GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİTKİ SAĞLIĞI ARAŞTIRMALARI DAİRE BAŞKANLIĞI YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE ZARARLILARI BAĞ HASTALIKLARI BAĞ ZARARLILARI ÇİLEK VE ÜZÜMSÜ MEYVE HASTALIKLARI ÇİLEK ZARARLILARI ANKARA 2008

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI TARIMSAL ARAŞTIRMALAR VE POLİTİKALAR GENEL MÜDÜRLÜĞÜ BİTKİ SAĞLIĞI ARAŞTIRMALARI DAİRE BAŞKANLIĞI CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE ZARARLILARI BAĞ HASTALIKLARI BAĞ ZARARLILARI ÇİLEK VE ÜZÜMSÜ MEYVE HASTALIKLARI ÇİLEK ZARARLILARI Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Araştırma ve Teknoloji Geliştirme Kampüsü İstanbul Yolu Üzeri, No :38 06171 Yenimahalle/ANKARA www.tagem.gov.tr

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI Kitap içinde yer alan Zirai Mücadele Teknik Talimatları, Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü Bitki Sağlığı Araştırmaları Daire Başkanlığı koordinasyonu altında; konu uzmanları tarafından hazırlanmış, Araştırma Çalışma Grupları ve Program değerlendirme toplantılarında kabul edilmiş ve aşağıda belirtilen redaksiyon komisyonlarında son şekilleri verilmiştir. Meyve ve Bağ Hastalıkları Fungal hastalıklar Ahmet Yasin GÖKÇE Dr. Aynur KARAHAN Dr. HÜLYA PALA Kadir GÖKALP Dr. LATİFE ERTEN Dr. Mükerrem ÇELİKER Nesrin UZUNOĞULLARI Bakteriyel hastalıklar Dr. Aynur KARAHAN Gül ÜLKE Dr. NURSEN ÜSTÜN Virüs hastalıkları Dr. Birol AKBAŞ Dr. Melike YURTMEN Nesrin UZUNOĞULLARI Sabriye ÖZDEMİR Sema GÜNEŞ REDAKSİYON KOMİSYONLARI Yayın Koordinasyonu: Dr. Mete AYDEMİR Sibel KARAOĞLU Editör: Dr. Mete AYDEMİR Sayfa Düzeni: Dr. Mete AYDEMİR Meyve ve Bağ Zararlıları Dr. Cevdet KAPLAN Dr. Cevdet ZEKİ Fatih ÇAKIRBAY Gürsel ÇETİN Naim ÖZTÜRK Dr. Özlem ALTINDİŞLİ Yasemin KAHVECİ Bu kitap, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Tarımsal Araştırmalar ve Politikalar Genel Müdürlüğü adına, Ankara Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Döner Sermayesi bütçesinden 15.000 adet bastırılmıştır. Bu kitabın her türlü yayın hakları, Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince, ne aittir. İsteme Adresi: Zirai Mücadele Merkez Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Gayret Mah. Fatih Sultan Mehmet Bulvarı No: 66 06172 Yenimahalle ANKARA Tel.: (312) 344 59 94 (4 hat) Faks: (312) 315 15 31 www.azmmae.gov.tr 2

ÖNSÖZ Tarım, nüfusumuzun %26 sını istihdam eden, tüketimde ise herkesi ilgilendiren, ülkemizin en önemli sektörü olup; bitki sağlığı, bu sektördeki tarımsal girdilerin en önemlilerinden birisini oluşturmaktadır. Bitkilerde zararlı etmenlere karşı mücadele yapılmadığında, bazı durumlarda zarar %100 e ulaşabilmektedir. Bitkilerde zararlara yol açan hastalık, zararlı ve yabancı otlara karşı mücadeleler, geçmişten beri, araştırma enstitülerinin konu uzmanları tarafından, araştırma sonuçları dikkate alınarak hazırlanan Zirai Mücadele Teknik Talimatları esas alınarak yapılmaktadır. Dünyadaki gelişmeler dikkate alındığında, 60 lı yıllara kadar zirai mücadelede en kolay ve mucize çözüm olarak kabul edilen bitki koruma ürünleri, yan etkilerinin anlaşılmasından sonra, çok dikkatli bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde, insan sağlığının, çevrenin ve biyolojik çeşitliliğin korunması ön plana çıkmış ve buna bağlı olarak, bitkilerde zararlı olan etmenlere karşı mücadelenin, agroekosistem ve sürdürülebilir tarımsal üretim dikkate alınarak yapılması zorunlu hale gelmiştir. Birçok olumsuz etkileri bulunan kimyasal mücadelenin kullanımı, artık sorgulanmaktadır. Nitekim, gelişmiş ve gelişmekte olan birçok ülke, 1980 li yıllardan itibaren, bitki koruma ürünleri kullanımının azaltılması için, politika ve stratejiler oluşturarak, bunları uygulamaya koymuştur. Bunun sonucu olarak, Entegre Zararlı Yönetimi ve Entegre Ürün Yönetimi araştırma ve uygulamalarına başlanılmıştır. Teknik talimatlarda amaç, öncelikle kimyasal mücadeleye alternatif metotların kullanılmasıdır. Kimyasal mücadelenin gerektiği durumda ise, Bakanlık tarafından tavsiye edilen bitki koruma ürünü, önerilen zaman ve dozda tekniğine göre uygulanmalıdır. Ayrıca, tüketici sağlığı bakımından da ilaçlama ve hasat arası süreye dikkat edilmesi gerekmektedir. Öncelikle ülkemiz insanının sağlığı ve kaliteli tarımsal ürün ihracatımız için Zirai Mücadele Teknik Talimatları na göre mücadelelerin yapılması; kalıntı yönü ile güvenilir ürün elde edilmesini, ayrıca bitki koruma ürünleri nedeni ile ortaya çıkan çevre kirliliğinin asgari seviyede tutulmasını ve biyolojik mücadele açısından doğal dengenin en az seviyede etkilenmesini sağlayacaktır. 2003 Yılından itibaren yapılan çalışmalarla revize edilen ve yeni hazırlanan teknik talimat sayısı 418 den 506 adete çıkartılmış ve 6 cilt olarak basıma hazır hale getirilmiştir. Bu talimatın hazırlanmasında emeği geçenlere teşekkür eder, konuyla ilgili tüm kuruluşlara, kişilere ve ülkemiz tarımına yararlı olmasını temenni ederim. M. Mehdi EKER Bakan

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI 2

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV İÇİNDEKİLER 1. GİRİŞ. 1 2. YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI 3 2.1. FUNGAL HASTALIKLAR... 3 ARMİLLARYA KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (Armillaria mellea)... 5 ARMUT KARA LEKESİ (Venturia pirina)... 7 ARMUT VE ELMADA MEMELİ PAS. Armut memelipası (Gymnosporangium fuscum) Elma memelipası (Gymnosporangium confusum) AYVA MONİLYASI (MUMYA) (Sclerotinia linhartiana).. 13 Sayfa AYVA VE ARMUTTA KAHVERENGİ LEKE [Diplocarpon mespili (=Fabraea maculata)] 15 ELMA KARA LEKESİ (Venturia inaequalis)... 18 ELMA KÜLLEMESİ (Podosphaera leucotricha).. 24 ELMADA ALTERNARYA MEYVE ÇÜRÜKLÜĞÜ [Alternaria alternata (=Alternaria tenuis)]. 27 ERİK PASI (Tranzschelia pruni-spinosae) 30 ERİKLERDE CEP HASTALIĞI (Taphrina pruni) 32 KİRAZ VE VİŞNEDE YAPRAK LEKESİ (Blumeriella jaapii)... 34 MEYVE MONİLYASI (MUMYA) (Sclerotinia fructigena). 37 ROSELLİNİA KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (Rosellinia necatrix).... 40 SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELERDE ÇİÇEK MONİLYASI [Monilinia laxa (=Sclerotinia laxa)]. 43 SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELERDE SİTOSPORA KANSERİ (Cytospora spp.).. 46 SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELERDE YAPRAKDELEN (ÇİL) [Wilsonomyces carpophylus (=Stigmina carpophila)]. 49 ŞEFTALİ KARALEKESİ (Cladosporium carpophilum)... 52 ŞEFTALİ KÜLLEMESİ (Sphaerotheca pannosa var. persicae) 54 ŞEFTALİ YAPRAK KIVIRCIKLIĞI (GLOK) (Taphrina deformans). 57 9 I

