1 BİLİMSEL BİR MAKALE NASIL YAZILIR? I Kısa ders A. M. Celâl Şengör İTÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü Kısa Dersler Serisi I İTÜ Avrasya Yerbilimleri Enstitüsü 2006
2 Bir bilimsel l makale niçin yazılır?
3 Bilimsel makale, yazarının bildiğine inandığı ğ ve başkalarının bilmediğini sandığı bilimsel bir haberi bilim dünyasına iletmek için yazılır.
4 enilik ma akaleleri nleme aleleri Ye du düzen maka Mevcud Bilimsel makale ile bildirilmek istenen bilimsel haberler ne türdür? Fikir makaleleri-a Veri makaleleri Yöntem makaleleri Fikir makaleleri-b Tartışma makaleleri Derleme makaleleri 1. Bir süreci veya bir nesnenin niteliğini açıklayabilecek yeni bir varsayım 2. Bir süreci veya bir nesnenin niteliğinin açıklanmasına yardımcı olabilecek yeni bir gözlem 3. Yeni bir yöntem 4. Mevcut varsayımların,gözlemlerin, yöntemlerin veya bunların herhangi bir birleşiminin yeni bir sentezi 5. Başka bir bilimcinin verdiği bir haberde görülen ve haberin doğruluğunu naksedecek yanlış ve/veya eksiklik 6. Bilimsel bir konu hakkında ortalıkta dolaşan fikir ve gözlemleri derleyerek bahis konusu konuyu daha kolay anlaşılır ve tartışılabilir hale getirmek
5 Yukarıda belirtilen altı tür makalenin yanında bir de fen bilimlerinde artık pek yaygın kullanılmayan kitap tanıtma yazıları vardır. Bunlar sosyal bilimlerde bilimsel iletişim araçları olarak hâlâ önemlerini korumaktadırlar. Kitap tanıtma yazıları da iki türe ayrılır: 1. Kısa tanıtım yazıları (book review) 2. Etraflı tanıtım ve tanıtım çevresinde kitabın ele aldığı konuda kitabın içeriği ile karşılıklı tartışma içeren uzun tanıtım yazıları (essay review) Bunlardan birinci tür özgün bilimsel katkıdan sayılmaz; değeri pedagojiktir. İkinci tür ise kendi başına bir makale kabul edilir. Özellikle essay review türü uzun tanıtma yazılarının fen bilimlerinde artık pek kullanılmamasının nedeni, fen bilimlerinde ana iletişim aracının kitaptan (monografiler, ders kitapları vs), makaleye geçmiş olmasıdır. Sosyal bilimlerde hâlâ ana iletişim aracı kitaptır.
6 Bir book review (EOS tan) Bir essay review ın ilk sahifesi (American Journal of Science tan)
7 Artık pek azalmış olan nekrolojiler (İng.=memorials, İ Alm. Nachrufe) de bilimsel makaleden sayılmalıdır, zira her nekroloji aslında bilim tarihine bir katkıdır. İdeal olarak nekroloji, ölmüş bir bilim insanının yaşamını bilimsel katkılarını öne çıkararak anlatan bir biyografidir. Bir nekroloji yazılırken dikkat edilmesi i gereken hususlar, üç tanedir: 1) Bilim insanının üzerinde etkiyen faktörler (niçin bilim insanı oldu, nerede, hangi ekolde, kimin yanında yetişti, nerede, kimlerle çalıştı, öğrencileri kimdi vb) 2) Bilim insanının mesleğe ğ girdiği ğ zaman onun katkı yaptığı ğ bilimin dünyadaki durumu neydi? 3) Bilim insanı öldükten sonra, çalıştığı bilim dalında kendisinin katkıları sonucu ne değişiklikler iklikl oldu?
8 Bir nekroloji örneği Proceedings of the Geological Society of America 1997
9 Bir makalenin hazırlanma evreleri 0. Araştırma (bu makale hazırlanma evresinin bir parçası değildir, ama makale yazabilmek için birinci derecede öneme sahip bir süreçtir; araştırmayapmayan makale yazamaz ve yazmamalıdır). 1. Makalenin hangi soruna çözüm sunacağının tesbiti 2. Makalenin 1. Maddedeki seçime göre planlanması 3. Literatürün toplanması 4. (Varsa) Şekillerin çizilmesi 5. Metnin yazılması 6. Bibliyografyanın y hazırlanması 7. Makalenin yayımlanacağı yere (dergi kitap vb) gönderilmesi (yayımlanacak yer seçimi genellikle 1. ve 2. evrelerde yapılır) 8. Hakemlerin eleştirilerine cevap verilerek nihai takdimin yapılması
10 0. Araştırma (bu makale hazırlanma evresinin bir parçası değildir, ama makale yazabilmek için birinci derecede öneme sahip bir süreçtir; araştırmayapmayan makale yazamaz ve yazmamalıdır). Her araştırma bir «problemin» tesbitiyle başlar. Araştırıcı tesbit ettiği problemin tamamını veya bir kısmını çözmeye niyetlenir ve bu konuda çalışmaya başlar. Çözmeye niyetlendiği kısım çözülünce bilim dünyasına duyurulacak bir «haberi» olmuş olur. İşte bu noktada araştırıcı haberi hangi araçla (sözlü tebliğ, poster, makale, kitap vb) duyuracağına ğ karar verir. Günümüz ü ü fen bilimlerinde l i bu genellikle öncelikle bir tebliğ özünün (=abstract) yazılıp tebliğin verilmesi ve bununla eşzamanlı olarak veya hemen ardından bir makalenin (=paper) yazılması olarak tecellî eder. Seçilecek haber iletme aracı araştırmanın ve/veya sonuçların karakterine ç ş y ç bağlıdır.
