YENİ FİNANSMAN TEKNİKLERİ DERS NOTLARI 5 KATILIM BANKALARI ÖZEL FİNANS KURUMLARI PROF.DR. YILDIRIM B. ÖNAL 1
KATILIM BANKALARI (ÖFK) Katılım Bankalarını (İslam bankalarını), islam toplumunun ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde organize edilen ve işlemlerinde faizi kullanmayan finansal kuruluşlar olarak tanımlayabiliriz. İslam ekonomisinin veya faizsiz ekonomik sistemin oluşturulması ve buna bağlı olarak islam bankalarının kurulması düşüncesi, islam dininin, gerek sosyal hayatın, gerekse ticaret hayatının düzenlemesi ile ilgili olarak çizdiği sınırların bir sonucudur. Bu bağlamda, İslam bankacılığının en belirgin özelliği, İslam dininde faizin haram sayılması nedeniyle, faizsiz bir ekonomik sistem geliştirmeye 2 çalışmasıdır.
KATILIM BANKALARI (ÖFK) İslam bankacılığının dayandığı iki temel ilkeden söz edilebilir. Bunlar: -Paranın bir mal değil, bir değişim aracı, bir finansman ölçüsü olması, ve -Emeğini ortaya koyanla, sermayesini ortaya koyanın kar veya zarara birlikte katlanmasıdır. Dolayısıyla, İslamda faizin reddine karşın, ortak olup karı veya zararı paylaşmak, ticaret yapmak ve kiralamak gibi işlemler uygun görülmektedir. 3
KATILIM BANKALARI (ÖFK) KATILIM BANKACILIĞININ DAYANDIĞI TEMEL İLKELER Sermaye Bağlantılıdır: Mudaraba (kâr zarar ortaklığı) ve muşaraka da ( sermaye iştiraki ) sermaye sahibi, girişimcinin uzmanlığı ve çalışması sayesinde meydana getirdiği kârı onunla paylaşabilir. Başlangıçta paylaşım oranı belli iken kârın tutarı belli değildir. Ticaretle Bağlantılıdır: İslamda faizin haram, ticaretin ve kârın helal olması katılım bankalarını müşterileriyle ticari nitelikli iş yapmaya yöneltir. Para ticareti islam da yasak olduğuna göre, kâr 4 elde etmek için mal ticareti gerekli olur.
ÜLKEMİZDE KATILIM BANKALARI (ÖFK)VE GELİŞİMİ Katılım Bankalarının ülkemizde faaliyette bulunmasına 1983 yılında yapılan bir düzenleme ile izin verilmiştir. İlk açılan Katılım Bankaları Albaraka Türk Ö.F.K. A.Ş. ve Faisal Finans Kurumu A.Ş. olmuştur. Bu iki kurumda 1984 yılında kurulup 1985 yılında faaliyete geçmişlerdir. Ülkemizde Katılım Bankaları ile, dini inançları nedeniyle faize dayalı sistemlere yönelmeyen ve atıl ya da üretken olmayan alanlarda tutulan yurt içi tasarrufları da ekonomiye kanalize 5 edebilecek bir sistem oluşturulmak istenmiştir.
Türkiye de Faizsiz Bankacılık Sektörün Gelişimi Ürün Gelişimi 1980 Türkiye faizsiz bankacılıkla ilk olarak 1984 yılında Özel Finans Kurumları nın (ÖFK) kurulmasıyla tanıştı. 1985 yılında Faisal Finans ve Albaraka Türk kuruldu. 1989 yılında Kuveyt Türk kuruldu. Murabaha Mudaraba Sendikasyon İstisna Sukuk Leasing 1990 1991 yılında Anadolu Finans, 1995 te İhlas Finans ve 1996 da Asya Finans kuruldu. 1980 Sonrası Geleneksel Ürünler 2000 ler Yapılandırılmış Ürünler 2000 2001 yılında Faisal Finans Türk ortaklar tarafından satın alınarak unvanı Family Finans olarak değiştirildi. Özel Finans Kurumları 2005 tarih ve 5411 sayılı Bankacılık Kanunu ile Katılım Bankaları olarak anılmaya başlandı. 2005 yılında Anadolu Finans ve Family Finans kurumları Türkiye Finans Katılım Bankası adı altında birleşti. Türkiye de 4 Katılım Bankası bulunmaktadır. Gelecek Dönem Çok Yönlü Sofistike Ürünler Sermaye Piyasaları 6
KATILIM BANKALARI (ÖFK) Katılım Bankasının finansman sağlama faaliyetleri iki temel başlık altında toplanabilir. -Üretim Kredileri: Kullandırılan fonlardan gelir elde edilen bir kredi türüdür. Üretim kredilerinde çeşitli alternatifler vardır. Burada Katılım Bankası, ortak, kiraya veren ya da satıcı konumundadır. Kullandırılan fonlardan elde edilen getiri, daha önceden anlaşıldığı oranda mevduat sahibi ile Katılım Bankası arasında paylaşılır. Katılım Bankaları Mudaraba (Emek-Sermaye Şirketi), Muşaraka, Murabaha ve Kiralama yoluyla üretim 7 desteği sağlarlar.
