteminin kullanımı dental kullanımlarda önerilmektedir ve bu konuda gelişim sağlamıştır. Optik elekronik ve bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler kolorimetre tekniğinin yaygın bir kullanım alanı bulmasını sağlamaktadır 5. Bu alanda geniş çalışmalar yapılmış olsa da klinik dental kullanıma spesifik olarak uyan aletler henüz yoktur. Bu çalışmada da renk stabilitesinin değerlendirilmesinde kolorimetre kullanılmıştır. Bu çalışmada kullanılan kolorimetre Gardner XL-20 Üçdeğerli Kolorimetresidir 11. Gardner XL-20 dijital üç-değerli kolorimetre hızlı/güvenilir ve materyalin yüksek derecede renk ölçümüne olanak sağlayan çok hassas bir cihazdır. XL- 20; Gardner üç-değerli renk ölçerleri gibi rengin görsel varlığını içeren bir ölçüm için bir sayı tanımlar ve rengi ölçer. Hem yansıtan hemde ışığı geçiren materyallerin ölçümleri, örneğin önceden tahmin edilen tolerans sınırlarında olup olmadığı, eğer değilse kabul edilenden ne kadar uzak olduğu, anında cihazın üstündeki dijital göstergeden izlenebilmektedir 11. MATERYAL VE YÖNTEM Önce mum örneklerin hazırlanması için üzerinde 1 cm. çapında ve 2 mm. kalınlığında 20 adet disk şeklinde 13

delik bulunan 4 adet paslanmaz çelik kalıp hazırlandı. 2 adet deliksiz ve 1 adet delikli kalıbın dört köşesine birer ve uzun kenarlarına da birer adet olmak üzere 5 mm. çapında delikler açıldı. Bu delikler daha sonra 1 cm. çapında ve 4 mm. kalınlığında mum örneklerin hazırlanması sırasında iki kalıbın birleştirilmesinde kullanıldı. Böylece 2 adet 1 cm. çapında ve 4mm. kalınlığında 20 adet örnek deliği bulunan paslanmaz çelik kalıp elde edilmiş oldu. Uniform mum örnekler elde etmek için kalıpların üzerine 0.7 cm. kalınlığında cam kestirildi. Cam yüzeyinin hazırlanmasında izolasyon için (vetex) izolasyon lakı kullanılmıştır. Camlar laklandıktan sonra mumların kalıplar içine dökülmesinin ardından hemen diğer paslanmaz çelik kalıp üzerine kondu ve oda ısısında sertleşmeye bırakıldı. Sertleşen mum örnekler ince bir siman spatülü yardımıyla ayrılarak kalıpların içerisinden çıkarıldı. Tüm örnekler, bir kumpas yardımıyla ölçüldü. Deforme olan yada belirtilen şekil ve boyutlara uymayan örnekler ayrıldıktan sonra yerlerine yenileri elde edildi. Bu şekilde 80 adet 1 cm. çapında ve 2 mm. kalınlığında disk şeklinde mum örnek hazırlanmış oldu. Daha sonra aynı işlemler, 1 cm. çapında ve 4 mm. kalınlığındaki örneklerin hazırlanmasında tekrar edildi. Yine bu şekilde de; yalnız, bu sefer kalıplar iki kez kullanılarak 80 adet örnek daha elde edildi. Bu örnekler de kumpas yardımıyla ölçüldü. Mum örneklerin hazırlanmasından sonra muflaya alınarak silikon örneklerin hazırlanması için mum örneklerin eritilmesi işlemine geçildi. Her bir muflaya 10 adet 2mm. kalınlığında ve 10 adet de 4mm. kalınlığında örnek yerleştirildi. Muflaya alma işlemleri sırasında deformasyonu önlemek amacıyla sert model alçısı kullanıldı. Bu şekilde 6 adet mufla hazırlandı. Muflalar, kaynar suda 10 dakika bekletildikten sonra tek tek açılarak artık mumlar mufladan uzaklaştırıldı ve kurumaya bırakıldı. Muflalar kurutulduktan sonra silikon elastomerlerin hazırlanıp muflaya alınması işlemlerine geçildi. Bu araştırmada kullanılan SYNSİL-50 elastomerler, yüksek ısıyla vulkanize olan elastomerlerdir. Silikon örnekler