11 Ne tür sonuçların makaleyle bildirilmesi uygundur? Aslında her türlü sonuç bir makaleye konu olabilir. Ancak kalıcı gözlem raporlarını oluşturan uzun, bol şekilli tasvir gerektiren sonuçların makale yerine bağımsız monografiler halinde yayımlanması daha uygundur. Örneğin bir bölgenin veya büyük boyutlu bir yapı veya yapı ailesinin jeolojisinin anlatıldığı veya bol parçalı bir omurgalı fosilinin veya fosil grubunun tanıtıldığı sonuçlar bilimsel bir makalenin çapını aşarlar. Bunlar mutlaka bağımsız monografiler olarak yayımlanmalıdır. Dü d b ğ fi l k l l k kt B l Dünyada bağımsız monografi yayımlayan kuruluşlar pek çoktur. Bunların bazıları bazı konularda ihtisaslaşmışlardır da. Sonuçlarını monografi halinde yayımlamak isteyen bir araştırıcı bu tür yayınları yapan kuruluşları zaten biliyordur. Bilmiyorsa, kendisine benzer konularda çalışan meslekdaşlarından veya jeoloji konusunda mütehassıs kütüphanecilerden öğrenebilir.
12 Genel jeoloji konusunda dünyada en geniş dağıtıma sahip monografi serileri şu süreli yayınlardır: Geological Society of London, Memoirs Société Géologique de France, Mémoires Geological Society of America, Special Papers (yumuşak kapaklı) ve Memoirs (sert kapaklı) Bunlar dışında da dağıtımları daha kısıtlı pek çok monografi yayımlayan süreli yayın vardır. Örneğin, paleontoloji için The Natural History Museum (London; eski British Museum (Natural History)), Muséum National d Histoire Naturelle (Paris), Senckenberg (Frankfurt-am-Main) gibi müzelerin süreli yayınları sık sık tercih edilmektedir. Bu yayınlar ISC de olmadıkları halde son derece saygındırlar.
13 Bir makale yazılmaya karar verildikten sonra ise yapılacak iş, makalenin planlanmasıdır. Makalenizi planlarken şu altın kuralı asla unutmayınız: Makale başına tek bir fikir düşmelidir! Bu, makalenizin kısa, açık ve kolay anlaşılır olmasını sağlar. Bu kural fikir makalelerinde olduğu kadar veri makalelerinde de geçerlidir. Bir veri makalesi tek bir fikri destekleyen veya nakseden veri veya veri grubunu içermelidir. Makalenizi seçtiğiniz fikirle ilgisiz malzemeyle asla doldurmayınız. Bu, okuyucunun dikkatini dağıtır, makaleyi gereksiz uzatır ve etkisini azaltır. Makalede ne kadar çok bildiğinizi değil bahis konusu problemi çözüp Makalede ne kadar çok bildiğinizi değil, bahis konusu problemi çözüp çözemediğinizi göstermektir amacınız. Gereksiz bilgiçlik, editörü, hakemleri ve okuyucuyu (haklı olarak) sinirlendirebilir.
14 3. Literatürün toplanması Makalenizi yazmaya başlamadan önce yapılacak ilk iş makalede kullanacağınızı sandığınız literatürü toplamaktır. Makaleyi yazarken kullanacağınız literatür elinizin altında olmalıdır. Zaten araştırmanızı yaparken makalenizde kullanacağınız literatürün çoğunu toplamışsınızdır. Makaleyi yazmaya başlamadan gerisini de mutlaka tamamlayınız. Makalenizde kullanacağınız literatür iki kısımdan oluşur: 1. Problemi vaz etmek için gerekli literatür: Bunun türü eldeki probleme göre yeni yayımlanmış p g y y y ş makalelerden, konunuzun tâ 19. hattâ 18. yüzyılda yayımlanmış olan klâsiklerine kadar değişebilir.