KATILIM BANKALARI (ÖFK) -Üretim Dışı Kredi: Sosyal kredi olarak da nitelenen bu kredi (Karz-ı Hasen), küçük sanayi erbabının projeleri başlatmak için olduğu kadar evlenme, hastalık ve eğitim amaçlı olarak ihtiyacı olanlara da kullandırılmaktadır. Bu krediden yararlananlar kullandığı krediyi faizsiz olarak geri ödemektedirler. 8
VADELİ SATIŞIN (ÜRETİM DESTEĞİ/TİCARETİN FİNANSMANI) Bu finansman tekniği satıcı veya imalatçı firmanın kredili alım yapmak isteyen müşterilerine kendi kredili satış koşulları ile birlikte bir Katılım Bankası aracılığı ile satış yapma seçeneğini de sunması biçiminde başlayabileceği gibi, müşterinin doğrudan bir Katılım Bankasına, ihtiyaç duyduğu malın kredili alımı talebi ile başvurması biçiminde de başlayabilmektedir. Hatta bazı imalatçı firmalar kredili alım talebinde bulunan müşterilerini doğrudan daha önce anlaştıkları bir Katılım Bankasına yönlendirebilmektedirler. Katılım Bankası tarafından sağlanan bu finansman olanağından sadece, ticaretle uğraşanlar, sanayiciler ile esnaf veya sanatkarlar yararlanabilmektedirler. Bir başka deyişle, bu olanaktan yararlanacakların bir vergi 9 numarasının olması gerekir.
Şekil 2.16: Murabaha - Vadeli Satış Tekniğinin İşleyişi MÜŞTERİNİN FON TALEBİ Müşteriden Bilanço ve Gelir Tabloları Gibi Bazı Bilgiler İstenir. Müşterinin Kredi Değerliliği Tespit Edilir. Kredibilitesi Kötü İse Kredibilitesi İyi İse Fon Talebi Reddedilir. Fon Talebi Kabul Edilir Müşterinin Eskiliği, Ticari İtibarı, Satış Hacmi gibi Değişkenler Dikkate Alınarak Limit Tespit Edilir. Alınacak Teminatlar Belirlenir. Fon Tahsisi Yapılır. (Kâr Dahil Döner Fon) Satınalma Talebi Gelir. (Yurtiçi veya Yurtdışı) Yapılan Tahsilat Kadar Yeniden Fon Vadeli Satılacak Malın Tahsis Edilmesi Fiyatı Tespit Edilir. Mal Tesliminde Müşte- riden Satış Fiyatı Üzerinden Çek/Senet Alınır. Alınan Çek/Senet Tahsil Edilir.
Şekil 2.17: Vadeli Satış (Ticaretin Finansmanı) Süreci (2)Mal Siparişi+Peşin ödeme Malın Sağlanacağı Özel Finans Firma Kurumu (3)Peşin Fiyat Üzerinden ÖFK Adına Fatura (Senetler) (1)Mal Alım Talebi ve Teminatlar (4)Kar Marjlı Fatura (5)Geri Ödemenin Yapılması (5) (4) (1) (1)Ön Anlaşma Malı Satın Alacak Müşteri (3)Mal Sevki ve İrsaliye
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) SUNDUKLARI KİRALAMA HİZMETİ Satışa yardımcı kiralama Katılım Bankasının üretici ve satıcı şirketlere sundukları bir finansman imkanı olup, bu şirketlerin müşterilerine sundukları satış alternatiflerini çeşitlendirmeye ve bu yolla satış potansiyellerini arttırmaya yöneliktir. Bu yöntemde Katılım Bankası, üretici, satıcı ve ithalatçılara standart kiralama teklifleri hazırlamaktadırlar. Böylece bu kuruluşlar peşin ve vadeli satış alternatifleri yanısıra Katılım Bankasının "kirala-satın al" alternatifini de 12 müşterilerine sunabilmektedirler.
