ÇOBAN MUSTAFA PAŞA CAMİİ SÜSLEME PROGRAMI ÜZERİNE DÜŞÜNCELER Şükrü SÖNMEZER* Klasik dönem Osmanlı mimarisinin önemli menzil külliyelerinden olan 1523-1524 tarihli Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, İstanbul şehrinin Anadolu ile bağlantısını oluşturan güzergâh üzerindeki ilk menzil noktasında yer alır. Anadolu ve daha Doğu ya gitmek üzere yola çıkan ticaret kervanlarının, hacı adaylarının ve ordunun doğu seferlerinde kullandığı ilk mola yeri olması açısından önemlidir. 1 Külliyeyi yaptıran Çoban Mustafa Paşa aslen Bosnalıdır. Yeniçeri Ocağı nda yetiştikten sonra sırasıyla kapıcıbaşılığa ve Rumeli beylerbeyliğine yükselmiş, Yavuz Sultan Selim zamanında da vezir olmuştur. 2 1514 yılında Çaldıran Seferine, Kanuni Sultan Süleyman devrinde Belgrad seferine (1521-1523) katılmıştır. 1522 de serdar olarak donanmanın başında Rodos seferine çıkan Mustafa Paşa aynı yıl Mısır valiliğine atanmış ve 5 ay kadar süren Mısır Valiliği sırasında çıkan isyanı bastırdıktan sonra İstanbul a çağrılarak yeniden vezirlik makamına atanmıştır. Çoban lakabı ile tanınan Mustafa Paşa aynı zamanda devşirme olmasından ötürü Boşnak ve Yavuz Sultan Selim in kızı Hafsa Sultan ile evlenmiş olduğundan Damat lakapları ile de anılmaktadır. 1529 yılında öldükten sonra Gebze de Külliye içindeki türbesine defnedilmiştir. 3 Külliyenin mimarı tartışmalı olmakla birlikte, risalelerde Mimar Sinan ın adı geçmektedir. Ancak yapının kitabesi, vakfiyesi ve baninin hayatıyla ilgili bilgilere bakılırsa, 1523-29 yılları arasında inşa edilen külliye, mimar Acem Ali nin baş mimarlık dönemine rastlamaktadır. Öte yandan, külliyenin 1539-88 yılları arasında Mimar Sinan tarafından onarılması olasıdır. 4 Külliye Kuruluşu Osmanlı dönemi şehir ve menzil külliyelerinin kuruluş özellikleri içinde farklılaşan en önemli unsurlardan biri, şehir külliyelerinin ana fonksiyonel yapısının cami yapısı olmasına karşın, menzil külliyelerinde kervansaray, imaret, arasta gibi yapıların çoğunlukla ön plana çıkmasıdır. Bu durum, külliye bütünü içerisinde yapıların yerleşim planı, boyutları ve süsleme unsurları ile ayrıca vurgulanmıştır. Böylesi konaklama işlevli mekânların ağırlık kazandığı ve eksenal kuruluşlu bir menzil külliyesi olan Gebze Çoban Mustafa Paşa da yapılar topluluğu cami, türbe, * Yrd. Doç. Dr., Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü. Email: sukrusonmezer@gmail.com 1 Köksal, Seyhan, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.8, (1993), s.352. 2 Sicill-i Osmanî, Eski Yazıdan Yeni Yazıya Çeviren: Mehmed Süreyya, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yurt Yay., C. 4, İstanbul, 1996,, s. 1192. 3 İlknur Aktuğ Kolay, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1989, s. 2. 4 F. Müderrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, S.XXV, (1995), s. 68. 1703
Şükrü SÖNMEZER medrese, kervansaray, kütüphane, hankâh, tabhane, paşa odaları, imaret, kiler, mutfak, fırın, odun ambarları ve hamamdan oluşmaktadır (Şekil 1). Geniş bir avlunun ortasında cami, kıble tarafında banisine ait türbe ve kuzeyindeki şadırvan ile birlikte orta eksende yer alır. Türbe yapısının içinde bulunduğu hazire, üç yönde duvarla çevrelenerek cami ile ayrıca önemi vurgulanmıştır. Diğer yapılar avlunun kuzey, doğu ve batısında, cami etrafında U biçiminde çizgisel olarak sıralanmıştır. Oluşan geometrik düzen, doğu kanatta bu gelişmeye dik yerleştirilen medrese tarafından bir dereceye kadar bozulmaktadır. 5 Buna karşın dışta duvarlarla kısmen dörtgen bir külliye sınırı elde edilmeye çalışılırken medrese, tabhane ve imaret yapılarına ait müstakil avlular oluşturulmuştur. Külliyenin avlusunda üç giriş bulunur. Böylesine bir geometrik düzene sahip külliye kuruluşunda yapılar arasındaki organik bağ, farklı işlevsel mekânların bir bütün içerisinde açık alanlar, kapılar ve geçitlerle birbirilerine bağlanması sayesinde mümkün kılınmıştır. Yukarıda da belirtildiği gibi, türbe ve şadırvan yapıları ile ana eksende yer alan cami, etrafında sıralanan yapılara göre merkezi vurgulayan konumuyla ön plana çıkarken, mimariye bağlı süsleme programı ile de diğer menzil külliyelerindeki cami yapıları içinde farklı bir yere sahip olduğunu gösterir. Şekil 1. Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi Vaziyet Planı (İlknur Aktuğ Kolay) Cami Yapısının Mimarî Özellikleri; Kare planlı ve tek kubbeli cami yapısının önünde, cepheden iki yana taşan beş birimli, anıtsal bir son cemaat yeri revakı yer alır (Resim 1). Ölçüleri 14,55 x 14,55 m. olan harim kısmının beden duvarları dıştan sıvasız olup, 0,50 m. taş kaide üzerinde, bir sıra taş - üç sıra tuğla almaşık düzende bir örgüye sahiptir. İç mekânda ise zeminden 3,45 m. yüksekliğe kadar renkli taşlarla düzenlenmiş panolarla kaplıdır ve duvarların üst kısmı sıvalıdır. Yapıda doğu, batı ve güney cephelerde üç sıra pencere düzeni yer alır. Altta, zemin kotunda ikişer, üst sırada orta aksta birer, en üstte ise yine aynı aks üzerinde birer adet yuvarlak tepe 5 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa, s. 6. 1704
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler penceresi güney, doğu ve batı cephelerinde aynı düzende tekrarlanır. Kuzey cephede sadece alt sırada, portalin iki yanında birer adet pencere yer alırken, en üstteki yuvarlak tepe penceresi sonradan örülerek kapatılmıştır. Bu cephede ikinci sıra penceresi bulunmamaktadır. Kare tabanlı prizmatik alt yapıdan kubbeye geçişte tromp kullanılmıştır. Bunlar içte mukarnas sıralarıyla dolgulanmış üçgenlerin üzerinde istiridye formunda görülen dilimli tromplardır. Beden duvarlarının üzerinde alçak sekizgen bir kasnak ve onun üzerinde de dairesel planlı kubbe kasnağı bulunur. Sekizgen kasnağın kısa kenar köşelerinden yükselen payandalar, üzerinde kubbenin yükseldiği kubbe kasnağını destekler. Tüm bu unsurlar üst yapıda hareketlilik sağlamakta ve dış kütlede özellikle son cemaat yeri revakının yer aldığı kuzey yönünde kısmî bir kademelenme oluşturmaktadır. Beş birimli son cemaat yeri revakı avlu zemininden iki basamak yükseltilmiştir. Revak birimleri pandantiflerle geçilen kubbelerle örtülüdür. Kubbeler düzgün kesme taştan sivri kemerlerle mukarnas başlıklı sütunlara oturur. Giriş aksındaki kemer daha yüksekten başlatılıp üzerindeki kubbenin de yükselmesi sağlanmış, böylece girişteki revak birimi dıştan daha belirgin kılınmıştır. Revak kanatlarını örten yan kubbeler yalın bırakılırken, orta aksta yükseltilmiş dilimli kubbe ve saçak düzeninde orta bölümün kademe yaparak yükseltilmesi girişi ayrıca vurgular. Anıtsal son cemaat yeri revakı, cami kuzey cephesinin iki yanından dışa doğru taşar. Revakın sağındaki kapıdan cami duvarına bitişik kare kaideli, tek şerefeli minareye ulaşılır. Kaideden silindirik gövdeye üçgenlerden oluşan pabuç kısmı ile geçilir. Gövdenin alt ve üst bitimleri birer yatay silme ile sınırlanmıştır. İç ve dış bükey profilli şerefe altı, işlemesiz taş şerefe korkulukları, petek kısmı ve sivri külahıyla son derece yalın bir minare görünümündedir. Revakın solunda cepheden taşan kısımda ise minare kaidesi genişliğinde ve yüksekliğinde, alt sıra pencerelerle ile aynı boyutta bir pencere bulunan duvar parçası yer alır. Cami şadırvanı altı ahşap direk üzerinde, cephelerde üçgen alınlık yapan kırma bir çatı ile örtülüdür. Çatısı özgün değildir. Onikigen plana sahip şadırvan altta muslukların bulunduğu mermer bir bölüm ve üzerinde her cephede aynı motifi tekrar eden mermer şebekelerden oluşmuştur. Resim 1. Çoban Mustafa Paşa Camii, Genel Görünüş. (İlknur Aktuğ Kolay 2016) 1705