ISO 4823 ve ISO 294-3 te belirtilen şekil ve boyutlara göre hazırlanmıştır. Örneklerin hazırlanabilmesi için 5 adet yağlı pigment (artist oil pigment) hacimce % 0.2 olacak şekilde silasto-50 baz silikon elastomer içine karıştırma peti üzerinde spatula yardımıyla karıştırıldı. Bu çalışmada kullanılan 5 yağlı pigment çizelge-2 de gösterilmiştir. Üretici firma tarafından silikon elastomeri; 1:1 oranında tüp şeklinde, silikon tabancasıyla (Voco Cuxhaven-Germany PL 050-01) karıştırılmaya uygun olarak üretilmiştir. Baz silikon elastomeri içine yağlı pigment maddesi karıştırma spatülü ile karıştırıldıktan sonra 600 ml lik bir kaba yerleştirildi ve bir vakum aleti içine kondu. Bu amaçla vehmer marka vakum aleti kullanıldı. Bu şekilde karışıma 27 inç civa vakum, hava kabarcıklarını çıkarmak amacıyla 10 dakika boyunca uygulandı. Daha sonra karışım 5 ml. lik iğnesiz bir enjektör içine doldurularak muflaya enjekte edildi. Muflaların ağzı kapatıldıktan sonra fazla materyali çıkartmak için 1 kg. yük altında hidrolik pres altında 24 saat (üretici firma tavsiyesi) bekletildi. 24 saat sonunda presten çıkarılan mufla; ısısı ayarlanabilir bir kuru hava fırınında 220º C de 45 dakika polimerize edildi. Bu şekilde 10 adet 2 mm. ve 10 adet 4 mm. kalınlığında 20 adet renkli silikon elastomer örnek elde edildi. Bu işlemler tekrarlanarak; sonuçta 120 adet 2 mm. ve 120 adet de 4 mm. kalınlığında toplam 240 adet silikon elastomer örnek elde edildi. Bu örneklerden 40 adedini baz silikon elastomerden elde edilen renksiz örnekler oluşturdu. Bu renklendirilmemiş örnekler bir kontrol grubunu oluşturuyordu. Bu çalışmada kullanılan yağlı pigmentler: Mavi (Ürün No: 97162), Sarı (Ürün No: 97165) Kırmızı (Ürün No: 97161) Beyaz (Ürün No: 97160) Turuncu (Ürün No: 97164) Örnekler hazırlandıktan sonra temel renk ölçümleri yapıldı. Renk ölçümleri Tristimulus (üç-değerli) kolorimetre (gardner enstruments-co) kullanılarak yapılmıştır. Her bir renk grubundan oluşan 40 ar ve renksiz kontrol grubunu oluşturan 40 örnek 1 den 40 a kadar etiketle numaralandırılmıştır. Bu numaralandırma sırasında 1 den 20 ye kadar olan numaralar 2 mm. lik ve 21 den 40 a kadar olan numaralar ise 4 mm. lik silikon elastomer örnekler için kullanılmıştır. Temel renk ölçümleri yapılan ve 6 gruba ayrılan örneklerin renk ölçümleri yapılmıştır. Renk ölçümleri sırasında yapılan değerlendirmeler L*a*b* renk uzayında yapıldı. Kolorimetreler, ölçümleri CIELAB ünitesi şeklinde (L*,a*,b*) verirler. Her renk CIELAB sisteminde kullanılan akslara göre koordinatlarının miktarı hesaplanarak uzay içinde belli bir nokta ile temsil edilebilir. L*, rengin açıklığını karakterize eder ve 0 (koyu) ile 100 (açık) arasında değişir. a*, rengi kırmızı- 14

yeşil aksında tanımlarken b*, rengin mavi kısmını tanımlar. Gruplara ayrılan ve etiketle numaralandırılan silikon elastomer örnekler daha sonra 2 guruba daha ayrıldı. Bu gurupların birini ultraviyole-a ışık kaynağına maruz bırakılacak olan örnekler ve diğer gurubu da ultraviyole- B ışığına maruz bırakılacak örnekler oluşturdu. Buna göre her renge ait örnek gurubu içinde 1-10 ve 21-30 numaraları ultraviyole-a ile etkileştirilen örnekleri, 11-20 ve 31-40 numaraları ise ultraviyole-b ile etkileştirilen örnekleri oluşturmaktaydı. Örnekler daha sonra Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazına yerleştirilme işlemine geçildi. Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazı; dış ortama maruz bırakılan materyallerin göreceli dayanıklılığını tahmin etme amacıyla, havanın hasar veren kuvvetlerini uygulayan bir laboratuvar simülasyonudur. Yağmur ve damlacık etkisi devrimsel bir kondenzasyon sistemi tarafından simüle edilir. Güneş ışığının zararlı etkileri, floresan UV lambalar tarafından simüle edilmektedir. Maruz bırakılan ısı kondenzasyon periyotları ve UV periyotları gün içine göre düzenlenerek otomatik olarak kontrol edilmektedir. Q.U.V. birkaç gün veya hafta içinde; dış ortamdaki aylar veya yılların hasarını üretebilir. Bozulma; rengin atması, kireçlenme, çatlama, yarılma, buğulanma, kabarma, cila kaybı ve güç kaybı şeklinde gözlenmektedir. Örneklerin Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazının UV-A ve UV-B ışık kaynağı bulunan bölümlerine yerleştirilebilmesi için aliminyum kalıplar kullanıldı. Bu amaçla cihazın bölmelerine uygun olarak hazırlanan aliminyum plakalara 0.9 mm. çapında delikler açıldı. Önce, cihazın UV-A ışık kaynağı bulunan bölmesine konacak örnek gurubundaki silikon elastomer örnekler bu kalıplar içine teker teker sıkıştırılarak yerleştirildi. Daha sonra ikinci gurubu oluşturan UV-B ışık kaynağı bölümüne yerleştirilecek örnekler kalıplar içine yerleştirildi. Örneklerin yerleştirilmesinin ardından Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazının zaman ayarlamalarının yapılmasına geçildi. Bu konuda ISO 4892-3 standardına uygun olarak aşşağıdaki yöntem tekrarlanarak uygulandı: 60 C ±3 C bölme sıcaklığında 4 saat süre ile kuru UV ışığına maruz bırakılma. 50 C ±3 C bölme sıcaklığında radyasyonsuz olarak 4 saat süre ile kondenzasyona maruz bırakılma. Silikon elastomerlerin üretici firma tarafından tavsiye edilen klinik hizmet süresi 6 ay olarak belirtilmiştir. Buna göre örnekler; Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazında 300 saat süre ile UV-A ışığına ve kondenzasyon maruz bırakılmıştır 12. Örneklerin ışık gören yüzeyleri 24 saatte bir değiştirildi.böylece örnekelerin her iki yüzeyi de ışık almış oldu Böylece örnekler 150 saat (6 ay) süre ile ultraviyole ışığa maruz bırakılmış oldu. Örnekler 300 saat sonunda Q.U.V. hızlandırılmış iklim test cihazından çıkarıldı ve renk değişikliklerinin değerlendirilmesi için kolorimetreye taşındı. Örneklerin ilk ve son renk ölçümleri Gardner XL-20 Kolorimetre cihazı ile yapılmıştır 11. BULGULAR Elde edilen bulguların istatistik sonuçları, ANOVA tek yönlü varyans analizi kullanılarak değerlendirildi. Sonuçların istatistiksel değerdirmesinde, oluşturulan test guruplarının kendi içerisinde ve guruplar arasında anlamlı farklılıklar gözlendi.(p<0,05) Çalışmada kullanılan test guruplarının, istatistiksel analiz için kodlandırılması aşağıdaki tabloda verilmiştir.