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI 2.2. BAKTERİYEL HASTALIKLAR... 61 KÖK KANSERİ (Agrobacterium tumefaciens).. 63 SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDA BAKTERİYEL KANSER VE ZAMKLANMA (Pseudomonas syringae pv. syringae, P. s. pv. morsprunorum). 66 YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE AĞAÇLARINDA ATEŞ YANIKLIĞI (Erwinia amylovora) 69 2.3. VİRÜS HASTALIKLARI 75 ELMA KLOROTİK YAPRAK LEKE VİRÜSÜ (Apple Chlorotic Leaf Spot Trichovirus -ACLSV). 77 ELMA MOZAİK VİRÜSÜ (Apple mosaic ilarvirus -ApMV)... 79 ERİK CÜCELİK VİRÜSÜ (Prune dwarf ilarvirus -PDV) 81 KİRAZ YAPRAK KIVRILMA VİRÜSÜ (Cherry leafroll nepovirus -CLRV). 83 SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVELERDE NEKROTİK HALKALI LEKE VİRÜSÜ (Prunus necrotic ringspot ilarvirus -PNRSV) 85 ŞARKA VİRÜSÜ (Plum pox potyvirus -PPV).. 87 3. YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE ZARARLILARI 91 AĞ KURTLARI. 93 Elma ağkurdu (Yponomeuta malinellus) Erik ağkurdu (Y. padellus) İdris (Mahlep) ağkurdu (Y. mahalebellus) AĞAÇ KIZILKURDU (Cossus cossus). 96 AĞAÇ SARIKURDU (Zeuzera pyrina). 99 AKARLAR. 102 Akdiken akarı (Tetranychus viennensis) İkinoktalı kırmızıörümcek (Tetranychus urticae) Avrupa kırmızıörümceği (Panonychus ulmi) Meyve kahverengi akarı (Bryobia rubrioculus) Yassıakar (Cenopalpus pulcher) ALTIN KELEBEK (Euproctis chrysorrhoea) 109 AMERİKAN BEYAZKELEBEĞİ (Hyphantria cunea). 113 ARMUT KAPLANI (Stephanitis pyri)... 117 ARMUT KIRMIZIKABUKLUBİTİ (Epidiaspis leperii) 120 ARMUT PSİLLİDİ (Cacopsylla pyri) 122 ARMUT YAPRAKUYUZU (Eriophyes pyri) 127 BAKLAZINNI [Tropinota (=Epicometis) hirta] 129 II

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV DOĞU MEYVEGÜVESİ (Cydia molesta). 132 DUT KABUKLUBİTİ (Pseudaulacaspis pentagona) 137 ELMA GÖVDEKURDU (Synanthedon myopaeformis). 140 ELMA İÇKURDU (Cydia pomonella) 145 ELMA PAMUKLUBİTİ (Eriosoma lanigerum). 156 ELMA PASAKARl (Aculus schlechtendali).. 159 ERİK İÇKURDU (Cydia funebrana).. 161 ERİK KOŞNİLİ (Sphaerolecanium prunastri)... 164 FINDIK KOŞNİLİ (KAHVERENGİ KOŞNİL) (Parthenolecanium corni).. 167 HAZİRAN BÖCEĞİ (Polyphylla spp.) VE MAYIS BÖCEĞİ (Melolontha spp.). 171 İKİ KABARCIKLI KOŞNİL (Palaeolecanium bituberculatum)... 175 KAMBUR ÜÇGENBÖCEĞİ [Stictocephala (=Ceresa) bubalus].. 178 KAYISI YAPRAK UYUZU (Eriophyes similis). 180 KIRTIRTILI (Lymantria dispar). 182 KİRAZ SİNEĞİ (Rhagoletis cerasi)... 185 KİRAZ SÜLÜĞÜ (Caliroa limacina) 189 MEYVE AĞACI DİPKURTLARI (Capnodis spp.)... 191 MEYVE GÖZKURTLARI. Elma gözkurdu (Anthonomus pomorum) Badem gözkurdu (A. amygdali) MEYVE TESTERELİ ARILARI.. Armut testereliarısı (Hoplocampa brevis ) Erik testereliarısı (H. flava) Elma testereliarısı (H. testudinea) SAN- JOSE KABUKLUBİTİ (Quadraspidiotus perniciosus)... 202 ŞEFTALİ GÜVESİ (Anarsia lineatella). 207 ŞEFTALİ VE NEKTARİNDE ÇİÇEK TRİPSİ (Frankliniella occidentalis). 212 ŞEFTALİ VİRGÜL KABUKLUBİTİ [Mercetaspis halli (=Nilotaspis halli)]... 215 TOMURCUK TIRTILLARI... Kırmızı tomurcuktırtılı (Spilonota ocellana) Yaprak yeşiltırtılı (Hedya nubiferana) Küçük tomurcukgüvesi (Recurvaria nanella) VİRGÜL KABUKLUBİTİ (Lepidosaphes ulmi).... 222 195 198 217 III

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI YAPRAK GALERİGÜVELERİ Elma yaprak oval galerigüvesi (Phyllonorycter gerasimowi) Fındık yaprak galerigüvesi (Phyllonorycter corylifoliella) Elma yaprak galerigüvesi (Stigmella malella) Meyve yaprak galerigüvesi (Stigmella pyri) Kiraz yaprak galerigüvesi (Lyonetia clerkella) Armut yaprak galerigüvesi (Leucoptera scitella) Erik yaprak galerigüvesi (Coleophora prunifoliae) YAPRAKBİTLERİ Elma yeşil yaprakbiti (Aphis pomi) Elma gri yaprakbiti (Dysaphis plantaginea) Kırmızı galyaprakbiti (Dysaphis devecta) Şeftali yaprakbiti [Myzus (Nectarosiphon) persicae] Erik unlu yaprakbiti (Hyalopterus pruni) Şeftali gövde kanlıbiti (Pterochloroides persicae) Elma-ot yaprakbiti (Rhopalosiphum insertum) Kiraz siyah yaprakbiti (Myzus cerasi) YAPRAKBÜKENLER... Elma yaprakbükeni (Archips rosanus) Adi yaprakbükücüsü (A. xylosteanus ) Akdiken (Alıç) yaprakbükeni (A. crataeganus) YAZICI BÖCEKLER. Meyve yazıcıböceği (Scolytus rugulosus) Badem yazıcıböceği (S. amygdali) YÜZÜKKELEBEĞİ (Malacosoma neustria). 252 4. BAĞ HASTALIKLARI.. 257 4.1. FUNGAL HASTALIKLAR. 257 BAĞ ANTRAKNOZU (Elsinoe ampelina) 259 BAĞ KÜLLEMESİ (Uncinula necator). 261 BAĞ MİLDİYÖSÜ (Plasmopara viticola). 265 BAĞDA KAV (ESKA) (Stereum hirsutum, Phellinus sp., Phaeoacremonium chlamydosporum) 270 BAĞDA KURŞUNİ KÜF (Botrytis cinerea).. 273 BAĞDA ÖLÜKOL (Phomopsis viticola)... 275 226 232 242 248 IV

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV 4.2. BAKTERİYEL HASTALIKLAR... 279 BAĞDA KÖK URU (Agrobacterium vitis).... 281 4.3. VİRÜS HASTALIKLARI 285 ASMA GÖVDE ÇUKURLAŞMA HASTALIĞI (Rugose Wood Complex). 287 ASMA YAPRAK KIVRILMA VİRÜSLERİ (Grapevine leafroll-associated closteroviruses -GLRaVs)... 288 ASMA YELPAZE YAPRAK VİRÜSÜ (Grapevine fanleaf nepovirus) 290 5. BAĞ ZARARLILARI. 293 ASMA AĞUSTOSBÖCEĞİ [Klapperichicen (=Chloropsalta) viridissima]. 295 BAĞ ÇADIRTIRTILI (Arctia villica). 297 BAĞ GÖZKURDU (Theresimima ampelophaga).. 298 BAĞ SALKIM MAYMUNCUĞU (Strophomorphus ctenotus). 300 BAĞ MAYMUNCUKLARI (Otiorhynchus spp.) VE ASMA HORTUMLUBÖCEKLERİ (Megamecus spp.). 304 BAĞ TRİPSLERİ 307 Bağ tripsi (Anaphothrips vitis) Asma tripsi (Drepanothrips reuteri) Bağ kahverengi tripsi (Haplothrips globiceps) BAĞ ÜVEZİ [Arboridia (=Erythroneura) adanae]... 310 BAĞ YAPRAKUYUZU [Colomerus (=Eriophyes) vitis].. 313 BAĞDA HAZİRANBÖCEKLERİ. 316 Haziran böceği (Polyphylla fullo, P. oliveri) İzmir haziranböceği (P. turkmenoglui) BAĞDA İKİNOKTALI KIRMIZIÖRÜMCEK (Tetranychus urticae).. 319 BAĞDA UNLUBİT (Planococcus citri, P. ficus).. 323 DÜRMECE (BAĞ PİRALİ) (Sparganothis pilleriana). 326 FİLOKSERA (Viteus vitifolii). 329 SALKIM GÜVESİ (Lobesia botrana) 334 6. ÇİLEK VE ÜZÜMSÜ MEYVE HASTALIKLARI.. 343 6.1. FUNGAL HASTALIKLAR. 343 AHUDUDU VE BÖĞÜRTLENDE GERİYE ÖLÜM (Seimatosporium lichenicola) 345 AHUDUDU VE BÖĞÜRTLENDE DAL YANIKLIĞI [Microsphaeropsis olivaceum (=Coniothyrium olivaceum)]. 346 V