Şükrü SÖNMEZER Bezeme Programı Bezeme programı külliye yapıları içinde özellikle cami ve türbe yapılarında ağırlık kazanmıştır. Medrese ve tabhane yapılarında ise taş bezemenin kullanımı çok sınırlıdır. Diğer yapıların oldukça yalın inşa edildiği külliyede cami yapısı yoğun bezeme programıyla dikkati çeker. Bezeme türlerinden başta taş olmak üzere ahşap, kalem işi ve renkli cam kullanılmıştır. Yapıda renkli taş malzemeler kullanılarak oluşturulan Memluk etkili bezeme ön plana çıkarken renkli taş kaplama, taş oyma ve küçük renkli taş kakma tekniklerinin uygulandığı görülür. Türbede ise ağırlıklı olarak çini, ahşap ve taş kullanımı karşımıza çıkar. Camideki yoğun süsleme programında kullanılan malzemelere bakılacak olursa: Mermer; mihrap, minber, müezzin mahfeli, taçkapı, son cemaat yeri sütun başlıkları, harim ve son cemaat yeri duvar kaplamasında, alt sıra pencerelerin sövelerinde, ayrıca şadırvanın su haznesi ve şebekelerinde 6 ; Ahşap, cümle kapısı ve alt sıra pencere kanatlarında; Alçı, üst sıra pencere şebekeleri ve kasnak pencerelerinde kullanılmıştır. Süsleme programı açısından cami iç mekânı, kuzey-güney ve doğu-batı cephelerde karşılıklı olarak benzer düzenlemelerle karşımıza çıkmaktadır. Zeminden 3,45 m. yükseklikte pencere üst bitimlerine kadar beyaz mermer ve renkli taş panolarla oluşturulan kompozisyon için geçerli olan bu düzenleme, aynı zamanda her cephede kendi içinde orta akstan yanlara doğru simetrik bir düzene de sahiptir. Cephelerin geri kalan üst kısımlarında ise her dört yönde de aynı düzende tekrarlanan sıva üzeri kalem işi süslemeler yer alır. Taş Bezeme İç mekânda, giriş ve kıble cephelerinde sarı, siyah, koyu kırmızı ve nefti renkli taş panolarla oluşturulan süsleme programı, mihrap ve cümle kapısının iki yanında yer alan alt sıra pencerelerle dört bölüme ayrılmaktadır. Bu bölümlerde beyaz mermer üzerinde siyah taş kakma çerçeve içine yerleştirilen düşey dikdörtgen panolar, her dört cepheyi de dolanan ve beyaz mermer üzerine içi siyah macun dolgulu kûfî yazı kuşağı ile yatay olarak bölünmüştür. Bu yazı kuşağının üst kısmında, mihrap ve portalin iki yanında, köşeleri bitkisel kompozisyonlu ve Zengi düğümlü madalyonlar yer alır. Kare bir çerçeve içinde sınırlandırılan bu düğümlü madalyonlarla, kıble ekseni üzerindeki mihrap ve cümle kapısının iç mekândaki vurgusu arttırılmıştır. Her iki cephede, pencerelerle iç mekân köşeleri arasında kalan bölümlerde, kûfî yazı kuşağının yatay olarak böldüğü renkli taş panolar, altlı üstlü beşer adet çift sıra halinde düşey olarak sıralanmıştır (Resim 2). Resim 2. Cami İç Mekânı, Mihrap Duvarı (İlknur Aktuğ Kolay 2016) 6 Müderrisoğlu, Bânî Çoban Mustafa Paşa, s.83. 1706
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler İç mekândaki doğu ve batı cephelerde yer alan yazı kuşağının altında ve üzerinde, yine aynı teknik, renk ve düzen devam eder. Ancak pencerelerin böldüğü her bir bölümde taş panolar renk ve türlerine göre merkezden yanlara doğru simetrik bir yerleşim içindedirler. Bu taş panolarla oluşturulan kompozisyonların üst bitimleri, her dört cepheyi de kesintisiz dolanan bitkisel bezemeli geniş bir bordürle sınırlandırılmıştır. Bordür, beyaz mermer içine renkli taş kakma tekniğinde olup, palmetlerin siyah-beyaz renkte ve aşağı-yukarı yönlerde, alternatifli olarak sıralanmasıyla meydana gelmiştir. Bordürün alt ve üst sınırlarında, kakma tekniğinde yerleştirilen, uçları verev kesimli, renkli dikdörtgen taş dizisi dolanır (Resim 3). Resim 3. Cami İç Mekânı, Doğu Duvarı (İlknur Aktuğ Kolay 2016) Cami iç mekânında yoğun taş süsleme ile önemi vurgulanan mihrap, hafif dışa taşkın mukarnaslı bir çerçeve içerisinde, beş kenarlı niş ve üzerinde on sıra mukarnas dizisinden oluşan bir kavsaraya sahiptir. Kavsara ile mihrabı dolanan çerçeve arasında kalan üçgen yüzeyler, nişin kenar yüzlerinde olduğu gibi içiçe geçmeli, oniki kollu yıldızlardan oluşan geometrik kompozisyonlarla bezenmiştir. Bu üçgenlerin ortalarında, daire formlu madalyonlar içinde Allah ve Muhammed yazılıdır. Altta niş yüzlerindeki geçmeli çok ışınlı geometrik bezemeler, ortadan yanlara doğru karşılıklı benzer kompozisyonlarla oluşturulmuştur. Her bir yüzün üst kısmında yer alan kare içerisindeki geometrik kûfî yazılar ile bu bezemeler