(tablo 1,2,3) RENKLER Beyaz Kırmızı Mavi Sarı Şeffaf(*) Turuncu 1 2 3 4 5 6 *:Şeffaf örnek gurubu kontrol gurubudur. IŞIK KAYNAKLARI KALINLIKLAR Ultraviyole-A kaynağı Ultraviyole-B kaynağı A 2 mm örnekler 4 mm örnekler MM2 B MM4 Elastomerin kalınlığının ve ultraviyole ışığın şiddetinin, elastomerin renk değişikliği üzerine etkisinin değerlendirilmesinde istatistiksel olarak anlamlı farklılık olup olmadığı tek yönlü varyans analizi (ANOVA) yöntemi ile belirlenmiştir. Buna göre 2 mm kalınlıktaki UV-A ve UV-B uygulanan örnek gruplarıyla 4 mm kalınlıktaki UV-A ve UV-B örnek gruplarının kontrol gruplarıyla aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) UV-A ışık kaynağı uygulanan 2 mm kalınlıktaki örnek gruplarının çoklu karşılaştırmalarında beyaz, mavi, ve sarı pigmentle renklendirilmiş örnek gruplarının UV-B 2 mm lik ve UV-B 4 mm lik kontrol gruplarıyla aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) 15

Kırmızı pigmentle renklendirilmiş örnek gruplarıyla UV-B 4 mm lik kontrol grubu dışındaki kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur.(p<0.05) Turuncu pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun tüm kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur.(p<0.05) UV-B ışık kaynağı uygulanan 2 mm kalınlığındaki örnek gruplarının çoklu karşılaştırmalarında, beyaz pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun UV-B 2 mm lik ve UV-B 4 mm lik kontrol gruplarıyla aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) Kırmızı pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun UV-B 2 mm lik kontrol grubu dışındaki kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur.(p<0.05) Mavi ve turuncu pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun tüm kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) Sarı pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun UV-B 4mm lik kontrol grubu dışındaki kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur.(p<0.05) UV-A ışık kaynağı uygulanan 4 mm kalınlıktaki örnek gruplarının çoklu karşılaştırmalarında, beyaz ve sarı pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun UV-B 2 mm lik ve UV-B 4 mm lik kontrol gruplarıyla aralarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) Kırmızı ve turuncu pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun UV-B 4 mm lik kontrol grubu dışındaki kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur.(p<0.05) Mavi pigmentle renklendirilmiş örnek grubunun tüm kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) Gruplar N Minimum Maksimum Ortalama Standart Sapma 1 10,24 1,22,8450,3377 2 10,82 1,08,8910 8,103E-02 3 10,36 1,22,8810,3477 4 10,83 1,14,9420,1048 5 10,50,70,5570 7,212E-02 6 10,10,37,2650 8,554E-02 7 10,40,60,4880 5,959E-02 8 10,10,31,1780 7,700E-02 9 10,64,83,7350 4,720E-02 10 10,22,24,2240 8,433E-03 11 10,42,73,6380 9,987E-02 12 10,10,24,1850 4,552E-02 13 10,57 1,12,7890,1545 14 10,30,70,4820,1415 15 10,45 1,04,8000,1715 16 10,45,92,6350,1418 17 10,67,94,7910 9,183E-02 18 10,24,59,3510 8,999E-02 19 10,75,90,8190 3,929E-02 20 10,28,76,4540,1506 21 10,51,64,5750 5,191E-02 22 10,45,67,5480 7,330E-02 23 10,44,60,5020 5,308E-02 24 10,50,70,5880 5,432E-02 Tablo 4: Renk gruplarının ortalama E Değerleri UV-B ışık kaynağı uygulanan 4 mm kalınlığındaki örnek gruplarının çoklu karşılaştırmalarında, beyaz, kırmızı, mavi, sarı ve turuncu pigmentle renklendirilmiş örnek gruplarıyla tüm kontrol gruplarıyla arasında anlamlı fark bulunmuştur. (p<0.05) 16