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) SUNDUKLARI KİRALAMA HİZMETİ Satıcı veya üretici firmanın müşterisi Katılım Bankasının teklifini cazip bulursa, satıcı veya üretici malını Katılım Bankasına satarak, nakit elde etmiş olur. Katılım Bankası da bu malı müşteriye kiralar. Bu sistemle satıcı hem nakit imkanına kavuşmakta, hem de ilave bir finansman yöntemiyle müşteri potansiyelini artırmaktadır. 13
Şekil 2.18: ÖFK'larında Finansal Kiralama Yönteminin İşleyişi (Yurtiçi Kiralama) (6)Malın Teslimi Kiracı/Müşteri Satıcı/Üretici Firma (1)Ön Satış Sözleşmesi (2) (3) (4) (7) (2)Kiralama Başvurusu (3)Kiralama Teklifi (4)Kiralama Sözleşmesi + Teminatlar (7)Kira Ödemeleri Özel Finans Kurumu (5)Mal Alım Bedelinin Ödenmesi
Şekil 2.19: Teşvikli -Gümrük Muafiyetli- İthalat Durumu (Yurtiçi Kiralama) (1) Ön satış sözleşmesi DPT ALICI MÜŞTERİ YURTDIŞINDAKİ SATICI (9) Malın teslimi (3) (4) GÜMRÜK (2) Kiralama başvurusu (3) Kiralama teklifi (6) ÖFK (4) Kiralama teklifi adına Teşvik + Teminatlar Belgesi (5) Teşvik (2) (10) Kira ödemeleri belgesinin devri için (8) Malın gümrükten çekilmesi ÖZEL FİNANS KURUMU (7) Mal alım bedelinin ödenmesi
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) Türkiye'de ve dünyada halkın bir kesimi, faiz gelirinden uzak durmaktadır. Bu nedenle klasik bankalara gitmeyen fonlar atıl kalmaktadır. Bu durum hem genel ekonomi açısından, hem de tasarruf sahibi açısından bir kayıptır. Katılım Bankaları, mali sektörde bir yenilik olarak, klasik bankalara gitmeyen fonları ekonomiye kazandırmak ve tasarruf sahiplerinin fonlarını güvenle saklamalarına ve değerlendirmelerine yardımcı olmak amacıyla kurulmuştur. Kuruluş aşamasında, dalında uzman kişilerin oluşturduğu heyetlerin görüşleri doğrultusunda ve dünyadaki uygulamalarından örnek alınarak, Katılım Bankalarının topladığı fonları değerlendirmek için yöntemler tespit edilmiştir. Bu yöntemlerle elde edilen kazancın faizden esaslı olarak 17 farklılık gösterdiği konusunda bir görüş birliği oluşmuştur.
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) Katılım Bankaları Dünya nın her yerinde faaliyet gösteren, geçmişleri 30 yıl öncesine kadar dayanan, faiz yerine kar ve zarara katılma esasına göre çalışan finans kuruluşlarıdır. Katılım Bankaları yasal ve ekonomik kuruluşlardır. Yasalar çerçevesinde ve tamamen ekonomik amaçlar doğrultusunda faaliyet göstermektedirler. Bu kurumlar kamu otoritesinin yakın denetim ve gözetimi altında çalışmaktadırlar (BDDK). Katılım Bankalarında bulunan hesaplar belirli bir limite kadar güvence altına alınmışlardır (TMSF). Katılım Bankaları Bankalar Kanunu kapsamına alınmışlar ve bankalarla aynı hukuki alt yapıya sahip 18 olmuşlardır.