15 Makalenize başlarken kullanacağınız bu tür literatürün iki faydası vardır: a) Okuyucunuz genellikle sizin konunuza yakın bir araştırıcı olduğu için, konunun klâsikleşmiş literatürünü bilecektir. Buna atıf yapılması okuyucunun hızla makalenizin konusu olan problemin ne olduğunu ğ anlamasına yarayacaktır. y Klâsik literatüre atıf yapılması hem editöre, hem hakemlere, hem de okuyucunuza sizin konunuza derinden hâkim olduğunuzu göstererek onlara güven verecektir.
16 Örnek: Yeni klâsiklere atıf: 1. Hsü 1977 2. Hsü et al. 1977
17 Örnek: Eski klâsiklere atıf: 1. Suess (1901) 28. Von Humboldt (1848)
18 b) Konunuzu işlerken gerekli olan literatür. Bu makalenin türüne göre çok çeşitli literatür türleri içerebilir. Meselâ, sizden önce aynı konuda yapılmış çalışmalar, kullandığınız verinin, yöntemlerin veya kontrol etmekte oduğunuz varsayımın kaynakları, yaptığınız benzetmeye dayanan yorumların kaynakları, kl heuristik bir model öneriyorsanız bunun (varsa) referansları ve/veya ilham kaynakları... Literatür kullanımında en dikkat edeceğiniz husus gerekli literatürü vermektir. Ne az ne çok! Örneğin sizden önce aynı konuda çalışmış herkesin her yazdığına atıf yapmak zorunda değilsiniz. Öyle yaparsanız bu, konunuzun gelişimini anlamadığınızı gösterir.
19 Muhteşem bir kötü örnek! 62 sahifelik literatür listesi!
20 İyi y örnek! Yanlızca problemin ortaya çıkışıyla ilgili önceki literatür.
Literatüre egemen olmanın, muntazaman kendi konunuzdaki yenilikleri izlemenin yanında önemli bir yöntemi, meslek yaşamınızın başından itibaren kendinize, mesleğinizin seçtiğiniz ihtisas dalının klâsiklerinden ve ilgilendiğiniz konuların önemli makale ve kitaplarından oluşan bir el kitaplığı (=Handbibliothek) oluşturmaktır. 21 El kitaplığınızda ğ kitaplar konu ve/veya bölgelere l göre, makaleler l de aynı şekilde, bu iş için hazırlanmış karton kutulara gruplanarak dizilmeli ve bunlar çalıştığınız yerde her an el altında bulunmalıdır. Günümüzde, makalelerin taranarak bilgisayarlarda depolanması da mümkün hale gelmiştir. Benim kişisel tecrübem her an göz önünde bulunan bir el kitaplığının kişiye hem ilham vermede hem bazı noktaları hatırlatmada her zaman daha yararlı olduğudur. ğ d
22 Makale planlamasının en kolay bir şekilde yürütülebileceği yöntem öncelikle makalenin şekil gerektirip gerektirmediğine karar vermektir. Jeolojide şekil gerektirmeyecek makale türleri yok denecek kadar az olduğu için, yazacağımız makalenin şekil gerektirdiğini farzederek işe başlayalım. Şekilli olacak bir makalenin planlanmasında ilk iş, gerekli şekilleri tespit etmektir. Tesbit işi bittikten sonra makale kabaca planlanmalı ve metin oluşturulmadan önce şekiller çizilip bitirilmelidir. Bunun iki temel yararı vardır: 1. Şekiller hazır olduğu takdirde, makalenin yazılması şekillerin tasviri etrafında olacağı ğ için büyük ölçüde kolaylaşmış olur. 2. John Dewey kuralı: Eğer çizemiyorsan, çizmeğe çalıştığın şey mümkün değildir («If you cannot draw it, it does not happen»).
23 Şekillerin hazırlanmasında uyulması gereken kurallar: 1. Şekiller yalnızca makale içerisinde anlatılan kavramları veya tasvir edilen nesneleri göstermeye yönelik minimalist bir yapıya sahip olmalıdırlar. l l Bir diğer değişle gereksiz hiçbir şey şekilde yer almamalıdır. 2. Yalnızca makalenin özüne (yani abstract ına), şekillerine ve sonuçlarına bakan bir okuyucu makalenin konusu, esas iddia temeli ve vardığı ğ netice hakkında sağlam ğ bir fikir edinebilmelidir. Unutmayınız, makalenizi genellikle yalnızca makalenin konusunda çalışanlar okuyacak, diğer tüm okuyucular sadece gözden geçireceklerdir (=skimming). Makaleyi yalnızca gözden geçirecek okuyucuya şekilleriniz yardımcı olmalıdır.