Grafik 1,2,3,4: UV-A ve UV-B, 2mm ve 4 mm lik örnek gruplarının ortalama renk değişim E değerlerinin karşılaştırmaları. TARTIŞMA Çene-yüz protezleri fasiyal defektli hastalar için başarılı bir tedavi seçeneğidir. Bununla beraber, ilk üç yılın içinde bu protezleri kullanan hastaların tatmini tipik olarak azalmaktadır. Çene-yüz protezleri; elastomerin ve renklendirici ajanların değişiklik geçirmesi nedeniyle sıkça değiştirilmesi gerekir. Bu değişikliklere çevresel faktörlerin çeşitliliği de katkıda bulunur. Renk değişiklikleri, aynı zamanda hastaların sağ duyusuz alışkanlıklarından da oluşmaktadır. Tütün çiğnenmesi ve içimi, pöröz polimerik materyallere tutunmasından dolayı ve temizleme sırasında da organik solventler, evde kullanılan ağartıcılar, endüstriyel deterjanlar ve ovalama tozlarının da kullanımından kaçınılmalıdır 13,14. Beatty ve arkadaşları 1 beş yağlı pigment ile renklendirilmiş bir silikon elastomerinin yapay ultraviyole ışığına maruz bırakılmasıyla oluşan delta-e renk değişikliklerini ölçmüşlerdir. Renklendiriciler iç renklendirmeyle temel ve dış renklendirmeyle de ince tonları uygulamada kullanılmıştır. Temel renklendirilmiş örnekler, ultraviyole radyasyonundan kolayca etkilenmişlerdir. Her şeye rağmen, bu pigmentler yüzeyde ince tonlamalarda kullanıdığında 1800 saat sonra daha az renk değişikliği göstermiştir. Bu deneyin sonuçları yağlı pigmentlerle yüzey tonlarının uygulanması işlemi renk değişikliği insidansını azaltabildiğini göstermektedir. Gonzales ve arkadaşları 14 yaptıkları araştırmada üç parçalı bir sistemin komponentlerinin miktarlarını değiştirerek modifiye edilmiş fiziksel özelliklere sahip poliüretan elastomerleri test etmişlerdir. Araştırmacılar sonuçta, fiziksel özelliklerin komponentlerinin oranının modifiye edilerek değiştirilebileceğini ve bu fiziksel özelliklerin tanımlanan ideal çene-yüz protezi özelliklerine uyduğunu belirtmişlerdir. Çene-yüz protezlerinde ideal bir görünüm sağlamak için iç ve dış renklendirme işlemi birlikte kullanılmalıdır. Renk ölçme metodlarının kullanımı ile de mükemmel bir renk uyumu sağlanabilmektedir. Renk uygulamalarında derinin fiziksel yapısını taklit etmek için kullanılan kılcal fiberler ve renk pigmentleri gibi yapay materyaller de renk uyumunda arttırıcı unsurlardır. Bununla birlikte, araştırmacılar, silikon elastomerlerle pigmentler kullanıldığında renk değişikliğinin beklenmesi gerektiğini bildirmektedirler 15-17. Lontz ve arkadaşları 18 aort, tendon ve kas lifleri gibi vücudun çeşitli dokularına silikon elastomerleri uydurmak için çene-yüz materyallerinin gerilim modülünü kullanmışlardır. Beatty ve arkadaşları 1 pigmentlerin ve çene-yüz materyallerinin ultraviyole ışığa maruz bırakılmasının renk değişikliğine etkisinin olup olmadığını incelemişlerdir. Sonuçlar yeterli miktarda pigment kullanıldığı varsayıldığında, yağlı pigment ile ince bir şekilde boyamanın kişiye özel bir protezde renk değişikliği insidansını azaltabileceğini göstermiştir. Hanson ve arkadaşları 19 çene-yüz protezlerinin uzun süre dayanmadıklarını, protezin renk stabilitesinin ultraviyole ışığa maruz kalma, hava kirliliği, kozmetikler ve benzen ve xylen gibi temizleme ajanların kullanımı ile değişebildiğini bildirmişlerdir. Renk yönünden stabil bir protezin yapılmasına olanak sağlayacak materyal komponentlerinin kombinasyonunu belirlemek için, tek tek her çevresel değişkenin etkilerinin daha iyi anlaşılabilmesi gereklidir. Bu araştırmada Beatty ve arkadaşlarının 1 belirttiği gibi materyalin renk değişikliğini değerlendirmede ultraviyole ışığı komponenti tek başına ele alınmıştır. 17