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) Katılım Bankaları mali sektörde faaliyet gösteren, reel ekonomiyi finanse eden ve bankacılık hizmetleri sunan kuruluşlardır. Katılım Bankaları, tasarruf sahiplerinden topladıkları fonları, faizsiz finansman prensipleri dahilinde ticaret ve sanayide değerlendirerek, oluşan kâr veya zararı tasarruf sahipleriyle paylaşıyor. TL, USD ve EURO bazında vadeli hesaplarda toplanan fonlar, Üretim desteği, Finansal Kiralama ve kâr/zarar ortaklığı yöntemleriyle değerlendiriliyor. Ticaretin ve sanayinin ihtiyaç duyduğu, hammadde, yarı mamul veya mamul madde, gayrimenkul, makine veya her türlü teçhizatın temini, bu yöntemler aracılığıyla sağlanmaktadır. Ayrıca halkın ihtiyaç duyabileceği bankacılık hizmetlerini 19 sunarlar
KATILIM BANKALARININ (ÖFK) Özel Finans Kurumları, 1970'li yıllardan itibaren dünya mali gündeminde tartışılan bir konudur. Türkiye'deki ilk uygulaması ise, 1985 yılında AIbaraka Türk ve Faisal Finans Kurumu tarafından başlatılmıştır. Faizsiz bankalar, iştirakleri ve şubeleri ile halen 60'dan fazla ülkede faaliyet göstermektedirler. Bünyelerinde faizsiz esaslara göre çalışan birimler kuran batılı kurumlar da vardır. Bunlara örnek olarak, Citibank, HSBC Bank, Union Bank of Switzerland, Kleinwort Benson, ANZ Grindlays, Goldman Sachs gibi müesseseler sayılabilir. Batılı bankalarca kurulan ilk bağımsız faizsiz banka, Citibank tarafından 1996 yılında, 20 milyon USD sermaye ile Bahreyn'de kurulan Islamic 20 Investment Bank'dır.
Katılım Bankalarının Ekonomiye Katkıları Son 10 yılda toplanan fonlardaki %33,3 lük yıllık ortalama bileşik büyüme, Katılım Bankalarının ülkemizin sosyo-ekonomik yapısında önemli bir yer edindiği ve hızla yükseldiğinin göstergesidir. Katılım Bankaları 2010 yılında toplamda 16.3 Milyar $ hacminde ithalat+ihracat işlemine aracılık etmişlerdir. Doğrudan istihdam edilen personel ve reel sektörün desteklenmesi yoluyla istihdama katkı sağlamaktadır (# 000) 20 0 Katılım Bankaları Personel Sayısı 7.1 2006 +29% 9.2 2007 +20% 11.0 2008 +7% 11.8 2009 İthalat ve ihracatın finansmanı +7% İstihdam artışı 12.7 2010 +6% 13.5 2011 Eylül Faizli finansal sektöre girmeyen fonları sisteme kazandırmak Katkılar Kayıt dışı ekonomiyi azaltmak Katılım bankaları dini hassasiyetleri nedeniyle fonlarını konvansiyonel bankalarda değerlendirmeyen fon sahiplerinin birikimlerini yastık altından ekonomiye kazandırmaktadır. Yabancı kaynak transferi Reel sektöre kaynak aktarmak Yabancı kaynak transferi; özkaynak, toplanan fonlar, sendikasyon ve menkul kıymet ihracı gibi yollardan yapılmaktadır. 2011 Eylül itibarıyla; - Özkaynak: 2.63 Milyar TL - Sendikasyon: 950 Milyon $ - Sukuk: 450 Milyon $ Reel sektörün fonlanması yoluyla ekonomik büyümeye katkı sağlar. Kullandrılan fonlar içerisinde ticarinin payının %80 lerin üzerinde olması bunun yansımasıdır. Katılım bankaları alım satıma konu olan her malı gerçek değeri üzerinden finanse etmekte böylece her işlemi kayıt altına alınmaktadır. Bu da kayıtlı ekonominin büyümesini sağlayarak vergi gelirlerini 21 arttırır.