24 3. Şekillerinizde yer alan her şey kolayca görülebilmelidir. Okunamayacak kadar küçük harfler, seçilemeyecek kadar karmaşık veya kötü basılmış sürşarjlar, şeklinizi tamamen yararsız hale getirir. Hiçbir kaliteli dergi yararsız unsur içeren bir şekli basmaz; hiçbir editör böyle şekiller içeren bir makaleyi kabul etmez. Güzel hazırlanmış, kolay okunabilen şekillerin i okuyucu (ve editörler ve hakemler) üzerinde olumlu psikolojik etki yapacağını unutmayınız. 4. Makalenizde geçen tüm coğrafi isimler mutlaka en az bir şeklinizde yer almalıdır. Okuyucunun makalenizi okurken elinde makalenizden başka hiçbir başvuru kaynağı ğ olmayacağını ğ farz ederek şeklinizi i i hazırlayınız. 5. Olabildiğince fotoğraf kullanmaktan kaçınınız. Mutlaka fotoğraf gerekliyse, bunu imkân nisbetinde çift bastırıp, bir nüsha üzerinde uygun renkli (siyah, beyaz vb) çizgiler ve oklarla, hattâ harflerle vurgulamak istediğiniz şeyi kesin olarak belirtiniz. Aynı şey sismik kesitler ve benzeri imajlar için de geçerlidir.
25 6. Dergiler günümüzde katlanır haritalar ve/veya levhalar basmaktan kaçınırlar. Bunun nedeni tamamen ekonomiktir, zira katlama işlemi hâlâ dünyanın her yerinde elle yapılmaktadır. Katlanır haritalar ve/veya tablolar kullanmaktan kaçınınız. Pek çok dergi bu tür şekilleri ve büyük tabloları veri bankalarında depolamayı teklif eder. Mümkün olduğunca bundan kaçınınız. Günümüzün çok gelişmiş elektronik teknolojisine rağmen, pek az okuyucu makalenizi okurken ayrıca elektronik olarak depolanmış veri bankalarına müracaat etmektedir. Bu tür «ekler» makalenizin okunurluğunu ve dolayısıyla etkisini (impact) azaltır. 7. Şekillerinizi mutlaka seçmiş olduğunuz derginin formatına göre hazırlayınız ve çizip bitirdikten sonra mutlaka basılacağını ğ sandığınız ğ boyuta indirip en az bir kez gözden geçiriniz. Nihaî halinde, hiçbir çizgi kopmamalıdır; hiçbir sürşarj bir diğeriyle karışmamalıdır; hiçbir harf 1,5 mm den ufak görülmemelidir.
26 Sürşarjlar hakkında önemli not Günümüzün ileri bilgisayar teknolojisine rağmen, gri sürşarjların koyu tonları baskı esnasında sık sık ya siyah çıkmakta veya aralarındaki farklılıklar görülemeyecek hale gelmektedir. Bu da şeklinizin sizin kabahatiniz olmadan yararsız bir halde basılmasına neden olabilir. Bu nedenle gri sürşarjların birden fazla koyu tonunun kullanılmasından sakınınız.
27 Annual Review of Earth and Planetary Sciences c. 24 1996 Yin, A. and Harrison, M., editörler, The Tectonic Evolution of Asia, Rubey Colloquium, Cambridge University Press, Cambridge 1996
28 Renkli şekiller hemen her zaman siyah- beyaz şekillerden daha okunaklıdırlar. Ekseri dergi pahalı bir ücret karşılığında renkli resim basmaktadır.örneğin Nature renkli bir sahifeye 500, Elsevier dergileri i ise $ 500 istemektedir. Her zaman, proje teklifinize mümkünse renkli şekil basımı için i ayrı bir mikdar koydurtmaya çalışınız.
29 Renkli resim her zaman daha okunaklıdır!
30 5. Metnin yazılması a) Metni yazmaya hazırlık: Metni yazmaya başlamadan önce, daha önceden hazırlamış olduğunuz şekilleri yer müsaitse önünüze ü birbiri i ardına diziniz i i ve gene daha önceden hazırlamış olduğunuz literatürü mümkünse yerinizden kalkmadan ulaşabileceğiniz bir yere koyunuz. Elinizin altında bir sözlük ile bir koşut ve karşıt anlamlılar sözlüğü bulundurmanızda çok büyük yarar vardır. Bugün bu gene bilgisayarlar nedeniyle çok kolay bir hale gelmiştir. Kendi dilinizde bile olsa imlâsından en küçük bir şüpheye düştüğünüz her kelimeye mutlaka bakınız. Bir makaleyi okurken imlâsı sürekli bozuk yazılan kelimeler kadar okuyucunun canını sıkan ve dikkatini dağıtan pek az şey bulunur.
31 Makalenizi İngilizce olarak yazıyorsanız, en iyi bildiğiniz imlâ ile (yani İngiliz veya Amerikan) yazınız. Genellikle dergiler, kendi kullandıkları imlâya göre ya değişiklikleri kendileri yaparlar (örneğin Geological Society of America böyle yapmaktadır) ya da yapmadan bırakırlar. Bazı dergiler imlâ tercihi belirtirler. Bu durumlarda editörle konuşarak iyi bilmediğiniz bir imlâda yazmanın makale metninde tutarsızlıklara yol açabileceğini, bu konuda kendisinin ne düşündüğünü sorunuz. Tüm bilgisayar imlâ kontrollarına rağmen, imlâ tutarsızlıklarından kaçmanın hemen hemen mümkün olmadığını ğ ben kendi tecrübemle biliyorum. Bu konuda editörlerle konuştuktan sonra bugüne kadar hiçbir sorunla karşılaşmadım.