Beatty ve arkadaşları 1 yaptıkları çalışmada kırmızı ve sarı pigmentlerin 400 saat ultraviyole ışığına maruz bıraktıktan sonra belirgin renk değişikliği gözlediklerini bildirmişlerdir. Bu araştırmada, Beatty ve arkadaşlarının 1 çalışmasının aksine beyaz ve sarı pigmentler, değişiklik gösterdi. İki araştırma arasındaki farklılığın nedeni ise renk stabilitelerinin farklılık göstermesinden kaynaklı olabilir. Sweeney ve arkadaşları 20 yaptıkları bir araştırmada çene-yüz materyallerinin renk stabilitelerinin değerlendirilmesinde hızlandırılmış yaşlandırma odalarının kullanılmasının daha güvenilir sonuçlar verdiğini bildirmiştir. Bu çalışmada da Sweeney ve arkadaşlarının belirttiği gibi hızlandırılmış yaşlandırma odalarının kullanılmıştır. Seghi ve arkadaşları 21 porselenler üzerinde pigmentlerle yaptıkları bir araştırmada kabul edilebilir minimum renk değişikliği için Ε değerini 2.0 olarak belirtmişlerdir. Bu araştırmada silikon elastomer materyalin kullanım süresine göre tasarlanan süre içerisinde en yüksek Ε değeri 1.22 kaydedilmiştir. Beatty ve arkadaşları 1 beyaz pigmentlerin 400 saatlik ultraviyole ışığına maruz bırakılması sonucu anlamlı bir renk değişikliği olduğunu bildirmişlerdir. Bu araştırmada da Beatty ve arkadaşlarının 1 belirttiği gibi beyaz pigmente silikon elastomerde 400 saat sonunda diğer gruplarla karşılaştırıldığında anlamlı bir renk değişikliği gözlenmiştir. Bunun nedeni yapılan çalışmalardaki pigment sınıflandırmalarında koordinasyon bozuklukları olabilir. SONUÇ Ultraviyole A ve B ışığı, renklendirilmiş ve renklendirilmemiş silikon elastomerlerde renk değişikliğine yol açmıştır. Elastomere uygulanan Ultraviyole A ışığının silikon elastomerin renk değişikliği üzerine etkisinin, Ultraviyole B den daha fazla olduğu kaydedilmiştir. Kırmızı, sarı ve şeffaf elastomerlerde kalınlığın renk değişikliği üzerine etkisinin olduğu kaydedilmiştir. Renk değişikliği ölçümlerinde en düşük E değeri 0.1 değeri ile kırmızı pigmentle renklendirilmiş kırmızı örneklerde bulunmuş, en yüksek E değeri 1,22 değeri ile beyaz örneklerde bulunmuştur. Kırmızı, mavi ve turuncu pigmentle renklendirilmiş elastomerlerin E değeri ortalamaları kontrol grubundan daha düşük bulunmuştur. Elastomerin kullanım süresi içinde ultraviyole ışığından meydana gelen renk değişikliği klinik olarak kabul edilebilir değerler göstermiştir. Çene-yüz protezlerinde yapım aşaması, zor bir çalışma gerektirir ve tek bir protez bile hastaya çok pahalıya mal olabilir 22. Yapılan çalışmalarda bazı sonuçlar alınmasına rağmen materyallerin ve araştırma imkanlarının kısıtlı olması ve protezleri kullanan hastalar için çevresel faktörlerin farklılığı ve bakım imkanlarının ekonomisinin fazlalığı nedenlerinden dolayı bir genelleme imkanı bulunamamaktadır. KAYNAKLAR 1-Beatty, M. W., Mahanna, G. K., Dick, K., Jia, W.; Color changes in dry pigmented maxillofacial elastomer resulting from ultraviolet light exposure, J. Prosthet. Dent.,74:493-8, 1995. 2-Gary, J. J., Smith, C. T.: Pigments and their application in maxillofacial elastomers: A literature review, J. Prosthet. Dent., 80:204-8, 1998. 