Katılım bankaları reel ekonomiye fon sağlayarak büyümeye katkı sağlamaktadır Toplanan fonların kullandırıma dönüşüm oranı ve fon kullandırımlarının aktifler içerisindeki payı 120 100 80 60 Fon Kullandırımı/Toplanan Fonlar 73 2006 94 104 82 2007 106 84 2008 95 78 2009 98 87 2010 Mevduat Bankaları 107 99 2011 Eylül Fon Kullandırımı/Aktif Faiz/Karpayı gelirleri kırılımı (Milyon TL), Dönem: 2011/9 90 75 60 45 30 76 46 2006 79 52 2007 78 53 2008 Katılım Bankaları 75 49 2009 75 55 2010 74 57 2011 Eylül -Katılım bankaları topladıkları fonları reel sektöre kullandırdıkları için toplanan fonların kullandırıma dönüşme oranı daha yüksektir. - Aktifler içerisinde kullandırılan fonların payı sektöre göre oldukça yüksek bir seviyededir. Mevduat Bankaları Katılım Bankaları 18.405 40.200 2.546 128 58.605 Diğer Tüketici KK Ticari 2.674 - Mevduat bankaları faiz gelirlerinin %31 ini menkul kıymetlerden sağlarken katılım bankaları karpayı gelirlerinin sadece %4,8 ini menkul kıymetlerden elde etmektedirler. Fon Kullandırımı Menkul Kıymetler Toplam Fon Kullandırımı Menkul Kıymetler Toplam Kaynak: BDDK, TFKB analizi 22
KATILIM BANKALARINDA BİREYSEL VE KURUMSAL FİNANSMAN DESTEĞİ MEKANİZMASI TAKSİTLİ ÖDEME ÜRÜNLER MÜŞTERİ (BİREYSEL VEYA KURUMSAL) (1) Müşteri TALEP FORMU doldurmak suretiyle finansman talebi için Katılım Bankasına başvuruda bulunur. BİREYSEL (3-b) Katılım Bankası, banka adına ürünü satın alması için Müşteriye VEKALET verir. Örneğin, ev finansmanında tapu devri önemlidir. (2) Katılım Bankası, finansman talebini kabul veya red eder. KATILIM BANKASI (4) SATIŞ SÖZLEŞMESİ ile ürün Müşteriye satılır. NAKDİ ÖDEME MAL/ÜRÜN KURUMSAL (3-a) Katılım Bankası ürünün alımı için sipariş formu gönderir. Malın satın alındığı, fatura ve irsaliye ile ispat edilmelidir. MAL/ÜRÜN SATICISI FİNANSMANA UYGUN MALLAR Makina Taşıt Ürün Hammadde Gayrimenkul Haklar ve Menfaatler Tüketici Ürünleri Hizmetler MÜŞTERİ (BİREYSEL VEYA KURUMSAL) 23
KATILIM BANKALARININ EKONOMİYE KATKISI 24
Sıra No. FİNANSAL KURULUŞ KURULUŞ SAYISI AKTİF BÜYÜKLÜĞÜ MİLYAR TL PAYI (%) 1 BANKALAR 48 1,308,5 78,0 KATILIM BANKALARI 4 50,4 3,0 2 MERKEZ BANKASI 1 188,6 11,2 3 FİNANSAL KİRALAMA ŞİRKETLERİ 31 19,8 1.2 4 FAKTORİNG ŞİRKETLERİ 75 16,3 1.0 5 TÜKETİCİ FİNANSMAN ŞİRKETLERİ 11 10,6 0,6 6 SİGORTA ŞİRKETLERİ 59 47,4 2,8 7 REASÜRANS ŞİRKETLERİ (2) 2 1,6 0,1 8 MENKUL KIYMET ARACI KURUMLAR (1) 101 9,6 0.6 9 MENK. KIYM. YAT. ORTAKLIKLARI (ağstos) 26 0.7 0.04 10 MENK. KIYM. YATIRIM FONLARI (ağstos) - 29,7 1,8 11 GAYRİMENKUL YATIRIM ORTAKLIKLARI (1) 23 18,7 1,1 12 GİRİŞİM SERMAYESİ YATIRIM ORTAK. (1) 4 0.6 0.03 13 VARLIK YÖNETİM ŞİRKETLERİ 9 1,0 0.05 14 PORTFÖY YÖNETİM ŞİRKETLERİ (1) 32 0,3 0,01 15 EMEKLİLİK YATIRIM FONLARI (ağustos) - 18,4 1,1 16 FİNANSAL HOLDİNG ŞİRKETLERİ (2) 3 5,5 0,3 17 KREDİ GARANTİ FONU (KGF) (2) 1 0,2 0,01 (1) Ekim 2011 verisi. (2) Aralık 2011 verisi. (3) Ağustos 2012 verisi. Kaynak: BDDK Toplam 426 1.677,5 %100 28
29
BAŞLIKLAR TOPLAM TOPLAM 2011 2012 Değişim (%) TL 24.041 28.545 %19 TOPLANAN FONLAR YP 11.735 15.371 %31 YP-MADEN 3.743 4.882 %14 TOPLAM 39.519 48.198 %22 KULLANDIRILAN FONLAR 41.140 50.031 %22 TAKİPTEKİ ALACAKLAR (NET) 453 377 %-17 TAKİPTEKİ ALACAKLAR (BRÜT) / KULLANDIRILAN FONLAR %3,0 %3.0 - AKTİFLER 56.148 70.279 %25 ÖZKAYNAKLAR 6.193 7.377 %19 DÖNEM KÂRI (NET) 803 916 %14 30 Kaynak: TKBB, BDDK