32 Makalenizi hangi imlâda yazıyorsanız y yazın, en yararlı sözlük, dünyanın en büyük sözlüğü olan Oxford English Dictionary dir dir. Bu muhteşem sözlüğün ikinci baskısı 1989 da yapılmıştır ve tek ciltlik bir Compact nüshası mevcuttur. Ne yazık ki bu önemli sözlük son derece pahalıdır (1990 da 1.500), ancak çok daha ucuz ve daha güncel elektronik versiyonları çıkmıştır.
33 Wikipedia dan: Now that the text of the dictionary was digitized and online, it could also be published on CD- ROM. The text of the First Edition was made available in 1988. Afterward, three versions of the second edition were issued. Version 1 (1992) was identical in content to the printed Second Edition, and the CD itself was not copy-protected. Version 2 (1999) had some additions to the corpus, and updated software with improved searching features, but had clumsy copy-protection that made it difficult to use and would even cause the program to deny use to OUP staff in the middle of demonstrations of the product. Version 3 (2002) has additional words and software improvements, though its copy-protection is still as unforgiving as that of the earlier version, and it is available for Microsoft Windows only. Single-click access to Oxford dictionaries is also available with Babylon Translator, which provides access to Concise Oxford English Dictionary and Thesaurus with 240,000 definitions and 365,000 synonyms and antonyms [1]. Screenshot of OED Online In March 2000, the Oxford English Dictionary Online (OED Online) became available to subscribers. The online database contains the entire OED2 and is updated quarterly with revisions that will be included in the OED3. The online edition is the most up-to-date one available. As the price for an individual to use this edition even after a reduction in 2004 is 195 As the price for an individual to use this edition, even after a reduction in 2004, is 195 or $295 US every year, most subscribers are large organizations such as universities. Some of them do not use the Oxford English Dictionary Online portal and have legally downloaded the entire database into their organization's computers. Some public
34 Macintosh OS 10 ile Oxford English Dictionary nin Oxford American Dictionary si bedava olarak verilmektedir. Daha kolay ve ucuz Amerikan sözlükleri Webster s International Dictionary (genellikle üç kuarto cilt; online ı ı üyelikle mümkün) ile Houghton-Mifflin şirketi tarafından yayımlanan American Heritage Dictionary dir (Online: http://education.yahoo.com/reference/dictionary/). Avustralya İngilizcesi nin g resmi sözlüğü ğ ise 25 yıldır yayımlanmakta olan Macquarie Dictionary dir. (Online versiyon için şu siteye bakınız: http://www.macquariedictionary.com.au/anonymous@6f1860 8025/-/p/dict/index.html ) İngilizce koşut ve karşıt anlamlı kelimeler için en uygun Thesaurus, pek çok baskısı olan Roget s Thesaurus tur. Online yararlanmak için i şu siteye bakınız: http://thesaurus.reference.com/search?q=gem&x=26&y=8
35 Türkçe-İngilizce için şu sözlükleri tavsiye edebilirim: Avery, C. R. ve diğerleri, 1983, Redhouse Çağdaş Türçe İngilizce Sözlüğü/The Redhouse Contemporary Turkish English Dictionary: Redhouse Yayınevi, istanbul, xxii+455 ss. Alderson,, A. D. and İz,, F., 1984, The Oxford Turkish-English Dictionary by H. C. Honey and Fahir İz, 3 rd edition: Oxford University Press, Oxford/İnkılâp Kitabevi, İstanbul, xvii+[i]+526 ss. Bezmez, S. and Brown, C. H., 1999, Türkçe-İngilizce Redhouse Sözlüğü/The Redhouse Turkish-English Dictionary: SEV Matbaacılık ve Yayıncılık A. Ş., İstanbul, xiv+1002 ss.
36 Türkçe-İngilizce teknik bir sözlük için şundan yararlanabilirsiniz: Özbalkan, N., 1984, Türkçe-İngilizce Teknik Terimler Lûgatı [Dictionary of Turkish-English h Technical Terms], 2 nd enlarged edition: Özbalkan Yayınları, İstanbul, 1152 pp.
37 Makalenizi yazarken elinizin altında İngilizce-Türkçe g ç bir sözlüğün bulunması da yararlıdır: Bunu kullanarak anlamından emin olmadığınız bir kelimeyi vakit kaybetmeden bulabilirsiniz. bili i i Şu İngilizce-Türkçe k sözlükler en güvenilir olanlardır: Avery, R., Bezmez, S., Edmonds, A. Ve Yaylalı, M., 1974, İngilizce-Türkçe Redhouse Sözlüğü Redhouse English- Turkish Dictionary: Redhouse Yayınevi, İstanbul, viii+1152 ss. Aldeson, A. D. Ve İz, F., 1978, The Oxford English-Turkish h Dictionary, second edition: Oxford UniversityPress/İnkılâp Kitabevi, Oxford, xvi+619 ss.