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI AHUDUDUDA SÜRGÜN YANIKLIĞI (Didymella applanata).. 349 BÖĞÜRTLENDE DAL VE YAPRAK PASI (Kuehneola uredinis).. 352 ÇİLEK, AHUDUDU VE BÖĞÜRTLENDE KURŞUNİ KÜF (Botrytis cinerea). 354 ÇİLEK KÜLLEMESİ (Sphaerotheca macularis f.sp. fragariae)... 358 ÇİLEK YAPRAK LEKESİ (Mycosphaerella fragariae) 361 ÇİLEKDE KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ (Rhizoctonia solani, Fusarium oxysporum, Macrophomina phaseoli, Pythium sp., Coniothyrium hirum, Hainessia sp., Alternaria alternata, Cylindrocarpon sp.).. 363 7. ÇİLEK ZARARLILARI. 367 ÇİLEKTE ÇİÇEKTRİPSİ (Frankliniella intonsa, F. occidentalis) 369 ÇİLEKTE KIRMIZIÖRÜMCEKLER 372 İkinoktalı kırmızıörümcek (Tetranychus urticae) Pamuk kırmızıörümceği (Tetranychus cinnabarinus) 8. İNDEKS 377 VI

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV 1. GİRİŞ Ülkemizde uygulanmakta olan Zirai Mücadele Teknik Talimatları, 1984 yılına kadar, 7 ayrı bölgede yer alan ve Mülga Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü ne bağlı olan Zirai Mücadele Araştırma Enstitülerinin (Adana, Ankara, Bornova/İzmir, Diyarbakır, Erenköy/İstanbul, Erzincan, Samsun Zirai Mücadele Araştırma Enstitüleri) konu uzmanları tarafından, bölgesel olarak hazırlanmıştır. Hazırlanan her talimat, enstitünün kendi bölgesinin bitki sağlığı sorunlarını çözmeyi amaçlamıştır. Daha sonra, 1984 yılında, aşağıda belirtilen konulardaki Zirai Mücadele Teknik Talimatları, Mülga Zirai Mücadele ve Zirai Karantina Genel Müdürlüğü koordinasyonunda, Zirai Mücadele Araştırma Enstitülerinin laboratuar sistemi esas alınarak, araştırma enstitüleri konu uzmanları tarafından hazırlanmış ve 14 cilt halinde ülkesel olarak yayınlanmıştır: 1- Hububat Zararlıları, 2- Hububat Hastalıkları, 3- Endüstri ve Süs Bitkileri Zararlıları, 4- Endüstri ve Süs Bitkileri Hastalıkları, 5- Sebze ve Yem Bitkileri Zararlıları, 6- Sebze Hastalıkları, 7- Meyve ve Bağ Zararlıları, 8- Subtropik Meyve Zararlıları, 9- Meyve ve Bağ Hastalıkları, 10- Bitki Paraziti Nematodlar, 11-Depolanmış Ürün Zararlıları, 12- Genel Zararlılar, 13- Virüs Hastalıkları, 14-Yabancı Ot Bu ülkesel zirai mücadele teknik talimatlarının, yeni ilavelerle güncelleştirilerek tekrar basılması amacı ile, 1989 yılında KKGM koordinasyonunda hazırlıklara başlanılmış, 1991 yılında kurulan TAGEM in desteği ile de son düzenlemeleri yapılan bütün talimatlar, 1995 yılında dört cilt halinde yayınlanmıştır. Dördüncü ciltte sadece ilaç tavsiyeleri yer almıştır. Yeni ruhsat ve tavsiyelerden dolayı, güncelleştirilmesi amacı ile, dördüncü ciltteki ilaç tavsiyeleri, genellikle iki yılda bir olmak üzere, Bakanlık veya özel sektör tarafından, ayrı bir kitap halinde yayınlanmıştır. Ancak, bu ülkesel talimatların da kısa süre içinde mevcudu tükenmiştir. Geçen zaman içinde, her yıl farklı kültür bitkilerinde, değişik hastalık, zararlı ve yabancı otları kapsayan yeni teknik talimatlar yürürlüğe konulmuş ve yeni araştırma sonuçlarına göre, eski talimatlarda da değişiklikler veya ilaveler yapılmıştır. Hali hazırda, mevcut talimatlarda yapılan değişiklikler ile, ihtiyaca göre hazırlanan yeni teknik talimatlar, TAGEM in bitki sağlığı araştırmaları ile ilgili program değerlendirme toplantılarında veya bu amaçla düzenlenen toplantılarda görüşülerek uygulamaya verilmektedir. Gerek mevcudunun kalmaması ve gerekse yeni hazırlanan talimatlar nedeni ile, Ülkesel Zirai Mücadele Teknik Talimatları nın bir bütün halinde yeniden basılması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu kitap içinde yer alan bütün Zirai Mücadele Teknik Talimatlarının redaksiyonu, TAGEM Bitki Sağlığı Araştırmaları Daire Başkanlığı koordinasyonunda oluşturulan komisyonlarda, araştırma enstitülerinden ve üniversitelerden gelen görüşler de dikkate alınarak yapılmıştır. 1

CİLT IV ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI Hazırlanan bu ülkesel zirai mücadele teknik talimatları, zararlı etmenlere karşı tavsiye edilen bitki koruma ürünleri dışında yer alan bölümlerini içerecek şekilde, 6 cilt olarak yayınlanmıştır. Bu kitaplarda yer alan zirai mücadele teknik talimatları, entegre mücadele prensipleri doğrultusunda hazırlanmıştır. Teknik talimatlarda, kimyasal mücadeleye alternatif metotlara öncelik verilmiştir. Ayrıca, bu kitapta yer alan kimyasal mücadele dışındaki yöntemler, organik tarımda da tavsiye edilen yöntemlerdir. Zirai mücadele teknik talimatlarında yer alan zararlı etmenlerle mücadeleye başlamadan önce, ekosistem bir bütün olarak ele alınmalı, bütün zirai mücadele sorunları bir arada değerlendirilmelidir. Uygulanmakta olan yetiştirme tekniklerinin ve bir etmene karşı uygulanmasına karar verilen mücadele metotlarının, diğer zararlı etmenleri teşvik edici ve zararını artırıcı yönde olmamasına dikkat edilmelidir. Aksi takdirde, yeni zirai mücadele sorunlarının ortaya çıkması, kaçınılmaz olacaktır. Zirai mücadele teknik talimatlarının uygulanmasındaki en öncelikli husus, zararlı etmenin teşhisidir. Yapılan teşhis sonucuna göre ve etmen gerçekten mücadeleyi gerektirecek durumda ise, zararlı etmenin özellikleri de dikkate alınarak mücadele yöntemleri uygulanmalıdır. Mücadele yöntemlerinden, kimyasal mücadeleye alternatif yöntemlere öncelik verilmeli ve gereksiz yere kimyasal mücadele uygulanmamalıdır. Kimyasal mücadeleden önce, diğer tedbirlerin uygulanması sonucunda; pestisit kalıntısı olmayan ürünler elde edilmiş, doğal denge korunmuş ve çevre kirliliği yaratılmamış olacaktır. Kimyasal mücadelenin uygulanmasının zorunluluğu ortaya çıktığında ise, teknik talimat esasları doğrultusunda yapılan ilaçlamalardan azami fayda elde edilerek, bitki koruma ürünlerinin çevreye ve doğal dengeye etkileri asgari seviyede tutulacak, pestisit kalıntısı olmayan veya tolerans limitleri altında sağlıklı ürün elde edilmesi mümkün olacaktır. Bazı zararlı etmenlerin mücadelesinde, kimyasal mücadele etkili olmadığından, bu yöntem önerilmemektedir. Bu gibi durumlarda kimyasal mücadele kesinlikle uygulanmamalıdır. Ayrıca, zararlı etmenlere karşı, Bakanlık tarafından ruhsat verilmemiş ve tavsiye edilmeyen bitki koruma ürünleri de kullanılmamalıdır. Aksi takdirde, bu şekilde kullanılan bitki koruma ürünleri etkili olamayacağı gibi, çevrenin gereksiz yere kirletilmesine, atılan bu zehirlerin besin zinciri içinde bize geri dönmesine, doğal dengenin bozulmasına ve ileride tamiri mümkün olmayan zararlara yol açacaktır. Kimyasal mücadelenin sakıncaları nedeni ile, kimyasal mücadeleden önce diğer tedbirlerin uygulanmasına özellikle önem verilmelidir. Kimyasal mücadele uygulanması mutlaka gerekiyorsa, mutlaka Bakanlık tarafından tavsiye edilen, çevreye yan etkisi ve kalıntı riski en az olan bitki koruma ürünleri tercih edilmeli, teknik talimatlarda belirtilen zamanlarda, önerilen zirai mücadele aletleri kullanılarak ve tekniğine göre kimyasal mücadele yapılmalıdır. 2

2. YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI 2.1. FUNGAL HASTALIKLAR

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI 4

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV ARMİLLARYA KÖK ÇÜRÜKLÜĞÜ Armillaria mellea (Vall.) Quel 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Armillaria mellea (Vall.) Quel, toprak kökenli bir fungus olup, şapkalı mantarlardandır. Şapkalarını sonbaharın ilk yağmurlarından sonra genellikle ağaçların kökboğazında ve kökboğazına yakın toprak yüzeyinde oluşturur. Şapkalar sarımsı kahverenginde ve 5 15 cm çapındadır. Bu şapkalar miselyumlardan oluşan rizomorfların ucunda meydana gelir. Rizomorflar kalın, silindir şeklinde, önceleri beyaz, sonra koyulaşan miselyum uzantılarıdır. Şapkanın altında bulunan lamellerde olgunlaşan bazidiosporlar 8-9x5-6 µm boyutundadırlar. Fungus hem toprakta, hem de odun dokusunda yaşar, ölü ağaçlarda ve toprakta kalan kök parçalarında uzun süre yaşamını sürdürür. Nemli yerlerde iyi gelişme olanağı bulur. Kabukta gelişen rizomorflar incedir ve kabuk ile odun dokusu arasında yelpaze şeklindeki gelişmesi ile Armillaria enfeksiyonunun tanısı için tipiktir. Kambiyum dokusunu ve kabuğu öldürür. Toprakta gelişimini sürdüren rizomorf kahverengi-siyah bir kabukla çevrilidir. Yeraltında 5 15 cm derinlikte nadiren 30 cm derinlikte gelişimini sürdürür ve yılda 1 2 m uzar. Rizomorflar büyüme ve yayılma sırasında sağlıklı ağaçlara ulaşarak kökten enfekte eder. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Orman ve meyve ağaçlarının köklerinde çürüklük yaparak ağaçların ölümüne neden olur. Hastalığa yakalanan ağaçlarda sürgün oluşumu azalır, yapraklar sararır ve dökülür, sürgün ve dallar ölmeye ve kurumaya başlar ve sonuçta ağaçlar tamamen kurur. Bu belirtilerin oluşumu ve ağaçların ölümü 4 yıl içinde gerçekleşebilir, ancak şiddetli enfeksiyon koşullarında 1-2 yıl içinde ağaçlar kuruyabilir. Hastalığa yakalanmış ağaçların kökleri incelendiğinde, ikinci köklerden başlayarak kök boğazına kadar, kabuk dokusu ile odun dokusu arasında beyaz fungal tabakanın oluştuğu görülür (Şekil 1). Hastalığın başlangıcında odun dokusu açık kahverengindedir, daha sonra sarımtırak veya beyaz süngerimsi dokuya dönüşür. Hastalık ağaçların yaşamlarının kısalmasına, ağacın verim yaşında ölümüne neden olduğu için ekonomik açıdan önemlidir. Ormandan açılan veya orman alanlarına yakın bahçelerde daha fazla görülmektedir. 3. KONUKÇULARI Etmen polifagdır. Konukçuları orman ve meyve ağaçlarıdır. Meyve ağaçlarından; elma, armut, erik, şeftali, kiraz, vişne, kayısı, dut, nar, asma, zeytinde, orman ağaçlarından ise kestane, ceviz, meşe ve iğne yapraklılarda yaygın olarak görülmektedir. 5

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI Mükerrem ÇELİKER Şekil 1. Armillaria mellea nın kabuk dokusu ile odun dokusu arasında meydana getirdiği beyaz fungal tabaka. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler Mükerrem ÇELİKER Ağaçlar sağlam ve sağlıklı yetiştirilmelidir. Köklerin yaralanmamasına dikkat edilmelidir. Ağaçlar derin dikilmemeli, yüzey sulaması yapılmamalıdır. Aziz ÖZKAN Sonbaharın ilk yağmurlarından sonra oluşan fungusun şapkaları ve oluştukları yerdeki kök parçaları imha edilmelidir. Kuruyan ağaçlar bahçeden kökleri ile birlikte sökülerek imha edilmeli ve yerlerinde kireç söndürülmelidir. Hastalık bahçenin belli kesimlerinde ise rizomorfların sağlam ağaçlara ulaşmaması için hasta olanlar 60 cm derinlik ve 30 cm genişlikteki hendekler ile izole edilmelidir. Çevre bahçelerde hastalığın bulunduğu durumlarda sel sularının getireceği hastalıklı parçaların girişini önlemek için bahçenin çevresine 60-70 cm derinlikte hendekler açılmalıdır. 4.2. Kimyasal Mücadele İlaçlamalara hastalık görüldüğünde başlanmalıdır. Hastalık yeni başlamış ise hasta kökler kesilip, hasta kısımlar kazındıktan sonra bu yerler 750 g ardıç katranı+250 g göztaşı karışımı ile kapatılmalıdır. Hastalığın görüldüğü, bahçedeki sağlam ağaçları korumak için, sonbaharda veya ilkbahar başında ağaçların iz düşümleri %5 lik karaboya veya %2 lik göztaşı ile m 2 ye 10 litre ilaçlı su gelecek şekilde ilaçlanmalıdır. 6

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV ARMUT KARA LEKESİ Venturia pirina Aderh. 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Venturia pirina Aderh. nın hastalık dönemleri ve etmenin yapısı genel hatlarıyla Elma karalekesi ne benzer. Fungusun konidioforları kahverengi, bölmeli ve şekilsizdir. Konidiosporlar koyu kahverengi, yumurtamsı, bölmeli veya bölmesiz olabilir. Peritesyumlar genellikle yaprağın alt yüzeyinde oluşur ve küçük siyah noktacıklar halindedir. Askuslarda 8 askospor bulunur ve bu sporlar bir bölmeyle eşit olmayan iki hücreye ayrılmıştır. İlkbaharda primer enfeksiyonlar, sürgün ve dallarda oluşan püstüllerden dağılan konidiosporlar ile yere dökülmüş hastalıklı yapraklarda olgunlaşmış Peritesyumlardan çıkan askosporlar vasıtasıyla olur. Doğada askospor uçuş periyodu 10-11 haftadır. Sekonder enfeksiyonlar ise vejetasyon dönemi içerisinde hastalanmış sürgün, yaprak ve meyve üzerinde oluşan konidiosporlar ile gerçekleşir. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Hastalığın belirtileri yaprak, meyve ve sürgünlerde görülmektedir. Yaprakta lekeler daha çok alt yüzeyde görülür. Renkleri zeytin yeşili veya koyu kahverengidir, kadifemsi görünüştedir (Şekil 2). Lekeler zamanla birleşerek yaprağın yırtılmasına ve delinmesine neden olur. Yaprağın hastalıklı kısmında gelişme durur. Ancak, sağlam kısımlar gelişimini normal olarak sürdürdüğünden, yapraklarda deformasyon görülür. Genç meyveler üzerinde kadifemsi görünüşte, isli ve siyahımsı kahverengi lekeler oluşur. Şiddetli enfeksiyonlarda meyvenin tüm yüzeyi lekelerle kaplanabilir, böyle meyveler Şekil 2. Armut kara lekesi nin yapraktaki gelişemez ve erken dökülürler. Büyümeye devam eden meyvelerde ise belirtileri. deformasyonlar ve çatlamalar görülür. Sürgün ve dallarda ise ilkbaharda sivilceye benzer püstüller oluşur. Bunların açılmasıyla konidiospor yatakları açığa çıkar. Birleşen püstüller sıracaları oluşturur, Şiddetli enfeksiyonlarda sürgün kurumaları görülür. 7