3-McKinstry, R. E.: Fundamentals of facial prosthetics, ABI Professional Publications, 1995. 4-Gary, J. J., Huget, E. F., Powell, L. D.: Accelerated color change in a maxillofacial elastomer with and without pigmentation, J. Prosthet. Dent.,85:614-20, 2001. 5-Craig, R. G., Ward, M. L.: Restorative Dental Materials., Tenth Edition, Mosby Publishing, St. Louis, 1997. 6-Keskin, H., Özdemir, T.: Çene Yüz Protezleri, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1995. 7-Haug, S. P., Andres, C. J., Brown, D. T., Bernal, G.: Effects of environmental factors on maxillofacial elastomers: Part II Report of Survey, J. Prosthet. Dent.,68:519-22, 1992. 8-Rahn, A. O., Boucher, L. J.: Maxillofacial Prosthetics Principles and Consepts.W.B. Saunders Company, Philedalphia., 1970. 9-Bell, W. T., Chalian, V. A., Moore, B. K.: Polydimethyl Siloxane Materials in Maxillofacial Prosthetics: Evaluation and Comparison of Physical Properties., J. Proshet. Dent., 54(3):404-410, 1985. 10-Okubo, S. R., Kanawati, A., Richards, M. W., Childress, S.: Evaluation of Visual and Instrument Shade Matching, J. Prosthet. Dent., 80:642-8, 1998. 11-XL-20 Tristimulus Colorimeter: Kullanma klavuzu, Gardner Lab. Inc., Maryland, 1975 12-The Q-Panel Company.: Q.U.V. Accelerated Weathering Tester., Kullanma Kılavuzu, Cleveland, U.S.A. 18

13- Heydecke, G., Zhang, F., Razzoog, M. E.: In Vitro Color Stability of Double-layer Veneers After Accelerated Aging, J. Prosthet. Dent., 85:551-7, 2001. 14-Gonzales, J. B., Chao, E. Y. S., An, K. N.: Physical and Mechanical Behavior of Polyurethane Elastomer Formulations Used for Facial Prostheses., J. Prosthet. Dent., 39:307, 1978. 15-Farah, J. W., Robinson, J. C., Koran, A., Craig, R. G., Hood, J. A. A.: Properties of a Modified Cross-Linked Silicone for Maxillofacial Prostheses, J. Oral Rehabil., 14:599-605, 1987. 16-Wolfardt, J. F., Cleaton, P., Lownie, J., Ackermann, G.: Biocompatibility Testing of a Silicone Maxillofacial Prosthetic Elastomer: Soft Tissue Study in Primates, J. Prosthet. Dent., 68:331-8, 1992. 17-Johnston, W. M., Hesse, N. S., Davis, B. K., Seghi, R. R.: Analysis of Edge-Losses in Reflectance Measurements of Pigmented Maxillofacial Elastomer, J. Dent. Res., 75:752-760, 1996. 18-Lontz, J. F., Schweiger, J. W., Burger, A.W.: Modifying Stres Strain Profiles of Polysiloxane Elastomers for Improved Maxillofacial Conformity, J. Dent. Res., 53 (Special Issue), 1996. 20-Sweeney, W. T., Fischer, T. E., Castleberry, D. J., Cowperthwaite, G. F.: Evaluation of Improved Maxillofacial Prosthetic Materials., J. Prosthet. Dent., 27: 297-305, 1972. 21-Seghi, R.R.: Effect of Instrument Measuring Geometry on Colorimetric Assessments of Dental Porcelains., J. Dent. Res., 69:1180-3, 1990. 22-Korkmaz, T., Yılmaz, C. :Deri grefti uygulanan maksiler defektin protetik restorasyonu, G.Ü Dişhek. Fak. Der., 20(1):37-39,2003. Yazışma adresi: Yrd. Doç. Dr. Akın COŞKUN Cumhuriyet Üniversitesi Dişhekimliği Fakültesi Protetik Diş Tedavisi Anabilim Dalı 58140 Kampüs/ SİVAS Tel: 0 346 2191010/2782 Fax: 0 346 2191237 E-posta: acoskun@cumhuriyet.edu.tr 19-Hanson, M. D., Shipman, B., Blomfield, J. V., Janus, C.E.: Commercial Cosmetics and Their Role in the Coloring of Facial Prostheses, J. Prosthet. Dent., 50:818-20, 1983. 19