mihraba özgün bir ifade katmıştır. Nişin iki yanı, alt ve üst bitimleri kum saati formunda yivli sütunceler ile sınırlanmıştır. Sütunceleri hemen dışından, ince birer stilize bitkisel bordür kavramaktadır. Bu bordürler nişin kenar yüzlerindeki ve kavsaranın iki yanındaki bezemelerle aynı tekniktedir. Mermerin içi oyularak siyah renkli macunla dolgulanan kakma tekniğindeki bu bezemeler, yapı genelinde olduğu gibi son derece ince işçilikli örneklerdir (Resim 4). Camideki taş süsleme programının önemli bir parçası olan mermer minberde geometrik süslemenin ağırlıkta olduğu hemen göze çarpar. Minberin belirli bölümlerinde; külah, köşk ve kapı kemerlerinin üzeri, köşkü taşıyan alttaki kemer ve üzerindeki kare panoyla sınırlandırılmış alanlarda bitkisel kompozisyonlar yer alır. Diğer yüzeyler ise geometrik süslemelidir. Üçgen minber aynası içiçe geçen sekizgenler ve sekiz kollu yıldızlarla, korkulukların dış yüzeyleri ise on kollu ve geçmeli yıldızlarla oluşturulmuş geometrik kompozisyonludur. Bu bölümlerde mermer içine siyah taş kakma tekniği yinelenmekle birlikte belirli yerlerde yaldız 1707
Şükrü SÖNMEZER kullanılmıştır. Köşk kısmı hariç minberin yan yüzlerini oluşturan tüm bölümlerin ve kapının etrafı çift zencirekli bordürlerle çevrilidir (Resim 5). Resim 4. Çoban Mustafa Paşa Camii, Mihrap (İlknur Aktuğ Kolay 2016) Köşkü taşıyan ayakları bağlayan kemer üzerinde rûmi ve palmetlerden oluşan bir kompozisyon yer alır. Bunun üzerindeki kare çerçeveli levhada rûmi ve hataîlerin kıvrımlı dallarla birbirilerine bağlandığı merkezî düzenlemeli bir kompozisyon ve etrafını çevreleyen aynı karakterdeki bitkisel bordür köşk altındaki bu bölüme farklı bir vurgu yapar. Resim 5. Çoban Mustafa Paşa Camii, Minber (İlknur Aktuğ Kolay 2016) Harimin kuzeybatı köşesinde yer alan mermer müezzin mahfili dikdörtgen planlı olup, ikisi duvara bitişik toplam beş adet ayak tarafından taşınır. Bursa kemerleri ile birbirilerine bağlanan kare kesitli mermer ayakların köşeleri yuvarlak profillerle yumuşatılmıştır. Ayakların iç yüzeyleri mermerin doğal görünüşünde bırakılırken, dış yüzeyler ve mahfilin etrafı taş kakma tekniği ile oluşturulan zencirekli bordürle çevrelenmiştir. Kemer alınlıklarındaki bitkisel bezemeler, rumî ve palmetlerin yüzey formuna uyacak biçimde kompoze edilmesi ile oluşturulmuştur. Bu bezemeler kemer kulpunun üzerinde de ince bir bordür şeklinde devam ederek bütün alınlığı kaplar. Mahfili çevreleyen mukarnaslı mermer kirişin hemen üzerinde, S kıvrımlarıyla ilerleyen bir dala bağlanan rumîlerin oluşturduğu yaldızlı bordür ince işçiliği ve zarif görünüşüyle dikkat çekicidir. Kemer alınlıklarında olduğu gibi taş içine macun kakma tekniği kullanılmıştır. Aynı bitkisel bordür mermer korkuluk şebekelerini üstten dolanarak 1708
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler sınırlamaktadır. Korkuluk şebekeleri taş kakma tekniği ile, iç içe geçen ve çok kollu yıldızlarla oluşan geometrik kompozisyonlarla bezelidir. Mahfil altındaki duvar yüzeyi iç mekân genelinde olduğu gibi renkli taş panolarla kaplıdır. Ancak bu bölümün yüksekliği mahfil ile sınırlı olduğundan dolayı bazı küçük farklılıklar vardır. Alt ve üst panoları ayıran yazı kuşağı yerine bitkisel bir bordür kullanılmıştır. Bordür, çerçeve içinde palmet ve rumîlerden oluşan simetrik kompozisyonların yanyana yerleştirilmesiyle oluşmuştur. Bordürün altında yine dikdörtgen, üstünde ise mahfil yüksekliğinin sınırladığı alandan dolayı kare formlu taş panolar yer alır. Malzeme ve teknik iç mekândaki diğer bölümlerle aynıdır (Resim 6). Resim 6. Çoban Mustafa Paşa Camii, Müezzin Mahfili. Cami dış cephelerinde taş süsleme, son cemaat yeri revakındaki cephe duvarı ile portalde yoğunlaşmıştır. Giriş cephesinde renkli taş panolarla oluşturulan bezemeler malzeme, teknik ve yerleşim düzeni açısından iç mekândaki mihrap ve kuzey duvarı ile bazı farklılıklar dışında genelde benzerdir. Ortada cümle kapısının