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI Armut ağacının önemli hastalıklarından birisidir. Ekolojik koşulların uygun olduğu ve mücadelenin tam yapılmadığı koşullarda, ürünün tamamı zarar görebilmektedir. Yaprakta oluşturduğu zarar sonucu fotosentez alanı azalır ve ağaçlar yıldan yıla zayıflar. Meyvelerde meydana gelen lekeler pazar değerinin düşmesine ve verim kaybına neden olur. Hastalık yurdumuzda armut yetiştirilen tüm bölgelerde görülmektedir. 3. KONUKÇULARI Bu hastalığın tek konukçusu armuttur. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler Primer enfeksiyon kaynakları olan dökülmüş yapraklar sonbaharda toplanıp yakılmalı veya gömülmelidir. Sıracalı dallar budanarak bahçeden uzaklaştırılmalıdır. 4.2. Kimyasal Mücadele 4.2.1. İlaçlama zamanı Aşağıdaki takvime göre ilaçlama yapılmalıdır. 1. ilaçlama: Çiçek gözleri kabardığında, (Dal sıracası bulunan yerlerde ise 3-5 gün önce yapılır) 2. ilaçlama: Beyaz rozet döneminde, 3. ilaçlama: Çiçek taç yaprakları %70-80 dökülünce, 4. ve diğer ilaçlamalar: Kullanılan fungisitlerin etki süreleri dikkate alınarak uygulanmalıdır. 4.2.2. Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları Bakanlık tarafından yayınlanan Bitki Koruma Ürünleri kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır. 4.2.3. Kullanılacak alet ve makineler İlaçlamada, hidrolik bahçe pülverizatörü veya motorlu bahçe pülverizatörü kullanılır. 4.2.4. İlaçlama tekniği İlaçlama, ağacın her tarafını kaplayacak şekilde yapılmalıdır. 8

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV ARMUT VE ELMADA MEMELİ PAS Armut memelipası (Gymnosporangium fuscum D.C.) Elma memelipası (Gymnosporangium confusum Plowr.) 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Gymosporangium fuscum D.C. armutta, Gymnosporangium confusum Plowr. elmada memeli pas hastalığına yol açmaktadır. Hastalık etmenleri, yaşam döngüsünün esial dönemini armut ve elmada, telial dönemini ise ara konukçusu olan ardıç türlerinde (Juniperus oxycedrus L. ve J.excelsa Bieb) tamamlar. Şekil 3. Memeli pasın ardıç sürgünlerindeki telial tümörleri. Hastalık etmeni, ardıç ağacının sürgünlerinde eylül-ekim aylarında oluşturduğu fusoit şeklinde telial tümörlerde kışı geçirir (Şekil 3). Burada 4-5 yıl canlılığını sürdürebilir ve her yıl ilkbaharda enfeksiyon kaynağı oluşturur. Bu tümörlerde şubat ayında spor dilleri meydana gelir (Şekil 3). Spor dilleri koyu kahverenginde olup, minimum 5 C, maksimum 20 C de oluşurlar ve üzerinde binlerce teliospor bulunur. Yağışlı hava koşullarında teliosporlar çimlenerek, elma ve armut ağaçlarını enfekte eden bazidiosporları meydana getirirler. Bazidiosporların oluşabilmesi için en az l-2 saat yağmur yağdıktan sonra, 14 saat kuru hava gereklidir. Ardıç ağaçları üzerinde oluşan bazidiosporlar nisan ve mayıs aylarında 40 günlük süre içinde doğaya yayılarak, armut ve elma ağaçlarında primer enfeksiyonları oluşturur. İlk enfeksiyonlardan 22-29 gün sonra, armut ve elma yapraklarının üst yüzünde önce sarımsı kahverengi spermagoniyum (pikniyum) denilen kabarcıklar oluşur ve olgunlaşırlar (Şekil 4a). Daha sonra yaprağın alt yüzeyinde, spermagoniyum lekesinin altında, enfeksiyondan 78-98 gün sonra (temmuz ayında) esiyum oluşur. Ağustos-eylül aylarında meme şeklinde esiyum keseleri ve bu keselerde esiyosporlar meydana gelir (Şekil 4b, Şekil 5). Esiyosporlar eylül-ekim aylarında esiyum keselerinin patlamasıyla doğaya yayılırlar. Esiyosporlar, civarda bulunan 9

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI ardıç ağaçlarının sürgün ve dallarını enfekte ederek kışı orada geçirir ve yaz başında telial tümörleri oluşturarak yaşam döngüsünü tamamlar. a Aziz ÖZKAN Şekil 4. Armut yaprağının üst yüzünde oluşan memeli pasın pikniyumları (a) ve alt yüzünde oluşan esiyum keseleri (b). 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Aziz ÖZKAN Hastalık etmeni yapraklarda, meyvelerde, meyve saplarında ve yeni oluşan sürgünlerde belirti oluşturmaktadır. Yaz aylarında yaprakların üst yüzeyinde turuncu renkte, yuvarlak veya uzunca lekeler görülür. Lekelerin ortası kabarık durumdadır ve yakından bakılınca küçük siyah noktacıklar şeklinde pikniyumlar görülebilir (Şekil 4a, Şekil 6). Bu lekelerin bulunduğu yerlerde yaprağın alt yüzeyinde içinde esiyosporlar bulunduran meme şeklinde çıkıntılar oluşur (Şekil 4b, Şekil 5). Aynı oluşumlar meyve ve dallar üzerinde de görülür. Şiddetli enfeksiyon koşulları yaprakların dökülmesine neden olur. Ağaç üzerinde kalan enfekteli yapraklar ise yeterli fotosentez yapamadığından ağaçta gelişme geriliği meydana gelir. Sonuçta ağaç zayıflar ve verimden düşer. Ercan CANIHOŞ Şekil 5. Memeli pasın elma yaprağının alt yüzünde oluşan esiyum keseleri. b 10

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV Aziz ÖZKAN Ercan CANIHOŞ Aziz ÖZKAN Şekil 6. Memeli pasın armut yapraklarında meydana getirdiği belirtiler. Hastalığa yakalanmış meyveler ise küçük ve şekilsizdir. Hastalığın epidemi yaptığı yıllarda meyveler fındık iriliğinde kalır ve dökülür. Bu durum kalitenin bozulmasına, verimin de düşmesine neden olmaktadır. Hastalığın epidemi yaptığı yıllarda üründe %100 e varan oranda kayıplara neden olabilmektedir. Hastalık, armut ve elma yetiştiriciliği yapılan tüm bölgelerde görülebilmektedir. 3. KONUKÇULARI Hastalığın konukçuları armut, elma ve ahlat ağaçlarıdır. Telial dönemini geçirdiği ara konukçuları olan ardıç türleri ise Juniperus oxycedrus L. ve J. excelsa Bieb tir. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler Armut ve elma yetiştiriciliğinin ekonomik olarak yapıldığı bölgelerde bahçelerin etrafına çit veya süs bitkisi olarak ardıç türleri dikilmemelidir. Ardıç ağaçlarının orman şeklinde bulunduğu yerlerde armut ve elma yetiştirilmemelidir. 11

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI 4.2. Kimyasal Mücadele 4.2.1. İlaçlama zamanı Hastalıkla mücadelede aşağıdaki ilaçlama takvimi uygulanmalıdır. Armut bahçelerinde: 1. ilaçlama: Çiçek tomurcukları patlamadan hemen önce, 2. ilaçlama: Çiçekler beyaz rozet devresinde, 3. ilaçlama: Çiçek taç yapraklarının %80-90 ı döküldüğü zaman, Genellikle 3 ilaçlama yeterli olmakla beraber, ilkbaharın yağışlı geçtiği iklim koşullarında, ilacın etki süresi dikkate alınarak yağışlar bitinceye kadar diğer ilaçlamalara devam edilir. Elma bahçelerinde: 1. ilaçlama: Çiçek tomurcukları patladıktan sonra (Kırmızı rozet dönemi başlangıcında), 2. İlaçlama: Çiçek taç yaprakları tamamen dökülünce, 3. İlaçlama: 2. ilaçlamadan 15 gün sonra yapılmalıdır. 4.2.2. Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları Bakanlık tarafından yayınlanan Bitki Koruma Ürünleri kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır. 4.2.3. Kullanılacak alet ve makineler İlaçlamada yüksek basınçlı motorlu pülverizatör kullanılmalıdır. 4.2.4. İlaçlama tekniği İlaçlama, ağacın her tarafını kaplayacak şekilde yapılmalıdır. 12