38 Teknik İngilizce-Türkçe g ç sözlüklerden benim bildiğim iki tane vardır: Taşpınar, AH A.H.,1980, Taşpınar s Technical Dictionary English-Turkish, üçüncü baskı: Taşpınar TkikY Teknik Yayınları, İstanbul, t b l 1073+6 ss. Özbalkan, N., 1992, İngilizce-Türkçe Teknik,,, g ç Terimler Sözlüğü: Özbalkan Yayınları, İstanbul, 960 ss.
39 Makalenizi yazarken elinizin altında bulunması yararlı sözlük türlerinden biri de bir jeolojik sözlüktür. Dünyada ne yazık ki benim bildiğim güvenilir bir jeolojik jik sözlük yoktur. İngilizce konuşulan dünyada en sık kullanılan ve en kapsamlı olanı American Geological Institute un un hazırlamış olduğu ve yakınlarda beşinci baskısı yapılmış olan Glossary of Geology dir. Bunun elinizin altında bulunmasında yarar vardır, ama dikkatli kullanmanız gerekir. Gerçi bu sözlük nedeniyle yapacağınız bir hatâyı özellikle bir Amerikalı editörün veya hakemin yakalama şansı sıfıra yakındır. Yeter ki talihsizlik eseri John Dewey veya Kevin Burke veya benim gibi bir hakeme çatmayın!
40 Türkçe jeoloji ve diğer yerbilim sözlükleri ise ne yazık ki daha da az güvenilirliğe sahiptirler. Bunların hepsinin son derece büyük bir dikkatle kullanılması l gerekir. Aşağıda ğ ben Türkiye de yayımlanmış yerbilimi sözlüklerinin aşağı yukarı tam bir listesini veriyorum (yalnızca Arap harfleriyle yayımlanmış olanları listeye almadım). Bunlar arasında bir nebze güvenilir olduklarını bildiklerimi bir asterisk (*) ile işaretledim.
41 Altınlı, İ. E., 1971, Karst Adlamas Sözlüğü ABD Ölçme İdaresi Su Bütünlemesi Bildirisi 1899-K... çevirisi: Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Direktörlüğü, yayın 71-13, Ankara, 34+12 ss. (Not: Bu sözlük Monroe, W. H., 1970, A Glossary of Karst Terminology: [United States] Geological Survey Water-Supply Paper 1899-K, United Statest Government Pi Printing office, Washington [, D.C.], 26 ss. Ne öz (abstract) ne giriş (introduction) tercüme edilmiştir. Türkçe tercüme ise güvenilir değildir.) Altınlı, İ. E., 1973, Uluslararası Tektonik Sözlüğü, Türkçe Adlama: Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Yayınlarından, Ankara, VIII+235 pp. (Not: Bu sözlük Dennis, J., 1967, International Tectonic Dictionary English Terminology: AAPG Memoir no. 7 nin bir tercümesidir; ama türkçe tercüme o kadar kötüdür ki,prof. İhsan ketin buna bir eleştiri yazma gereğini duymuştur: Ketin, İ., 1974, "Uluslararası Tektonik Sözlüğü Türkçe Adlama" üzerine bir eleştiri: MTA Dergisi, no. 82, ss. 147-149) Amstutz, G. C., 1973, Maden Jeolojisi Sözlüğü, çeviren Altan Gümüş: Karadeniz Teknik Üniversitesi Genel Yayın No: 50, Yer Bilimler Fakültesi yayın No:1,Çağlayan Basımevi, İstanbul, 112 ss. (son sekiz sahife numaralanmamış). Anonim, 1937, İlk ve Orta Öğretim Jeoloji Terimleri Türkçe-Osmanlıca, Osmanlıca-Türkçe, Fransızca-Türkçe: T.C. Kültür Bakanlığı, Devlet Basımevi, basım yeri belirtilmemiş, 25 ss. Anonim, 1939, İlk ve Orta Öğretim Jeoloji Terimleri i Türkçe-Osmanlıca, Osmanlıca-Türkçe, Fransızca-Türkçe: T. C. Maarif Vekilliği, İstanbul Maarif Matbaası, 37 ss. Anonim, 1951, T. D. K. İlk ve Orta Öğretim Jeoloji Terimleri Fransızca-Osmanlıca-Türkçe: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 12 ss. (Not: İlk ve Orta Öğretim Jeoloji Terimlerinin yetkililerce gözden geçirilmesi için, Terim Kolu'nun yapacağı ankette dağıtılmak üzere Türk Dil Kurumu yönünden bastırılmıştır.") Anonim, 1952, T. D. K. İlk ve Orta Öğretim Coğrafya Terimleri Fransızca-Osmanlıca-Türkçe: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 15 ss.