iki yanında yer alan pencereler ve pencerelerin yanındaki mihrap nişleriyle düşeyde altı bölüme ayrılan taş pano bezemeler, bir uçta minare kapısı diğer uçta da hazireye açılan pencereyle sınırlandırılmıştır. İç mekânda olduğu gibi bitkisel bezemeli kûfî yazı kuşağı ile yatay olarak bölünen bu panolar, portalin iki yanında cepheyi boydan boya kat eden bitkisel bir bordürle, üstten sınırlanır. Bordür, rûmi ve stilize palmetlerin iki renkte alternatifli olarak sıralanmasıyla oluşturulmuştur. Kûfî yazı ise, beyaz mermerin içi oyularak siyah macun doldurulmak suretiyle meydana getirilmiştir (Resim 1,7) Resim 7. Cami Giriş Cephesinde Duvar Bezemesi. 1709
Şükrü SÖNMEZER Mihrapların dış yanlarında, iki uçta yer alan düzenlemeler, aradakilere göre daha geniş tutulmuştur. Yazı kuşağının altında düşey yerleştirilen beş adet dikdörtgen taş levha, beyaz mermer içine doğal taşlarla oluşturulan şeritlerle çerçevelenmiştir. Ortadakinin üzerinde, kare levha üzerine geometrik kûfî yazı, iki yanında da dikdörtgen çerçeve içinde altı kollu yıldızlar ve altıgenlerle oluşan geometrik kompozisyonlar yer alır. Yatay kûfî yazının üzerinde üç bölümlü bir düzenleme vardır. Ortada kare içinde, köşeleri geometrik motiflerle tamamlanan Zengi düğümlü madalyonlar, iki yanda ise etrafı taş kakma şeritlerle çevrelenmiş dikdörtgen doğal taş panolar bulunmaktadır. Portalin iki yanında birer mihrap nişi yer alır. Sivri kemerli ve beş kenarlı nişlerin kakma tekniğindeki renkli taş bezemeleri üç farklı kompozisyonla düzenlenmiştir. Kavsarada iki renkli taştan zikzak deseni, orta kısımda yine renkli taşlardan çatal motifleriyle oluşturulan bir kompozisyon yer alır. Alt bölümde her bir niş kenar yüzeyi beyaz taşlarla çerçeve içine alınmış taş plaklarla kaplıdır. Bu plakların üst bitimleri, stilize palmet üzerinde birer düğüm motifiyle son bulur. Düğümlerin arasındaki alanlar bitkisel kompozisyonlarla doldurulmuştur. Mihrapla pencere arasında kalan bölümler, düşey renkli taş panolar, yatay yazı kuşağı ve kare içinde Zengi düğümlü yuvarlak madalyondan oluşan düzenleme daha dar bir alanda tekrarlanır (Resim 7). Mermer portal tamamen geometrik bezemelidir. Kavsarası beş sıra halinde iri mukarnaslarla dolgulanmış, mukarnas sarkıtların arasına yaldızlı dairesel madalyonlar yerleştirilmiştir. Kavsaranın altında iki satırlık sülüs hatla yazılmış inşa kitabesi yer alır. Basık kapı sövesi ve dikmeler profilli geçmeli iki renkli taştandır. Portal nişinin içinde yer aldığı geometrik bezemeli çerçeve, sonsuzluk ilkesiyle ele alınan içiçe geçen onikigenler ve ortalarında altı kollu yıldızlarla oluşturulan bir kompozisyona sahiptir. Portalin iç yanında devam eden bu kompozisyonun altına, karşılıklı birer geometrik kûfî yazılı pano yerleştirilmiştir. Bu panoların altında da sivri kemerli, içi istiridye motifli, beş kenarlı portal yan nişleri yer alır. Köşelerde alt ve üst bitimleri kum saati formunda burmalı sütuncelerle yumuşatılmıştır (Resim 8). Resim 8. Cami Mermer Portali (İlknur Aktuğ Kolay 2016) 1710
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler Girişteki cephe duvarı ve portal üzerindeki bezemelerin yanı sıra son cemaat yeri revakının üst bitimini dolaşan saçak altındaki korniş, sütun başlıkları ve kubbe eteklerini dolanan mukarnaslar ile korniş altındaki zencirek motifli taş kakma bordür, giriş cephesinin diğer önemli bezeme unsurları olarak karşımıza çıkmaktadır (Resim 1). Ayrıca kornişteki mukarnas dizisinin giriş revakı üzerindeki dönüşlerine işlenen selvi ağacı motifleri de böyle bir yapının süsleme programına yakışan zarif detaylardır. Ahşap Bezeme Külliyede ahşap bezeme cami ve türbe yapılarının kapı ve pencere kanatlarında görülür. Gerçek kündekâri teknikte yapılan ahşap kanatlar, bezeme ve işçilik açısından oldukça benzerdir. Bu durum her iki yapıdaki ahşap işçiliğinin aynı elden çıkma olasılığını düşündürmektedir. 