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV AYVA MONİLYASI Sclerotinia linhartiana Prill. et Del. 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Ayva monilyası (Sclerotinia linhartiana Prill. et Del.) nın genç miselyumu, bölmeli, renksiz ve plazmaları tanecikli olup, yaşlandıkça vakuoller oluşur. Miselyumun uç kısımlarında oluşan konidioforlar üzerinde, önceleri küre şeklinde, sonraları limon şeklinde, tek hücreli, çift çeperli, tanecikli, farklı büyüklüklerde ve zincir şeklinde sıralanmış konidiosporlar meydana gelir. Konidiosporların optimum çimlenme sıcaklıkları 19-24 C dir. Fungus kışı hastalıklı sürgünler ve mumyalaşmış meyveler üzerinde miselyum halinde geçirir. Yere dökülen mumyalaşmış meyveler üzerinde şubat sonu-mart başından itibaren 3-21 tane kahverengi apotesyum oluşur. Apotesyumların içinde, parafizler arasında silindirik, şeffaf, çift çeperli askuslar bulunur. Her askus içinde oval, renksiz ve şeffaf 8 adet askospor bulunur. Askosporların optimum çimlenme sıcaklıkları 18-22 C dir. Olgunlaşmış apotesyumlardaki gelişmesini tamamlamış askuslardan doğaya yayılan askosporlar, yapraklarda primer enfeksiyonu gerçekleştirir. Sekonder enfeksiyonlar ise yapraklarda meydana gelen konidiosporlarla olur. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Hastalık, ayva ağaçlarının yaprak, sürgün, çiçek ve genç meyvelerinde belirti oluşturur. İlkbaharda genç yaprakların üst yüzünde, ancak ışığa tutulduğunda görülebilen açık kahverengi lekeler zamanla koyulaşır. Bu lekeler yaprağın bir kısmını, ya da tamamını kaplar. Konidiosporlar, lekeler üzerinde krem renkli fungal bir örtü oluşturur. Hastalanan yapraklarda badem kokusu vardır. Enfekteli yapraklardaki miselyum, yaprakların damarlarından saplarına ve oradan da sürgünlere geçer. Miselyumun sürgünü enfekte etmesiyle, yaprak sapının sürgünle birleştiği noktanın alt ve üst taraflarında 2-3 cm uzunluğunda kahverengi lekeler görülür. Zamanla sürgünler, üzerlerindeki yaprak ve çiçek tomurcuklarıyla birlikte kururlar (Şekil 7a,b). Kuruyan sürgünlerin üzerinde, kirli beyaz renkte konidiospor kitleleri oluşur. Çiçeklerin açma döneminde, yapraklar üzerinde oluşan konidiosporlar çiçek dişicik organının tepesine gelerek burada çimlenir ve yumurtalığa geçerek hastalandırır. Enfekte olmuş çiçekler, başlangıçta sağlıklı görünür; ancak taç yaprak, dökümüne yakın kahverengileşir (Şekil 7c). Enfekte olmuş genç meyvelerin üzerinde önceleri açık kahverengi, sonraları koyulaşan lekeler oluşur. Bu meyveler önce yumuşar ve zamanla tamamen sertleşerek mumyalaşır ve ağaçlarda asılı kalır. 13

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI b a EM Hastalığın, ayva ağacının yaprak, çiçek, sürgün ve meyvelerinde oluşturduğu zarar, ağacın gelişmesini engeller ve verimi azaltır. Epidemi yıllarında verim kaybı %8090 olabilmektedir. c Şekil 7. Ayva monilyasının sürgün (a,b) ve çiçekteki belirtileri (c). Yurdumuzda ayva yetiştirilen tüm bölgelerde hastalığı görmek mümkündür. 3. KONUKÇULARI Hastalık etmenini tek konukçusu ayvadır. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler İlkbaharda enfekteli yaprak, çiçek ve sürgünler kesilerek imha edilmeli ve böylece enfeksiyon kaynakları ortadan kaldırılmalıdır. G Mumyalaşmış meyveler toplanıp yakılarak veya gömülerek imha edilmelidir. 4.2. Kimyasal Mücadele 4.2.1. İlaçlama zamanı a) Askospor uçuşlarının saptandığı yerlerde: TA Askospor uçuş başlangıcını saptamak için, sonbaharda mumyalaşmış meyveler toplanır. Tabanı çıkartılmış ve üzerine tel kafes gerilmiş kasaların altına bu meyveler yerleştirilir. Şubat sonundan itibaren mumyalaşmış meyveler üzerinde apotesyum oluşumu gözlenir ve alınan kesitlerle, askuslar içindeki askosporların durumları mikroskopta incelenir. Askusların olgunlaşma döneminde sandık üzerine yerleştirilen vazelinli lam tuzaklarının mikroskopta incelenmesiyle askospor uçuş başlangıcı saptanır. 1. ilaçlama: Askospor uçuşu başladığında, 2. ve diğer ilaçlamalar: Kullanılan preparatın etki süresine göre doğada askospor uçuşu sona erinceye kadar yapılmalıdır. 14

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV b) Askospor uçuş başlangıcının saptanamadığı yerlerde: 1. ilaçlama: Çiçeklerin %5 i açtığında, 2. ilaçlama: Çiçeklerin %50 si açtığında, 3. ilaçlama: Tam çiçeklenme döneminde yapılmalıdır. 4.2.2. Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları Bakanlık tarafından yayınlanan Bitki Koruma Ürünleri kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır. 4.2.3. Kullanılacak alet ve makineler İlaçlamada, hidrolik bahçe pülverizatörü veya motorlu bahçe pülverizatörü kullanılır. 4.2.4. İlaçlama tekniği İlaçlama, ağacın her tarafını kaplayacak şekilde yapılmalıdır. AYVA VE ARMUTTA KAHVERENGİ LEKE Diplocarpon mespili (Sor.) Sutton (= Fabraea maculata Atk.) 1. ETMENİN TANIMI VE YAŞAYIŞI Etmenin eşeysiz formu Entomosporium maculatum Lev. dur. Hastalık, yaprak, meyve ve sürgünlerde görülür. Konidiospor devresinde subepidermal durumdaki aservuluslar yaprak sürgün ve meyveler üzerindeki lekelerin merkezinde yer alırlar, siyah ve küçüktürler. Epidermisin parçalanmasıyla açığa çıkarlar. Beyaz renkli konidiosporlar (18-20x12-14 µm) tipik görünüşe sahiptirler. Konidiosporlar 5 hücreli olup, küçük olan 3 hücresi, 2 büyük hücrenin birleşme noktasında lateral olarak yer alır. Uç kısımlarında Şekil 8. Kahverengi leke etmeninin bulunan uzantılar nedeniyle de genel konidiosporları. görünümü böceğe benzer (Şekil 8). Suda 1 saat tutulduğunda her hücre ayrı ayrı çimlenebilir. Kışı geçiren enfekteli yapraklarda apotesyumlar oluşur. Her biri 8 askospor içeren askuslar, olgunlaştıklarında yaşlı yaprakların kütikulası üzerinde ortaya çıkarlar. Askosporlar iki hücrelidir. Kışı enfekteli yapraklarda konidiospor ve askospor, kanserli sürgünlerde ise konidiospor olarak geçirir ve primer enfeksiyonlara neden olur. 15