42 Anonim, 1955, T. D. K. Terim Anketleri Coğrafya: Türkiye Matbaacılık ve Gazetecilik A. O. Yeni Matbaa, Ankara, 27 ss. *Anonim, 1991, Energy Terminology / Terminologie de l'energie / Energieterminologie / Enerji Terminolojisi Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca Teknik Sözlük : Febel, stanbul, xi+523 ss. Anonim, 2001, Seyir Haritalar nda Kullan lan Semboller, Kısaltmalar ve Terimler /Symbols Abbreviations Terms Used Charts: Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Hidrografi Neşriyatı Harita No. 1/ INT 1, Çubuklu, İstanbul, 93 ss. on Ardos, M., 1976, Açıklamalı Fransızca-Türkçe Jeomorfoloji Sözlüğü Dictionnaire Explicatif Franco-Turc de Géomorphologie: İ[stanbul] [ ] Ü[niversitsi] Edebiyat Fakültesi Yayını No. 2239 Coğrafyağ Enstitüsü Yayını No 89, VI+208 ss. Ardos, M. and Pekcan (Yalçıner) N., 1994, Jeomorfoloji Sözlüğü (Kısmen Yerbilimleri) 1994: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları no. 3397, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 264 ss.+bir doğru-yanlış cetveli. (Not: Bu sözlüğün IV. kısmı bir Osmanlıca-Türkçe jeomorfoloji sözlüğüdür; bu kısıma jeomorfolojik olmayan yerbilim terimleri de alınmıştır.) bazı Ardos, M. and Pekcan (Yalç ner) N., 1997, Jeomorfoloji Sözlüğü (Kısmen Diğer Yerbilimleri) Genişletilmiş II. Baskı: Çantay Kitabevi, istanbul, [IV]+326 ss. Bernard, F., Bienner, F., Etienne, J., Gariel, O., Glinzboeckel, C., Gubler,Y., Cottis, M., Luis, M., Reyre, D., and Tempere, 1976, Tortul Kayaç Terimleri Sözlüğü ve Atlası, çeviren Salih Yüksel ve Selâhattin Pelin: Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayın No. 76, Yerbilimleri Fakültesi Yayın No.7,Kutulmuş Matbaası [İstanbul], 115 ss.+iki tek sahifelik ve dört katlanır tablo. C., Candar, A. A., 1938, Anadolu Coğrafya Lûgatı Sınaçları I : Ankara Ceza Evi Matbaası, 96 ss.+1 harita. *Çepel, N., 1990, Ekoloji Terimleri Sözlüğü Almanca-İngilizce-Türkçe: [İstanbul] Üniversite Yayın No. 3048, [Orman] Fakülte Yayın no. 324, İstanbul, VII+356 ss. *Çepel, N., yayın tarihi verilmemiş [1995], Çevre Koruma ve Ekoloji Terimleri Sözlüğü Türkçe-Almanca-İngilizce: Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı Yayınları 6, Matbaa Teknisyenleri Kollektif Şirketi, İstanbul, VI+[II]+231+[I] ss. Çiftçi, E., 2003, İngilizce-Türkçe Yer Bilimleri Teknik Terimler Sözlüğü: (ne basan ne de basıldığı yer belirtilmiş), IV+580 ss. (Not: Bu başlığında belirtildiği gibi bir İngilizce Türkçe sözlük değildir. Tüm maddeler Türkçe olup, İngilizce eşitleri, sık sık yanlış bir imlâ ile arkasından verilmiştir *Ediger, E., Dündar, T. ve Güyagüler, T., 1979, Madencilik Terimleri Kılavuzu: Türk Dil Kurumu Yayınları, no. 460, 212 ss.