7 Caminin cümle kapısının kanatlarında görülen kündekâri tekniğindeki geometrik bezeme altı ve on iki kollu yıldızlarla oluşturulmuştur. Yıldızların göbek kısımlarına yüksek kabaralar yerleştirilmiştir. Sonsuzluk ilkesine dayalı bu kompozisyon, kapı kanatlarının alt ve üst bölümünde kare, ortada ise dikdörtgen çerçeve içine alınmıştır. Bezemeler üzerindeki fildişi, sedef, metal ve lüle taşından kakmalar kompozisyonu tamamlar. Kapı kanatlarının üzerindeki lüle taşından kakma tekniğinde yazılmış kitabeden Mustafa Paşa nın adını, 929 (1522) tarihini ve yapan Ali Usta nın adını öğrenmekteyiz. 8 (Resim 9) Caminin alt sıra pencere kanatları, fildişi ve sedef kakmalarla zenginleştirilen, kündekâri tekniğinde yapılmıştır. Yine sonsuzluk ilkesine dayalı olarak gelişen oniki kollu yıldızlardan oluşan bir kompozisyonla karşımıza çıkmaktadır. Pencere kanatlarının üst kısmında yatay küçük dikdörtgen çerçeve içine lüle taşından kakma tekniğinde Kuran ın 22. Sûresinden ayetler yazılıdır 9. Alt kısımlarında ise yine aynı büyüklükteki dikdörtgen çerçeve içinde, iki ucu kapalı zencirek motifi bitkisel bezemeyle birlikte yer alır (Resim 10). Resim 9. Çoban Mustafa Paşa Camii Cümle Kapısı Kanadı (İlknur Aktuğ Kolay 2015) 7 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa, s. 23. 8 G. Gantay (Güreşsever), Anadolu da Osmanlı Kervansaraylarının Gelişimi, İstanbul Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1974, s. 152; Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa, s. 23. 9 Ayşen Nuran Aldoğan, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi, İstanbul, 1977, s. 35. 1711
Şükrü SÖNMEZER Resim 10. Çoban Mustafa Paşa Camii Pencere Kanadı (İlknur Aktuğ Kolay 2015) Kalem İşi Bezemele Cami genelinde kalem işi bezemeler yenilenmiş olup, neredeyse tamamı geç dönem özelliği gösterir. Bezemelerin günümüzdeki durumuna bakıldığında motif, kurgu ve kompozisyon bakımından özgün haline sadık kalınmakla birlikte renklerin tonlarında ve konturlarda farklılıklar oluşmuştur. Müezzin mahfilinin tavanındaki kalem işleri özgün haliyle günümüze gelebilmişken, özellikle restorasyon öncesi alt sıra pencere boşluklarından üçünün tavanında yer alan bezemelerde bu durum daha iyi anlaşılmaktadır. Mahfil tavanında kırmızı, sarı ve nefti renklerle altın yaldız kullanılarak oluşturulan bitkisel kompozisyonda hatailer kıvrık dallarla birbirilerine bağlanır. Alt sıra pencere boşluklarının tavanındaki rûmi, palmet ve hatailerin yine ince kıvrımlı dallarla birbirine bağlanarak oluşturduğu bezemeler ise merkezî kuruluşlu kompozisyonlar şeklinde düzenlenmiştir. Buradaki bitkisel motifler mahfil tavanındakilerle benzerdir (Resim 11). Resim 11. Müezzin Mahfili Tavanı, Kalem İşi Bezeme (İlknur Aktuğ Kolay) 1712
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler Yukarıda bahsedilen müezzin mahfili ve pencere boşluklarının tavanı dışında, cami iç mekânında kalem işi bezemeler duvarlardaki mermer kaplamanın üstünde, üst sıra pencerelerin, tromp kemerlerinin, pandantiflerin, kubbe kasnağının çevresinde ve kubbe içinde görülür. Yine özgün halinde kırmızı, beyaz, siyah ve lacivert renklerin kullanıldığı bu bezemelerde rûmi, palmet, hatai ve kıvrımlı dallarla kompozisyonlar oluşturulmuştur. Yapıdaki çeşitli elemanları bir bant şeklinde çevreleyen bu bezeme, kubbe içinde merkezi bir düzende kurgulanmıştır. Kubbe göbeğindeki yazı madalyonunun etrafını rûmi ve palmetlerle bezeli, içiçe iki dairesel bordür çevreler. Etrafına ışınsal düzenlemeyle küçük madalyonlar ve şemseler yerleştirilmiştir. Mukarnas sırasıyla belirginleştirilen kubbe eteğini ve pencerelerin etrafını dolaşan kalem işleri ise kubbe iç yüzeyindeki kompozisyon bütünlüğünü tamamlar. Yukarıdan aşağıya doğru tromp kemerleri, pandantiflerin yüzeyleri ve üst sıra pencerelerin çevrelerinde aynı desen ve renklerle devam eden kalem işleri, duvarlardaki taş bezemelerin üzerinde kalın bir bordür halinde dolanarak son bulmaktadır. Güney, doğu ve batı duvarlarındaki üst sıra