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI Kışı geçirmiş enfekteli yapraklardan konidiosporlar yağmur ve yağmurlama sulama ile yayılırlar. Yağmurlarla başlayan rutubetli dönemde, apotesyumlardan askosporlar boşalır. Enfeksiyon periyodunun başlangıcından itibaren 7 gün sonra lezyonlar görülmeye başlar. Yaprak ve meyvelerin enfeksiyona duyarlılığı olgunlukla azalmaz. Sekonder enfeksiyonlar yaz boyunca devam eder. Hastalık ılıman kış ve rutubetli ilkbaharı takiben daha çok görülür. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Hastalık yaprak, meyve ve genç sürgünlerde görülür. Fungus, ayva ve muşmula yapraklarında ortası siyah, şişkin ve dairesel koyu kahverengi lekeler oluşturmaktadır (Şekil 9a,b). Bu lekelere yaprak saplarında da rastlanır. Oluşan lekeler çoğalarak erken yaprak dökümüne neden olur. Fungus genç sürgünlerde uzun, hafif içe çökük, kahverengi lekeler oluşturur. Lekeler çoğalınca genç sürgünleri kurutur. Meyvelerinde oluşan lekeler kahverengi, kenarları dişli olup, ortalarında siyah aservuluslar vardır (Şekil 9c,d). Lekeler büyümekte olan meyvenin herhangi bir yerinde meydana gelir. Bu lekeler çoğaldıkça meyve deforme olur, çatlar ve meyvenin diğer mikroorganizmalarla enfekte olmasına olanak sağlar. Meyve enfeksiyonları büyüme sezonu boyunca görülür. Fidanlıklarda yaprak dökümü ve sürgün enfeksiyonları önemlidir. Fidanlarda bodurlaşmaya neden olur. Yurdumuzda ayva yetiştirilen bölgelerde, özellikle Marmara Bölgesi nde görülmektedir. Yazları sıcak ve rutubetli olan bölgelerde daha yaygındır. a c b Şekil 9. Kahverengi leke hastalığının yaprakta (a,b), armut meyvesinde (c) ve ayva meyvesindeki belirtileri(d). d 16

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV 3. KONUKÇULARI Başlıca konukçuları ayva, armut ve muşmuladır. Nadiren şiddetli enfekteli armut yada ayva bahçesine yakın elma ağaçlarında da görülebilir. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler Hastalıklı dallar hastalık etmeninden ari olan yere kadar budanmalı ve yok edilmelidir. Enfeksiyon kaynağı yere dökülen yapraklar olduğundan, bu yapraklar toplanarak yakılmalı veya gömülmelidir. Fidanlıklarda iyi havalanma ve hızlı kurumayı sağlamak için sıralar arası mesafe yeterli genişlikte olmalıdır. 4.2. Kimyasal Mücadele 4.2.1. İlaçlama zamanı İlk ilaçlama çiçek açmadan yapılmalı ve çiçek açtıktan sonra kullanılan preparatın etki süresi dikkate alınarak enfeksiyon riski sona erinceye kadar ilaçlamalar tekrarlanır. 4.2.2. Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları Bakanlık tarafından yayınlanan Bitki Koruma Ürünleri kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır. 4.2.3. Kullanılacak alet ve makineler İlaçlamada, hidrolik bahçe pülverizatörü veya motorlu bahçe pülverizatörü kullanılır. 4.2.4. İlaçlama tekniği İlaçlama, ağacın her tarafını kaplayacak şekilde yapılmalıdır. 17

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI ELMA KARALEKESİ Venturia inaequalis (Cke) Wint. 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Elma karalekesi (Venturia inaequalis (Cke) Wint.) nin saprofitik ve parazitik olmak üzere 2 devresi vardır. Saprofitik dönem sonbaharda yere dökülen ölü yapraklarda başlar. İlkbaharda psöydotesyumun olgunlaşmasına kadar sürer. Parazitik dönem ise, fungusun canlı dokularda sürdürdüğü yaşamını kapsamaktadır (Şekil 11). Psöydotesyumlar küremsi veya yarı küremsidir. İlkbaharda psöydotesyumların içindeki askuslar olgunlaşır. Askuslarda 8 adet askospor bulunur ve bu sporlar bir bölmeyle eşit olmayan iki hücreye ayrılmıştır (Şekil 10). İlkbaharda yağışlı günlerde psöydotesyumların içindeki olgunlaşan askuslardan askosporlar fırlatılır. Askosporların çimlenmesi için sıcaklık ve yaprak ıslaklık süresi önemlidir. Bu değerler Mills tablosunda verilmiştir (Çizelge 1). Şekil 10. Elma karalekesinin askosporu. Farekulağı döneminden itibaren elma yapraklarına ulaşan askosporlar uygun koşullar oluştuğunda çimlenir ve bitki dokusunu kütikuladan penetre eder. Böylece askosporlar primer enfeksiyonları meydana getirir. Fungus epidermis ve kütikula arasında vejetatif olarak gelişir. Daha sonra miselyumun ucunda kısa, alt kısmı kalın, uç kısmı ince konidioforlar ve bunların ucunda da konidiosporlar oluşur. İlk enfeksiyondan 8-15 gün sonra yaprağın her iki yüzeyinde yağ yeşili renginde kadifemsi lekeler oluşur. Konidiosporlar yağışla birlikte konidioforlardan kopup su damlalarıyla diğer yaprak ve meyvelere taşınarak sekonder enfeksiyonlara neden olur. Bu enfeksiyonlar yağışlı geçen yaz ayları boyunca devam eder. Hastalık etmeni kışı sonbaharda yere dökülen lekeli yapraklarda miselyum olarak geçirir. İlkbahara doğru bu yapraklarda önce eşeyli üreme meydana gelir bunu takiben pseudotesyumlar oluşur. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Hastalığın belirtileri ağacın yaprak, meyve ve sürgünlerinde görülür. Yaprağın üst ve alt yüzünde oluşan lekeler başlangıçta yağlı görünüştedir (Şekil 12a), giderek zeytin yeşili rengini alır, sonra da kahverengileşir (Şekil 12b,c). Lekeler kadifemsi yapıdadır ve zamanla lekeli kısımdaki doku ölür, üzerinde yırtılmalar olur. Ağır enfekteli yapraklar sararır ve erken dökülür. 18

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV Şekil 11. Elma karalekesinin hayat çemberi. 19

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI a c Mükerrem ÇELİKER e f g Şekil 12. Elma karalekesinin yapraktaki(a-c) ve meyvedeki (d-g) belirtileri. Meyvedeki lekeler başlangıçta yeşilimtırak olup zamanla kahverengine dönüşür. Küçük lekeler zamanla birleşir ve bu kısımlarda meyvelerdeki gelişme durur. Erken dönemdeki enfeksiyonlarda hastalıklı ve sağlıklı doku arasındaki gelişme farklılığı nedeniyle nekrozlu alanlarda çatlama ve meyvede şekil bozuklukları meydana gelir (Şekil 12d-g). Elmada sürgün enfeksiyonları bazı duyarlı çeşitlerde görülür. Lekeler oval veya yuvarlak kabarcıklar şeklindedir. Püstül olarak tanımlanan bu kabarcıklar ilkbaharda çatlar ve içinde oluşan konidiospor yatakları açığa çıkar. Püstüller zamanla birleşerek uyuz veya sıraca denilen yaraları oluşturur. Hastalığın zararı doğrudan veya dolaylı olur. Yaprak enfeksiyonları nedeniyle fotosentez ve solunum olayları engellendiğinden, ağaç yıldan yıla zayıflar. Hastalık nedeniyle oluşan ürün kaybı ortalama %20-45 oranındadır. Hastalık yurdumuzda elma yetiştirilen tüm bölgelerde yaygın olarak görülür. d b Mükerrem ÇELİKER 20

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV 3. KONUKÇULARI Hastalığın konukçusu elmadır. 4. MÜCADELESİ 4.1. Kültürel Önlemler Primer enfeksiyon kaynağı olan yere dökülmüş lekeli yapraklar sonbaharda toplanıp yakılmalı veya gömülmelidir. Sıracalı dallar budanıp bahçeden uzaklaştırılmalıdır. Ağaçlar, yapraklardaki nemin daha hızlı kuruyabilmesi için hava akımına izin verecek şekilde taçlandırılmalı ve uygun aralıklar ile dikilmelidir. 4.2. Kimyasal Mücadele 4.2.1. İlaçlama zamanı a) Tahmin ve uyarı sisteminin uygulanmadığı yerlerde 1. ilaçlama: Çiçek gözleri kabardığında (dal sıracası bulunan yerlerde ise 3-5 gün önce yapılır) 2. ilaçlama: Pembe çiçek tomurcuğu döneminde (Çiçekler ayrı ayrı görüldüğünde) 3. ilaçlama: Çiçek taç yaprakları %70-80 dökülünce, 4. ve diğer ilaçlamalar: Ekolojik koşulların hastalığın ilerlemesi için uygun olduğu durumlarda, kullanılan preparatların etki süreleri dikkate alınarak uygulanmalıdır. b) Tahmin ve uyarı sisteminin uygulandığı yörelerde Kimyasal mücadele programının uygulanabilmesi için tahmin uyarı istasyonundan alınan fenolojik, biyolojik ve meteorolojik veriler birlikte değerlendirilir ve uygun ilaçlama zamanı buna göre belirlenir. Bu amaçla psöydotesyum olgunlaşmasının, doğada askospor uçuşlarının, fenolojik gelişmenin ve enfeksiyon periyotlarının saptanması gereklidir. Perites olgunlaşmasının saptanması: Aralık-şubat aylarında tahmin uyarı istasyonunda, önceden toplanmış yoğun kara lekeli yapraklardan her gün alınarak, laboratuvarda vazelinli lam tuzakları yardımı ile askospor çıkışı belirlenir. İçine nemli kurutma kâğıdı konulan petrilerde bulunan lam tuzakları 4-6 saat sonra mikroskop altında incelenerek askospor çıkışının başlayıp başlamadığı saptanır. Mikroskopta incelemeye, ilk askospor görülünceye kadar devam edilir. İlk askosporun görülmesi doğada psöydotesyumların olgunlaştığının ve ilk yağışlarla birlikte askospor uçuşunun başlayacağının işareti olarak değerlendirilir. Doğada askospor uçuşlarının saptanması: Tahmin uyarı istasyonunda yoğun kara lekeli yaprakların bulunduğu tel kafeslerin üzerine konulan vazelinli lam 21