43 *Evinay, K., 1973, Haritacılık Terimleri Sözlüğü Türkçe, Almanca, Fransgzca, İngilizce: Harita Genel Müdürlüğü, [Ankara], 628+[3] ss. Güney, E., 1994, Jeoloji-Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü: T. C. Dicle Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yayınları no. 6, Diyarbakır [I]+567+[5] ss. Güney, E., 1995, Jeomorfoloji Sözlüğü :EkoYayınları, Ankara, 158 ss. (ne yazık ki hiçbir Avrupa dilinde bir endeksi yok) Güney, E., 2003, Toprak-Bitki Coğrafyası Çevrebilim Sözlüğü: T. C. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yayınları [I]+427 ss. (Not: Pek çok terimin İngilizcesi verilmiş, ama her zaman doğru olarak değil; genelde pek güvenilir bir sözlük değil). *İzbırak, R., 1964, Coğrafya Terimleri Sözlüğü :Doğuş Matbaacılık, Ankara, 461 pp. + 2 ss yanlış-doğru cetveli. (Not: İzbırak ın coğrafi terminoloji hakkındaki fikirlerini merak edenler şu makaleye bakabilirler: İzbırak, R., 1949, Coğrafya Terimleri Üzerine Bazı Düşünceler: T[ürk]. D[il]. K[urumu]./B. II. 16, Doğuş Matbaası, Ankara, 36 ss.) *Parmentier, le Général, 1884, Vocabulaire Turk-Français des Principaux Termes de Géographie et des Mots qui Entrent le Plus Fréquemment dans la Composition des Noms de Lieu présenté à la section de Géographie de l'association française pour l'avancement des Sciences au Cogrè de Rouen le 20 Aôut 1883: Au Secretériat de l'association Association, Paris, 77 ss. Öcal, M., Güngör, G. and Gök, M. Ş., tarihsiz, Resimli Madencilik Terimleri Sözlüğü : Basan ve basılan yer belli değil, [V]+291 ss. *Okay, A. C., 1939, Mineralogi Ders Kitabı: İstanbul Üniversitesi Yayınlarından, no. 89, X+330. (Not: Bu Türkiye de Lâtin Alfabesiyle basılan ilk mineraloji ders kitabıdır. On pp. 311-318 sahifeler arasında son derece yararlı Türkçe bir mineraller listesi ve bunların Almanca,İngilizce ve Fransızca karşılıkları da verilmiştir.. Kitap 1953, 1957 and 1967, yıllarında yeni baskılar yapmış olup her baskıda aynı tablonun variyasyonları vardır..)
44 *Öngör, S., 1961, Coğrafya Sözlüğü : Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, III+[I]+943+1 yanlış-doğru sahifesi. (Not: 1959 and 1961yılları arasında bu sözlük altı fasikül hlinde yayımlanmıştır. Bu fasiküllerin künyeleri aşağıdadır: Öngör, S., 1959, Coğrafya Sözlüğü, fasikül: 1: Maarif Basımevi, İstanbul, III+[I]+160 ss. Öngör, S., 1960, Coğrafya Sözlüğü, fasikül: II: Maarif Basımevi, Istanbul, ss. 161-320. Öngör, S., 1961, Coğrafya Sözlüğü, fasikül: III: Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, ss. 321-480. Öngör, S., 1961, Coğrafyağ Sözlüğü, ğ fasikül: IV: Millî Eğitimğ Basımevi, İstanbul, ss. 481-640. Öngör, S., 1961, Coğrafya Sözlüğü, fasikül: V: Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, ss. 641-800. Öngör, S., 1961, Coğrafya Sözlüğü, fasikül: VI: Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, ss. 801-943. *Öngör, S., 1975, Coğrafya Terimleri Sözlüğü (Açıklamalı, Fransızca-Almanca-İngilizce-İtalyanca-İspanyolca Karşılıklarıyla: Devlet Kitapları, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul, VII+349 ss. (Not: Önsözünde belirtildiği gibi, bu sözlüğün madde başları ve beş dilli karşılıklar aşağıdaki eserden alınmıştır: Quencez, G., in collaboration with Hall, P., Huizinga, G. B. W., Marchant, E. C., Ruocco, D., Schmitt, E., ve de Alvarez, M., 1967, Vocabularium Geographicum Français, Deutsch, Italiano, Nederlands, English, Español: Council for Cultural Cooperation of the Council of Europe, Fonds des Publications des Écoles Européennes, Service des Publications des Communautés Européennes, Luxembourg, 298 ss.+1 yanlış-doğru cetveli. Öngör maddelere açıklamaları eklemiştir.) Terán *Öngör, S., 1980, Coğrafya Terimleri Sözlüğü : Türk Dil Kurumu Yayınları, no. 467,Ankara,173 ss. *Pamir, H. N. and Öztunalı, Ö., 1971, Yerbilim Terimleri Sözlüğü : Türk Dil Kurumu Yayınları, no. 320, Ankara, 191 ss. (Not: Bu sözlük basıldıktan sonra, Ord. Prof. Pamir, Türk Dil Kurumuna bir yazı yazarak, Öztunalı nın kendi haberi olmadan sözlüğe soktuğu pek çok çevirinin yanlış olduğunu bildirip, doğrularını göndermiştir. Pamir in bu yazısı, serbest bir yaprak halinde daha sonra sözlükler içine sokulmuştur. Bu sözlük Pamir in düzeltmeleri yapılmadan kullanılmamalıdır.) Sanır, F. [A.], 2000, Coğrafya Terimleri Sözlüğü : Gazi Kitapevi, Ankara, XIV+298 ss. Yalçın, O., 1957, Ansiklopedik Coğrafya Sözlüğü: Arkın Kitabevi, İstanbul, 376 ss. Yılmaz, I., 2000, İngilizce-Türkçe ve Türkçe İngilizce Mühendislik Jeolojisi Terimler Sözlüğü (Dictionary of Engineering Geology): Teknik Yayınevi, Ankara, [III]+145 ss.