pencerelerin iki yanına, kuzeydeki sağır duvar üzerinde ise üç adet pencere tasviri yapılmıştır. Bunların boyutları, formları ve bezeme özellikleri gerçekleri ile benzerdir (Resim 12). Resim 12. Alt Sıra Pencere Tavanı, Kalem İşi Bezeme (İlknur Aktuğ Kolay 2016) Cam Bezeme Cam bezeme diğer bezeme türlerinde olduğu gibi külliye içerisinde sadece cami ve türbede görülmektedir. Camide renkli camların kullanıldığı revzenler kasnak pencereleri, yuvarlak tepe pencereleri ve üst sıradaki kemerli pencerelerde yer alır. Kasnak pencerelerinde renkli camların kullanıldığı petek formlu revzenler dikkat çekerken, yuvarlak formlu tepe pencerelerinden güney cephedekine beyaz renkli camdan zarif işlemeli çarkıfelek motifi; doğu ve batı cephelerdekine ise renkli cam şeritlerle oluşturulmuş daire içinde mühr-ü Süleyman motifi yerleştirilmiştir (Resim 13). Sivri kemerli üst sıra pencerelerde içlik ve dışlık olarak iki ayrı bölümde farklı revzen düzeni göze çarpar. Dışlıktaki revzende yeşil, sarı, kırmızı ve mor renkli camlarla yapılmış zencirek motifi; içlikte ise dikdörtgen panoların içinde renkli cam mozaiklerle düzenlenmiş biçimler ve sarı renkli camlarla yazılmış yazılar bulunmaktadır. 1713
Şükrü SÖNMEZER Sonuç Resim 13. Cami İç Mekânı, Üst Sıra Pencereler (İlknur Aktuğ Kolay 2016) Çoban Mustafa Paşa Camii nin süsleme programındaki taş bezeme örneklerinde görülen Memlûk etkisi, banînin 1522 de Kahire ye vali olarak gönderilmesi ve altı ay süresince orada kalmasıyla açıklanabilir. Kahire deki Memlûk eserlerinden etkilenen Mustafa Paşa nın, İstanbul a dönerken beraberinde bazı malzemelerle birlikte renkli taş levhalar getirttiği ve Mısırlı ustaların yapıda çalıştığı kaynaklarda belirtilmektedir 10. Ayrıca Evliya Çelebi Seyahatname sinde, bu konu hakkında etraflıca bilgi vermektedir 11. Bu bağlamda Çoban Mustafa Paşa Camii iç mekânında ve son cemaat yeri duvarında görülen renkli taş bezemenin benzerlerini, Kahire de Sultan Hasan Medresesi (1356-1362), Şeyh Melik Müeyyed Camii (1415-1420), Gavri Medresesi (1503), Gavri Türbesi (1504), Baybars El Hayat Medresesi (1515) ve Süleyman Paşa Camiinde (1528-1529) görmek mümkündür. Duvardaki panoların yatay bir yazı şeridi ile ayrılmasına da yine Kahire deki Gavri Medresesi, Gavri Türbesi ve Süleyman Paşa Camiinde rastlanılmaktadır 12 (Resim 14,15). Resim 14. Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii Mihrabı (Solda). Kahire Sultan Hasan Medresesi Mihrabı (Sağda) 13 10 Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa, s. 30.; L. A. Mayer, Islamic Architects and Their Works, Genève, 1956, s. 50; G. Goodwin, A History of Ottoman Architecture, Thames and Hudson, London, 1971, s. 189. 11 Evliya Çelebi, Seyahatname, Türkçeleştiren Z. Danışman, C.3, İstanbul 1971, s. 167. 12 ALDOĞAN, Gebze de Çoban Mustafa Paşa, s.35,36,37.; Aktuğ, Gebze Çoban Mustafa, s. 30. Konuyla ilgili daha detaylı bilgi için ayrıca bkz.; K. A. C. Creswell, Muslim Architecture of Egypt, Oxford, 1959, s. 242-248.; M. Meinecke, Memlukischen Marmordekoretionen in der Osmanischen Türkei, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Institutes, Abteilung Kairo, 1971. 13 https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/ 1714
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler Resim 15. Gebze Çoban Mustafa Paşa Camii, Son Cemaat Yeri Mihrabı (Solda). Kahire Hadım Süleyman Paşa Camii Mihrabı (Sağda) 14 Yaygın olmamakla birlikte, Suriyeli ustaların çalıştığı bazı erken dönem Osmanlı eserlerinin mimarî süslemelerinde görülen Memlûk ve Zengi etkisi, yerel bir özellik olarak yorumlanabilir. Bu lokal etki daha sonra da mimarî süsleme anlamında fazla yaygınlaşmamıştır. Yavuz Sultan Selim in saltanatı döneminde (1512-1520), 1514 yılında Tebriz alınmış ve pek çok sanatçı İstanbul a gönderilmiştir. Mısır ve Kahire nin alınmasından sonra ise bölgeden pek çok yapı malzemesinin, usta ve sanatçılarla birlikte İstanbul a gönderilmiş