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI tuzakları ile askospor uçuş süresi belirlenir. Askospor uçuş süresinin izlenmesi çalışmalarına doğada askospor uçuşu sona erinceye kadar devam edilir. Fenolojinin izlenmesi: Hastalıkla mücadelede özellikle ilk ilaçlama zamanına karar vermek için ağaçların duyarlı fenolojik dönemde (farekulağı) olması gerektiğinden, fenolojik gelişim dönemleri izlenerek kaydedilir. Enfeksiyon periyotlarının belirlenmesi: Perites olgunlaşmasının belirlenmesinden sonra bahçede çalıştırılacak yaprak ıslaklığını ölçer aletten alınacak yaprak ıslaklık süreleri ve bu süre içindeki ortalama sıcaklık verileri Mills Tablosu na (Çizelge 1) uygulanarak enfeksiyon periyotları belirlenir. İlaçlamaya esas olan enfeksiyon periyotlarının belirlenmesinde hafif enfeksiyon koşulları dikkate alınır. Ülkemizde enfeksiyon periyotlarının belirlenmesinde elektronik tahmin uyarı sistemlerinin kullanılması gün geçtikçe yaygınlık kazanmaya başlamıştır. Ülkemizde kullanılmakta olan bu cihazlardan sadece program yazılımı Mills and Laplante (1954) olan elektronik tahmin uyarı cihazlarından bu veriler ve uyarılar doğrudan alınabilmektedir. 1. ilaçlama: Ağaçların duyarlı fenolojik dönemde olması, doğada askospor uçuşunun başlaması ve enfeksiyon periyodunun oluşması durumunda yapılır. 2. ve diğer ilaçlamalar: Enfeksiyon periyodunun oluşması ve doğada askospor uçuşunun devam etmesi durumunda önceki ilaçlamalarda kullanılan preparatın etki süresi dikkate alınarak uygulanır. İlaçlamalara son vermede askospor uçuşunun sona ermesi, ağaçlardaki primer enfeksiyonların durumu ve enfeksiyon periyotları oluşumu esas alınır. 4.2.2. Kullanılacak bitki koruma ürünleri ve dozları Bakanlık tarafından yayınlanan Bitki Koruma Ürünleri kitabında tavsiye edilen bitki koruma ürünleri ve dozları kullanılır. Elma küllemesinin de sorun olduğu bahçelerde, her iki hastalığa da etkili olan bitki koruma ürünleri tercih edilmelidir. 4.2.3. Kullanılacak alet ve makineler İlaçlamada, hidrolik bahçe pülverizatörü, motorlu bahçe pülverizatörü veya yardımcı hava akımlı hidrolik bahçe pülverizatörü kullanılır. 4.2.4. İlaçlama tekniği İlaçlama, ağacın her tarafını kaplayacak şekilde yapılmalıdır. 22

ZİRAİ MÜCADELE TEKNİK TALİMATLARI CİLT IV Sıcaklık ( C) Hafif Enfeksiyon Yaprak ıslaklık süreleri(saat) Orta Enfeksiyon Ağır Enfeksiyon 25.5 13 17 26 25.0 11 14 21 24.4 9.5 12 19 23.9-17.2 9 12 18 16.7 9 12 19 16.1 9 13 20 15.6 9.5 13 20 15.0 10 13 21 14.4 10 14 21 13.9 10 14 22 13.3 11 15 22 12.8 11 16 24 12.2 11.5 16 24 11.7 12 17 25 11.1 12 18 26 10.6 13 18 27 10.0 14 19 29 9.4 14.5 20 30 8.9 15 20 30 8.3 17 23 35 7.8 19 25 38 7.2 20 27 41 6.7 22 30 45 6.1 25 34 51 5.6 30 40 60 0.6-5.0 2 günden fazla - - Çizelge 1. Mills tablosu [Farklı sıcaklıklarda elma karalekesi enfeksiyonu için gereken yaprak ıslaklık süreleri (Mills and Laplante, 1954)] 23

CİLT IV YUMUŞAK VE SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE HASTALIKLARI ELMA KÜLLEMESİ Podosphaera leucotricha Ell. et Ev. Salm 1. TANIMI VE YAŞAYIŞI Elma küllemesi (Podosphaera leucotricha Ell. et Ev.Salm) nin miselyumu bölmeli olup, konidiosporlar miselyum üzerindeki konidioforlarda zincir şeklinde sıralanmışlardır. Konidiosporlar fıçı şeklindedir. Kleistotesyumlar ise küreden armut şekline kadar değişik yapıdadırlar. Tutunucuları 1-11 (genellikle 2-3) adet olup, uçları dikotom şeklinde dallanmıştır. Kleistotesyumlar, tek askusludur ve içinde tek hücreli oval askosporlar bulunmaktadır. Fungus kışı sürgün üzerinde, odun ve meyve gözlerinin pulcukları arasında miselyum şeklinde geçirmektedir. Yurdumuzda kleistotesyumlar şeklinde de kışladığı belirlenmiş olmakla birlikte, bu kışlama şeklinin, hastalığın gelecek yılda oluşmasında rolü olmadığı saptanmıştır. Ağaca su yürümeye başlamasıyla fungus aktivite kazanır, miselyum üzerinde konidioforlar ve konidiosporlar oluşur. Gelişen odun ve meyve tomurcuklarında primer enfeksiyona neden olurlar. Yaz boyunca konidiosporlar yaprak, sürgün, çiçek demetleri ve meyveler üzerinde sekonder enfeksiyonları oluştururlar. Miselyum 25 C ye kadar canlılığını koruyabilmektedir. Konidiospor oluşumu genç organlarda 20 C sıcaklık üzerinde, yağışsız ancak nemin yüksek olduğu havalarda daha fazla gerçekleşmektedir. Konidiosporlar 2 C sıcaklıkta dahi düşük oranda çimlenebilmektedir. Optimum çimlenme sıcaklığı 24 C olup, 32 C ve üzerindeki sıcaklıklar çimlenme için uygun değildir. 2. BELİRTİLERİ, EKONOMİK ÖNEMİ VE YAYILIŞI Fungusun miselyumu, konidiofor ve konidiosporları yaprak, sürgün, çiçek demetleri ve bazı çeşitlerde meyveler üzerinde gelişmekte ve beyaz bir örtü oluşturmaktadır. Bu beyaz renkteki kitle koklandığında balık kokusu hissedilir. Hastalıklı sürgünler, sağlıklı olanlara göre gelişme yönünden geri kalır; boyları daha kısa ve cılızdır (Şekil 13). Hastalıklı sürgünler üzerinde oluşan tomurcukların bir kısmı enfeksiyon nedeniyle ölür, bir kısmı ise hastalığın gelecek yıla geçişinde primer enfeksiyon kaynağı olurlar. Hasta tomurcuklar sağlıklı olanlara göre daha gevşek, yassı ve dıştaki tomurcuk pulları geriye doğru açılma durumundadır. Şiddetli enfeksiyonlarda sürgünlerde kurumalar görülür. Hastalıklı sürgünler vejetasyon dönemi sonunda gümüşi bir renk alır. Külleme, yaprakların alt yüzeylerinde, bazı durumlarda üst yüzeylerinde, küçük, zamanla gelişen unsu görünüşte, beyaz yüzeysel lekeler oluşturur. Bu lekelerde etmenin konidiosporları bulunmaktadır. Hastalığa daha çok genç yapraklar yakalanırlar. Hasta yapraklar normal gelişemezler, dar ve mızrak gibi uzun ve içe doğru hafifçe kıvrılmış görünüştedir. Renkleri zamanla kirli kahverengine dönüşür ve erken dökülür (Şekil 13). 24