olduğundan söz edilmektedir. Bu malzemeler Topkapı sarayının çeşit yerlerinde ve Hırka-i Saadet Dairesinde kullanılmıştır. Bu gelişmeler bize Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi nin inşa edildiği dönemde, saray ve çevresinin sanat ve mimarlık ortamındaki Mısır Memlûk etkisini anlatmaktadır. Çoban Mustafa Paşa Camii nin mimarının Sinan ya da Acem Ali olması, Sinan ın tasarım ve inşa aşamasında ne kadar etkin olduğu gibi tartışmalarının ötesinde, yapıyı plan, strüktür, üst örtü, cephe, mekân boyutları ve oran açısından klasik dönem cami mimarisinin normlarına bağlı olarak, Sinan ekolü içerisinde değerlendirmek gerekliliği kanımızca yanlış olmaz. Öte yandan süsleme programını Memlûk etkili taş bezemelerinin yanı sıra, dönemin klasik ifade biçimiyle örtüşen bezeme unsurlarıyla bir bütün olarak değerlendirmek, Çoban Mustafa Paşa Camii nin bu bağlamdaki özgün konumuyla birlikte, dönemi içindeki yeri ve önemini saptamamıza daha fazla yardımcı olacaktır. Camideki kalem işi bezemenin belirli yerlerde ve sınırlı kullanımının, klasik dönem Osmanlı cami mimarisi süsleme programına büyük ölçüde uygun olduğunu söylemek mümkündür. Ancak duvar yüzeylerinin alttaki pencerelerin üst bitimine kadar tamamen renkli taş bezemeyle kaplı olması Memlûk etkisi ile açıklanırken, bu yönüyle yapı kısmen de olsa klasik dönemin genel eğiliminden farklı bir noktada durur. Çünkü bazı istisnaî örnekler dışında, klasik dönem camilerinin iç mekân duvar yüzeylerinde, kemer başlangıcına kadar oldukça sınırlı ve genel normlarla belirlenmiş alanlarda bezeme kullanımı söz konusudur. 14 http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=17977&start 1715
Şükrü SÖNMEZER Öte yandan iç mekânda belli bir yüksekliğe kadar taş bezemelerin geometrik kompozisyonlarla oluşturduğu yoğun ifade biçimine karşılık, üst kısımdaki bitkisel bezemeli kalem işlerinin dengeli ve ritmik dağılımındaki yalın ifade anlamlı bir zıtlık oluşturmuştur. Aslında buradaki geometrik-bitkisel, köşeli-kıvrımlı, yoğunluk-yalınlık, hareketlilik-dinginlik gibi ikilemler, süsleme programının anlatım dilindeki zenginliği ve dengeyi ifade etmektedir. İç mekânda insanın bakışının zeminden yukarı doğru yükselirken okuduğu anlam, akıla E. Egli nin Rüstem Paşa Camii nin iç mekânında çinilerle kaplı alt sıralardan aydınlık kubbeye yükselmenin, sofistlerin yükseldikçe aydınlanma kuramını çağrıştırdığı 15 yorumunu getirmektedir. 15 Doğan Kuban dan naklen; E. Egli, Sinan der Baumeister Osmanisher Glanzzeit, Zürih, 1954, s.83. 1716
Çoban Mustafa Paşa Camii Süsleme Programı Üzerine Düşünceler KAYNAKÇA Aktuğ, İlknur (Kolay), Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Kültür Bakanlığı Yay: 1055, Tanıtma Eserleri Dizisi: 19, Ankara, 1989. Aldoğan, Ayşen Nuran, Gebze de Çoban Mustafa Paşa Camii ve Memlûk Etkili Bezemesi, Türkiyemiz, 13/38, İstanbul, 1982, s. 27-38. Aldoğan, Ayşen Nuran, Gebze Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Basılmamış Lisans Tezi, İstanbul, 1977. Creswell, K. A. C., Muslim Architecture of Egypt, Oxford, 1959. Egli, Ernst, Sinan der Baumeister Osmanisher Glanzzeit, Zürih, 1954. Evliya Çelebi, Seyahatname, Türkçeleştiren Z. Danışman, C.3, İstanbul 1971. Gantay, Gönül (Güreşsever), Anadolu da Osmanlı Kervansaraylarının Gelişimi, İstanbul Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1974. Goodwin, Godfrey, A History of Ottoman Architecture, Thames and Hudson, London, 1971. Köksal, Seyhan, Çoban Mustafa Paşa Külliyesi, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.8, (1993), s.351-354. Kuban, Doğan, Sinan ın Sanatı ve Selimiye, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul, 2011. Mayer, L. A., Islamic Architects and Their Works, Genève, 1956. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yurt Yay., Cilt: 4, İstanbul, 1996. Müderrisoğlu, F., Bânî Çoban Mustafa Paşa ve Bir Osmanlı Şehri Gebze, Vakıflar Dergisi, S.XXV, (1995), s.67-124. 1717